Gobbanke xaa yannara miinju heellichooti yite amaddino Onte qara qara handaarra mereerinni turizime mittete. Konnirano baalante gobbate kifilera noore daa”attote base latinse horoonsi’rate aana illacha tunge millisate akati leellanni afamanno. Baxxinohunni xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) kakkayishshinni gumulantanni afantanno “hurbaate gobbate” pirojektuwa biso ikkitinore haammata daa”attotenna boohaarrete base latinse loosu giddora eessinanni hee’noonnitino addaho.
Konni kaiminni ninkeno tenne lamala wosinchu amadonkenni handaaru aana noo millimmo borronkenni towaatate Sidaamu qoqqowo hinge luuncaawate banxoommo. Qoqqowu baxxinohunnino Hawaasi quchumi qarunni kullanni daa”attote iillo quchumaati.
Quchumahonna qooxeessaho noota daa”attote millimmo, qoqqowoho noota daa”attote base latisatenna egensiisate widoonni noore, Iko-Turizimenna amadantino hajubba aana Sidaamu qoqqowi woga Turizimetenna Ispoortete biiro sooreessi kalaa Jaggo Agenyew ledo assinoommo hasaawa aanino garinni niwiaawete shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Xaa yannara qoqqowoho nooti turizimete millimmo maa labbanno yitanno xa’monni hananfo?
Kalaa Jaggo:- Hawaasi quchumi xaa yannara gobbate afantanno daa”attote base ikkitino quchumma mereerinni mitto ikkinoti addaho. Baadiyyete qooxeessubbarano dhaggete, budunna kalaqamu daa”attote hossanno base afantanno. Tenne base egensiisate ninke biiro loossanni nooha ikkanna; daa”attote lolankeno lamu garinni bande la’’a dandiineemmo.
Umiti gobba giddonni qoqqowo e’anno daa’’ataanonna gobbayidinni dagganno daa’’ataano yine bande la’neemmo. Xaa yannara qoqqowu giddo baxxinohunnino Hawaasi quchumiranna qooxeessaho huwantanniri budillaanchonna amma’note ayyaanna lainohunni roore anga gobba giddo daa’’ataano beeqqitanno. Konni daafira quchumuno ikko qoqqowu turizimera jawa dhukaati yine adhinammora dandiineemmo ayyaannaati. Lawishshaho; Masqalu Damaru ayyaani mitto amma’note ayyaanaati. Isono harunse daannohu diru qullqqwu Gaburieeli ayyaani Hawaasi quchumi giddo jawa bayicho uyinanni ayyaanaati.
Sa’u muli barrubba giddo ayirrinse sa’noonnihu Cuu’’attote ayyaanino hattonni. Kuri lawishshu gede kayisoommori luphiima qeecha amaddanno amma’note ayyaannaati. Konni garinni la’neemmo woyte Turizimete millimmo danchu deerrira no yinammora dandiineemmo.
Sidaami giddo noohu ga’labbote ragaanni daa’’ataanote hobbaate lainohunni ammansiisanno akati hee’rasi umisi kaa’lo assino yine adha dandiinanni. Sa’u aganna giddono “Advenchere”te Daa’’attonni beeqqitannori lamala ale ikkitanno gobbuwa daa’’ataano shalleettete heewo harisate ledo amadisiinse la’nanni woyte Hawaasi quchumirano ikko quchumu gobbaanni dancha millimmo no yaa dandiinanni.
Konni garinni haaruudde daa”attote base halashshate safote latishsha wonshinanni ha’nummoro konni aleenni finco suwashshonna taaltinota ikkitanno gede assate dandiineemmo kaayyo heedhanno.
Bakkalcho:- Aleenni xawinsire amma’note ayyaanna lendanna woloottuno budu ayyaanna qoqqowu turizime baqqi assate widoonni noonsa kaa’lo mageeshshaati? Konni ledo amadisiisse sa’u 6 aganna loosu jeefishshano hiittoonni keentinoonniro xawisinke?
Kalaa Jaggo:- Amma’note ayyaanna lainohunni Hawaasi quchumi dayino wosina dandaa hoogeenna gallanni daallasa hansanni Shaashamannete geeshsha fullara dandiinoonni; konni garinni la’nanni woyte ayyaanna heedhannonsa kaa’lo luphiimate yine adhate dandiisanno.
Lawishshaho; Hoteellate annuwa kakkayisatenni, loosu kaayyo kalaqo jawaachishatenni e’’o luphi assate widoonni luphiima kaa’lo heedhanno. Hattono daa’’ataano quchumahonna qooxeessaho keeshshitu bikkinni deerru deerrunku owaante uyitanno daddalu uurrinshuwa e’’o lexxate kaayyo hala’litanno daafira kaa’lonsa luphiimate.
Konni gobbaanni qoqqowoho ayirrinsanni budillaancho ayyaana Fichee Cambalaallate ayyaani ledo amadaminohunnino haammata gobba giddonna gobbayidi daa’’ataano qoqqowo lolakkanno.
Woleno diru dirunkunni harinsanniti Waarra konforaanseno mitte jawa daa’’ataano goshooshshannotanna Kaarnivaalete gede ikkite owaattannote. Aanino aganira Waarra konforaanseno jawa turizimete eo ikkitanno. Konninnino kalqete daga gamba assitannota ikkasenni jawa turizimete dhuka ikkitanno. Kurinna woloottano wole qooxeessuwa garunni affanno gede egensiisate looso hananfoommo. Konni daafira xaphi assine la’nummoro 6 agani jeefishsha garunni gumulloonnita afate dandiinoommo.
Sa’u 6 aganna loosu jeefishshano danchu garinni gumulloommota keennoommo. Hattono fakkanimma kaajjishate Hawaasi quchumira mittimmate barra, Halaawu diru soorro ayyaana seera, sumaalete qoqqowira dagatenna dagoomu barra, Oromiyaho Irreechanna woloottano dagate ledo noo mittimma kaajjishshanno ikkitubba aana jawaata beeqqo asinoonni.
Konni gobbaanni Sidaamu woga, afoonna seesi qalote, kalaqotenna ogimmate industire kaajjishate, daa”attote iillo halashshatenna owaante uyitanno uurrinshuwa latisate, daa”attote dikkonna egensiishshu loosinna Ispoorte lossitanno hajubba aana kaajjinshe loonsoonni. Tenne yannarano jajjabba pirojektuwa amandoonni yannanni jeefama hooga mitiimmate gede xaaddino hajooti; lawishshaho; affini hari, Hawaasi kalqoomu lekkate kuwaase xawinna labbeemmeri.
Bakkalcho:- Qoqqowoho qara qara turizimete hexxooti yinannirinna hananfoonniri turizimete gatamarshuwa maati?
Kalaa Jaggo:- Turizimete base lainohunni, lawishshaho; mittu diri albaanni maassiinsoonnihu Garambi ilaali dagoomu hanqafo turizimete base layinki fooliishsho hanafisiinsoommo. Dizayinete garafo fushshine, haru gatamarshanna ledote deerra gatamarate looso hananfoonni. Mannu wolqano tantannanni xaphoomunni layinki fooliishsho hananfoommo akati no. Tini pirojekte qooxeessu dagarano loosu kaayyo kalaqate widoonni luphiima kaa’lo assitannote.
Wole kayinni Lokka Biheraawe Paarkeeti. Lokka Abbayyu biheraawe paarke gogu hala’linyinnino jawa ikkitinoti addaho. Tenne base latisate paarkete giddo mite mite gawajjo illishshara dandiitannore seeriweelo duu’namaano hajo la’annonsa mootimmate bissanna dagate ledo qinaawatenni kayinsammora dandiinoommo. Baxxinohunni huwanyootu foonqenni kainohunni paarkete giddo e’e heedhanno bissa fultanno gede assinoonni. Kuni dancha jeefishshaati. Togo assine calla agura ikkikkinni baxxinohunni Abbayyu qooxeessira “Saafaari Looje” yine qoqqowu mootimma woyi biirote deerrinni gatamarsiisate suude fushshine wodho e’ne loosu giddora e’noommo akataati noohu; tini baseno mitte iillo gede adhinannite.
Ninke widoonni dandaamannoreeti gumullanni hee’noommohu; wolootta kayinni lawishshaho; Macciishsho qoxeessira xiinxallotenna suudu hattono dhuka badate looso loonsanni hee’noommo; Turizimete ministereno e’inonke qaali no; kunni garinni xiinxallote taje gooffanno gede assine ministerete loosu minira sonkoonni. Tini baseno mitte jawa turizimete base assine adhinannite.
Wole kayinni qoqqowoho haaro daa”attote base yine egensiinsanni hee’noommohunna latisateno qixxaambanni hee’noommohu Qiisaama Ejersunni kayisse Sinqalle geeshsha iillitannoti mitte paarke no; ninke qoqqowi widoonni daa’’ataanote rumushsho (Turist Root) kalaqate looso gumullanni hee’noommo.
Kuni loosi aleenni xawise sa’’ummota bareendete daa’’atto (Adventure Tour) baxxino garinni gammoojjaame qarqarto amande loonsanni hee’noonni. Hawaasi gaangaawi widoonni lame hektaare baatto adhine hakkuyi aana garbu furcho gatamarsha harisatenna dagano Yowolotenni Hawaasira e’anno gede dandiissanno injoo kalaqate hananfoommohu dizayinete deerrira afamanno loosi noonke. Hakka geeshsha kayinni konne qooxeessa egensiisatenna daa’’ataanono la’anno gede assate loosooti loonsanni hee’noonnihu. Konni alba keeshshitinore wolootta base hirate,egensiisatenna daa’’ataanote hobbaate agarsiisate looso gumullanni afammeemmona; hanafantinori koreeti.
Kuni baalu loosi kayinni mitte hawarronni loonse gundannire di ikkino. Lowo dhuka woxenna yanna hasi’ranno. Deerru deerrunkunni kuni loosi gumulamanno gede mixo amande loonsanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Taaboori ilaalanna Garbu qacce latisate pirojekte ma deerrira afantanno?
Kalaa Jaggo:- Taaboori ilaala latisate pirojekte gumulantanni noohu Hawaasi quchumi gashshootinniiti. Kaimunni pirojekituwa latisate mixo shiqishinohuno quchumu gashshooteeti. Tenne hajo aana tittirote mashalaqqe afidhinara dandiitinannihu quchumu gashshootinni ikkirono.
Xaphoomunni qoqqowu mootimma gede la’nannihu kayinni kolishshu waayinni kayinse Garbu qacce geeshsha noota jawa pirojekte gede assine la’nanni. Kuni kayinni quchumu gashshootinni calla gumulama hoogara dandaanno; kayinnilla qoqqowu mootimma ledo qinaawatenni amandoonni mixo heedhanno;tenne pirojektuwa mererinniiti Taaboori ilaali pirojekte hanafisiinsoonnihu. Konne loosono gumullanni hee’noonni. Ikkollana hendanni hee’noonnihu Garbu qacce lendanna Taaboori xaphi assine latisatenna Taaboorinni kayinse Gudumaalu geeshsha qinaabbino pilaane assateeti.
Konni daafira, bushshunni qoqqombe gatisatenni seeranna wodho fushshine taashshate widoonni balanxe loosanna taashsha hasiissanno hajubba agarantino gedeenni gumullanni pirojekteeti.
Tenne pirojekte quchumu gashshooti shiqisheenna qoqqowu mootimma la’inoha ikkanna; haadhe taashsha hasiissannowa taashshitanno yitanno hedo no. Tini Taaboori ilaali ledo amadantinotenkanni; ikkollana balaxo afidhinoti womaashshu dhuki ledo amadaminohunnino Taaboori ilaali pirojekteeti. Konni daafira kuri baalunku amadantinoreeti. Qaru coyi baalanti loosantenna latte hendoonni owaantera hosa dandiitannohu deerru deerrunkunni ikkara dandaanno. Konni daafira hendoonni suudinna deerrinni loosanteenna womaashshu bikkano hedote giddo worino garinni la’’ate dandiinoommo.
Togo yaa pirojekitete deerrinni womaashsha gaamanni noohu quchumu gashshooteeeti. Konni alba quchumu gashshooti tenne pirojekte kaabinetenni keensiisino; ninke kayinni roore anga milli assinanni hee’noommohu dagooma kaima assitino daa”attote base aanaati.
Bakkalcho:- Qoqqowoho Iko-Turizimete base yine bandoonni qooxeessubba heedhanno? Miteekke bandoonniha ikkiro maricho wonshite afantino daafiraati Iko-Turizimete qacha yinoonnihu?
Kalaa Jaggo:- Umihu Macciishsho ilaalira Iko-Turizimete sayite noonke. Iko-Turtizimete qacha yiisiisannohu dubbu saada heedhuro, kalaqamu haqqe baxxinohunni xaginaateho hossannoti qooxeessaho afantanno haqqe heedhuro, foonchunna woloottuno kalaqamu elto xaphi asse amadanno qooxeessa ikkiro, Iko-Turizime yine bandanni. Bandoommori mereerinni lawishshaho; macciishsho 50 hekitaare ikkitanno baatto, biirote deerrinnino xiinxallotenni bandeenna pilaane adhinoommo. Layinkiti Wondo Gennetete ‘Kanterre’ yinanniti Iko-Turizimete sayite no.
Lowo geeshsha daafurrikkinni kalaqamu uyino eltonni calla qooxeessa latisatenni safote latishsha wonshatenna egensiisate loosooti. Konni garinni loonsiha ikkiro daa’’ataanote bobbanke ikko handaarunni afi’nanni e’’o lossate luphiima kaa’lo assitannota leellishateeti.
Mitto qooxeessa calla ikkikkinni lawishshaho; Macciishsho adhinummoro “Abarra Banqo” qooxeessira afantannori kaasantino kinna heedhanno. Hakko qooxeessira qole iibballicho heedhanno; kalaqamunni qawaaxxi’rino qooxeessa ikkiro latisatenna daa”attote base assate injoo heedhanno. Konni daafira Iko-Turizimete tiro kalaqamu noo gedeenni agarsiise amadate yaate.
Bakkalcho:- Affini amanyoote “UNESCO”te angate kinsannikki dona assine boreessiisate hedote aana hee’noonnita macciishshinoommona; hananfoonni loosi hee’riro kulte saittonkero; muli barrubba giddo affini aana loosantino filme maassiiinsanni; filmete loosamaha qara illachanna filme Affini budira assitanno kaa’lo maatiro kulte sainke?
Kalaa Jaggo:- Garanko; Affini UNESCOte borreessiisate hedo no. Borreessiisateno dandiissanno hornyubba giddosi amadino amanyooteeti. Halaale hanse fushshatenna halaalanya farco farcirate harinsho hundinni hanaffe Sidaamu annuwi giddo taraabbanni dagginoti anfoonnite. Xa kayinni assinanni hee’noonnihu UNESCOte massate dandiisannoha balaxote loosooti; togo yinanni woyte Affini tajetenni amadanna filmete industire giddono Affini xawe leellanno gede assate loosooti.
Affini daafira duucha hinge duuchare yinoonni. Ikkollana gobbankera egennantino seesimurgote mannootinni tini filme loosama noose yine hajo la’annonsa bissa ledo qinaawatenni womaashsha gaamme, borro keenne hattono taala hasiissannore taashshine wo’mu dhukinni loosu giddora e’nummonkunni mitto diro ikkino. Konni mittu diri giddo assinoonni millimmonni tini filme loosante dagate illera shiqqannoha ikkanno. Ammajje 1/2016 MD Hawaasa wogate harira maassiisateno qophaamboonni.
Dagate illera shiqqanno woyteno jjajjabba mootimmate loosu sooreeyye, handaaru ledo xaadooshshu noonsa uurrinshuwa, babbaxxitinori dagoomu bissa, budu geerri, egennaammunna koyisantino wosinna afantinowa tenne filme maassiinsanni yine hendoonni. Filme loonsi yannara bude leellishshanno filme ikkasenni lowo qorophonna gotti assine loonsoonniha ikkasinni danchu garinni loosante dagganno yitanno ammana noo’’e.
Affini Yuneskote massate millimmo dihananfoommo; kayinnilla kaima ikkannore kaajjinshe loonsanni hee’noommo. Tenne filmeno yuneskote massate mitto kaima assine horonsira dandiinanni; taje assine amadatenna egensiisate. Amanyootu giddosi amadinota mitte mittenta amado filmetenni egensiiseemmoha ikkiro kaa’lose luphiimate. Affini filmetenni gobbatenna kalqete injoo heedhu garinni la’’antanno yine hendeemmo. Tenne hedote giddo woratenniiti konne looso loonsoommohu. Konni daafira kaima ikkannori aana illachinshanni afammeemmo.
Bakkalcho:- Affini amanyooti hananfoonni gobboomu amaalamme giddo hee’rannosi qeechi maati?
Kalaa Jago:- Luphiimu qeechi hee’rannosi. Kipho tirranni amanyooteeti. Affini sircho, amma’nonna koo-tee dibadanno. Halaale calla hasate hajo ikkasinni baxxinohunni halaale hasate massagonna beeqqisiisaancho ikkino garinni macciishshamatenni kipho tirranni hayyo ikkasenni gobbanke xaa yannara e’ino sarraaqinni fushshate ikkado xagicho ikkanno yee hedeemmo; ammaneemmo. Sidaamu daga Affini amanyooti gede wole dagawano kipho tirrannihu togoo amanyooti noo daafira kuri hundinni daggino budenna balchoommanke garunni fushshine horonsira dandiiniro gobbanke qarra tirate jawa dhuka afidhino yee ammaneemmo. Araaru komishiineno assinanni amaalammera jawa buusa ikkitanno yee hedeemmo.
Bakkalcho:- Sidaamu daga keere haadhannoha “Dayooe Bushshu” Afriku bayiru dhaggete mazgawira borreessiisate wo’naallanni hee’noonnina; harinsho ma labbanno?
Kalaa Jaggo:- “Dayooe bushshu” leellishannohu Sidaamu daga wosina adhate noonsaha jawa bayichonna ayirrinyeeti; baxillenna mimmitu mereero noo adhamooshshe hattono irkisama luphi asse leellishanno. Kunino gobbankera egennamanno gede konni alba kalaa Ashshennaafi Alamuhu ‘’Seifu EBS’’ qixxaawo aana shiqe kayise sainoti qaangannite. Ninke hattenne bowirsate hende xaa yannara qoqqowoho ayirrinsanni hee’noonni wogatenna budu feestivaale ledo mittoonsine loonsanni hee’noommo; Kalaa Ashshennaafi Alamuhu Afriku dhaggete uurrinsha safaancho ikkasi bikkinni “Dayooe bushshuno” egensiisate looso loosanni qixxaawote beeqqaanchooti. Ninkeno sidaamu ilama ikkanke bikkinni ledo amaxxine lophinoommoha ikkirono wolootu dagaranna gobbayidi gobbuwara egensiisate jawa qeecha amadanno. Konni daafira dagate egensiisatenna budu simpooziyeemennino luphi assine leellishate looso gumullanni afammanni.
Bakkalcho:- Wolootu qoqqowubba quchumunni fulansa ledo amadaminohunni hawaasi quchuminna qooxeessu turizimete millimmo aana kalaqantino xiiwo heedhuro?
Kalaa Jaggo:- Qoqqowubba fulansanni dagate kiiro albiwinni ajjara dandiitanno. Kayinni turizimete millimmo aana lowontanni kalaqantino xiiwo dino. Togo yeemmo woyte kayinni mittu handaaru massagaanchi gede nooe laooshshinni ka’’e ikkinnina xiinxallotenni bandoonnita di ikkitino. Xiiwo kalaqqinonso dikalaqqino yitannota xiinxallotenni bande dawarrannita ikkitanno. Kayinnilla Hoteellate ledo shiqqi yine loonsanni hee’noommohura hoteellate millimmo albi garinni agarante noota la’nanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Arfaasa 21-25 ,2016 MD geeshsha tayxeta Sidaamu budu simpooziyeeme hawaasi quchumi giddo ayirrinsanni afammannina; diru dirunkunni Simpooziyeeme ayirrisate hasiishshanna tayxeno hiittoonni ayirrinsanni hee’noonniro xawisittonkero?
Kalaa Jaggo:- Tayxeta Sidaamu budu Simpooziyeeme “Budu latishshahonna mittimmate” yaanno uminni ayirrinsanni hee’noonni. Simpooziyeeme ayirrisa hasiissinohu qarunni ilama budensa seekkite affanno gede dhaggenna balchoomansa huwattanno gede dandiissateeti. Budu latishshaho yinanni woyte kayinni budu industire kalaqamu ogimma lainohunni Sidaamu daga kullannita angate ogimma afidhino dagaati. Lawishshaho, leemmu, bushshu, miciicu, saattichunna woloottunni loonsanni uduunni aana luphiima ogimma noonsa dagaati.
Konne bowirsatenna wolootaho egensiisate hananfoonni loossa heedhanno. Hattono dhukansa keenne maamarra uurrisanna loosu kaayyono kalaqa hedote giddo worre qixxeessinanni. Xaa yannara ayyaana ayirrinsanni hee’noonniha ikkanna haammata quchumu teesaano, rosaano, daddalaano bissanna wolootuno beeqqitanni afantanno. Konninnino hundiha dagate heeshshote hornyanna dhagge la’anni afantanno. Korkaatuno baalanti qoqqowu giddo afantanno woradda festivaalete ikkannoha budillaancho uduunne haadhe daggino daafira kunino miidiyubbatenna dagate fano ikkanno. Konni daafira hee’nanni hayyo huwata, xiinxallaanote kaa’lanno coye, wedellunna rosaanono rosicho adhitanno gede assate illachishshanno.
Bakkalcho:- Aantete mixo’ne maa labbanno? Roorsine illachishate hendoonni hajo maati?
Kalaa Jaggo:- Turizimete, budunna Ispoortete handaarinni amandoonni loossa mimmitu ledo amadantannota ikkitinohura amandoonni yannanni gumulantannoha ikkanno. Turizimete handaarinni hananfoommore daa”attote base gatamarshansa jeefisate. Daa”attote base addi addi injoonna hayyo horonsi’nanni egensiisate. Hoteeletenna daa’’ataanote owaante giddo woyyaabbinotinna lifixxino owaante heedhanno gede hallanyu uurrinshuwa ledo qinaambe maamarra jawaachishatenna qajeelsatenni bowirse leellishate loosate. Konni garinni roore anga hanafote aana noo loossa jeefisate mixo amandoommo.
Budu ragaannino budu festivaale yinanni woyte giddose haammata coye amaddinota ikkasenni konni ragaanni nooreno sufisiinseemmo. Lawishshaho; Addis Ababu budu mereershi dizayinete looso mucci assa jawa illachankeeti. Amaalaano bande looso gumulloonni. Konne jeefinseenna dizayinete aana daganna hajo la’annonsa bissa amaalteenna kaajjisha aantete jawiidi agarannonke loosooti.
Bakkalcho:-Yannakki aaninni qoocce hala’lado xawishsha uyitanni ledonke keeshshootto daafira galatinke wodaninniiti.
Kalaa Jaggo:- Anino galateemmo.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Arfaasa 23, 2016 M.D
