Xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) sa’u muli barrubba giddo gobboomu duuchu handaari hajubba hattono qooxeessunna kalqoomu hajubba laise Itophiyu Televizhiine ledo seeda kaashsho assino.
Assino keeshshonni kayisino hala’lado hedubba mereerinni tenne lamalara boode hedubbanni qoonce wosinchu gafinnni shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna.
Itv:– Gobbankera hala’linohu muishshunna mooru assooti kaiminni daga kayissanno koffeenya tiratenna kuri assootubba gargarate hiittoonni loonsanni hee’noonni?
Xm Abiy Ahimed (Dr):- Mooru Itophiyu giddo kaa’lote gede mitte hiiqqammeeti. Konne hunote harinsho ittisa hoongiro amandoonnita gobboomitte lophote ajuuja gufisanno. Mooru lowontanni hiiqqammete. Woxu moori, yannate moori, looso cee’ma lophitanni noo gobbara guffate.
Kayinnilla, mooru Itophiyu giddo mootimmanniha yinanni hajo rumuxxe gutu bude ikkanni dayno. Hornyubbanke hoshooshino. Ammana hohsooshino. Mannootu moortino woxinni ijaadhitanni wolootunni roortinohu gede umonsa kheddanno laooshshi dagoomu giddo hala’lino.
Moora hooga digaraho yitanno hedo hallanyunni heda hooga calla ikkikkinni dagoomuno adhanni dayno hajo ikkitino. Togoonni rumuxxitino hiiqqamme hasaawunni, wodhotenni calla gargarreemmo hajo dikkitino. Ninke babbaxxitino doogganni gargarate wo’naallanni hee’noommo; kayinnilla, mittichu akati woyyaawiro wolu daanno; mooru laooshshi budi soorrama hoogi geeshsha wo’munni wo’ma gargarate qarrisannoho.
Xaano duu’re coyi’reemmohu Itophiyu giddo mootimmate widoonni mooru dino. Kuni yaa, mitticho kubbaaniyya jirreenyunniho yee kalaqe mitturi noosikkita; dhagge noosikkita anfanni hee’neenna kontiraata uyiyyesi, liqoo uyiyyesi yaanni biliyoonere asseemmo kubbaanniyyi dinoe.
Mootimmate deerrinni afi’noonnita mitte mittenta saantime Itophiyu latishshiraati hosiinseemmohu. Mooru huno rakke dileeltanno; hiiqqammeno luphiimate; mannuno rahe dihuwatanno.
Gobbaydi dikkuwara sonkanni laalchuba, culkunna woloottuno laalchubbano qinaawino garinni moorantanno. Dhuku noonsa mannooti mulqitanno. Hallanyunni calla ikkikkinni gaamotenni moorranni yannara gobbate lopho luphiimu deerrinni gufidhanno.
Mootimmate uurrinsha deerrinni mooru dino. Tenne jawa qeelle gede adheemmo. Togo yaa kayinni, hallanyu mooraanchi dino yaa dikkino. Hallanyaho muishsha aannohu dino yaa dikkino. Ikkeennano, noonke ajuuja massagaanote huwachishate wo’naalloommo.
Seyoote iillineemmohu moorunni dikkino; daafurre danfeeti qarrubbanke tidhanna Itophiya lossa dandiineemmohu yitanno ammano noonke. Mootimmate massagaano deerrinni jawa huwanyoote kalaqatenni ajuujanke beehate wo’naalloommo. Mittu mittunku manchi mooru laooshshi dinosi yee wo’mu wodaninni coyi’ra didandaa hoogummorono roorima massagaano kayinni moorunni angansa dino.
Wolu garinni moora effi’ne gimbanni bude kalaqate. Manchi beetti gede kalaqammoonnihu wolootta owaatatenna kaa’late ikkinota huwata hasiissanno. Togonni heda dandaanno manna kalaqate kayinni seeda yanna adhara dandaanno.
Itophiyu lopho lexxitanni hadhanno yannara mooru mucci yee ba’’a hoogirono koffi assitannonke hajubba ajjanni hadhanno. Lawishshaho, lophitino gobbuwara barru barrunkunni kalaqamannohu mooru assooti lowonta dino. Ayimmate kaarde, oofaate fajjo afi’rate muishshunna mooru dino.
Mooru kaa’lote gede hiiqqamme ikkino daafira effi’ne giwatenni gargaratenna dagano halantannonke garinni jawa illacha tunge loonsanni hee’noommo. Daga mooraano sayisse aate halama hooga, hodhishshu giddo bikku aleenni baatisiinsanna la’anni sammi yaa dinonsa. Shiimurinni ammanaminokkihu jawurinni diammanamanno. Shiimmaaddare moora rosinohu lophirono jajjabbare moorasi digattannona.
Konnira, shiimunnimoora hanafinoha ranke qorochishanna uurrisa hasiissanno. daga halantuha ikkiro moorunna muishshunni caacceessitannore gutunni garagara dandiinanni. Mooru assootino ajanni ha’ranno. Yannitte hayyonni irkisantino owaante uynanni daganke kasseenya afidhanno garinni loosa dandiineemmota hexxo asseemmo.
ITv:- Xaa yannara gobbate addi addi qooxeessubbara koriderete latishshi loossa harinsanni hee’noonniti anfoonnitena; tenne hajora gobbate gede illachinshoonnihu mayraati?
Xm Abiy Ahimed (Dr):- Koriderete latishshi loossa mootimmate gede jawa illacha tunge loosa hasiisinohu baca korkaattanniiti. Baalanta korkaatta xawisa hasiissukkinni; umihunni, koriderete latishshi daafira hendeemmo woyte xa’ma noonkehu fayyimmatenna keeraanchimmate waagi mageeshshiho? Mittichu manchi fayyimmasi daafira mageeshsha hedanno? Quchumu giddo lekkatenni hara dandiinanniha; shiima balenna lolahu hee’riro; ishintino Lagga heedhuro; shiima xeena gananno yannara lolahunna bushu fooli quchuma wo’manka daafannonna dhibbaho reqecceessanno akati noo quchumira hiikko garinniiti co’ichu baychira hse galannohu; oososi lossi’rannohu; yaannoha seekkine heda hasiissanno. miinju horo noo gedeenni heedheennanni.
Manchi beetti bisisi, hinkosi, dananchisi co’icha ikka hoogiro gutunni loosi’nanniwa bushu fooli lowontanni qarrisanno. Manchi beetti umisi co’ichimmara, keeraanchimmara calla ikkikkinni qooxeessisira hee’ranno manni daafirano co’icha ikka noosi. Quchumuno hattooti. Gutunni ishinneemmoha ikkiro fayyimmanke danote reqeccaabbanno.
Tenne ikkito hiikko garinniiti la’’a noonkehu? yitannoti jawa xa’mooti. Layinkihunni, haammata xiinxallubba leellishshanno garinni Awuropu Kiiro 2050 geeshsha quchummate teessaano kiiro 48- 60% geeshsha lophitanno yine hendanni. Quchumimma hala’litanni;lophitanni hadhanno. Lawishshaho, Addis Ababu quchumi soorrote albaanninna soorrote kawa noo daga kiiro taalo dikkitino. Quchumu isoontilla; mannu kayinni babbaxxitino qooxeessubbanni daye hee’ranni no. quchumu teessaano kiiro lexxitanni daggino.
Minna albanni noontella. Dooggano albintella. Xalalu anganni way safote latishshino isoontilla. Caabbichu wolqano albintella. Mannu kiiro kayinni akkimale lexxitanni no. Mannu kiiro lexxitanni hadhu bikkinni quchumu akata soorra hoongiro “gamete aana gamitokke” yinanninte gede albaanni noo dhibbi aana ledotenni dhibba lexxinanni. Soorramate mixo hoogguro albillicho heedhankera dandiitanno hexxo hiittoote yaannoha hedate ayirrannoha dilawannoe.
Quchumu baalanko; quchumu fayyimmatenna keeraanchimmate ikka noosi. Quchumu baalnko yineemmo woyte konni albaannino quchumu giddo hala’lado ikkito ruukkado doogga loonsanninka. Doogo loonsannihu mageeshshi kaameella sa’anno gedeeti? Mageeshshi mannaati kaameella afi’rinohu? Haammatu manni lekkatenniiti ha’rannohu. Lekkaasineho hasiissanno doogga loonsannikki daafira kaameellate ledo xixxiwantanni sa’anno. Hakkiinni kaameelu dano kalaqantanno; mannu gawajjamanno.
Quchumu baalanko ikka noosi. Kaameelu noosihurano, lekkaasinehono, shalleette noonsarirano ikkanno garinni injeessine ijaara hoongummoro kaameelu noonsari doogo noonsare; lekkaasinu kayinni millissannowi noonsakkire ikkituro doogo horoonsi’rate xixxiiwamansa digattanno. Doogote xixxiwantanno yannara kayinni dano kalaqantannohura dano kalaqantanno; seera sa’anno. Konniraati quchumu baalanko ikka noosi yineemmohu.
Quchumu fayyimmate daafira yineenna dico’ichimmasi callate agarama noosihu. Lawishshaho, Boole minu noosi manchi loosu baychisi shoole kiilora ikkiro; loosannohu lee kiilora ikkiro; mittichu lee kiilora rosiisanno manchi loososi gudi gedensaanni qarru nookkiha lekkatenni Boole geeshsha hara dandaanno. Doogo hala’lituro qarru nookkiwa, caabbichu noowa, bushu fooli nookkiwa; illeteno sanoteno giwisannori nookkiwa millisa dandaanno. Biifadu qooxeessira lekkasinni millisiro Ispoorteno loosanno; umisirano yanna heedhannosi; hasiisannokki waagano ajishanno. Konnira, koriderete latishshi fayyimmate ragaannino luphiima waaga afi’rinoho.
Konne lekkaasineho, shalleettete, gongo’mishamaanote injiino garinni loosa akkimale lexxitanni daggino mannu kiiro kaiminni looso xaanni hanafa hoongummoro albillicho xaaddankera dandiitanno dano jawa ikkitanno. Roorenkanni quchumu ikkito gara ba’anni hadhanno yaate. Baara widira ha’neemmo woyte la’neemmorinni baalinke halchineemmori no. Itophiyu togoonni biiffeenna la’neemmohu mamooteeti yaannokki manchi nooha dilawannoe.
Lowo manni Baara widira hadhe la’annore halchitanno. Baara wido la’nanniri haammaturi gobbankera ikkeenna la’noommoro yite halchitanno. Kayinnilla, halchonsa garinni loonsanni woyteno loosaminori dino yitanno. Togoo hedo bude ikkitino. Kaajjadu loosu budi noonkekki daafira ikkara dandaanno. Biinfillu kayinni hedotenni daannoho. Biinfillu daafira; danchu amanyooti daafira heda lowontanni hasiissanno. Biinfille naadannokki manchi kalaqama naada didandaanno; kalaqama naada dandaannokki manchi kalaqa daidandaanno.
ITv:- Gobbankera babbaxxitino qooxeessubbara kalaqantanno gaancubbara korkaatu maati yaatto? Kuri gaancubba tirate mootimma hiittonni murcidhe loossanni no?
Xm Abiy Ahimed (Dr):- Itophiyu giddo kalaqantanno gaancubba biilloonyu hasatto wolqatenninna qodhotenni gumulsiisi’rate hedatenniiti. Biilloonye amandannihu wolqatenni callaati; biilloonye afi’nannihu qawwete wolqanniiti yite heddannori no. Gobbate mootimma ge’anohu woy mootimma ikkitannohu ninke massangummoro callaati yite heddanno wolquwa kaiminniiti gaancubba kalaqantannohu.
Hiikku manchino doorshunninna dagate fajjonni calla biilloonye amada dandaanno yitanno hedonna ammana kalaqa hoongummo geeshsha “biilloonye ninke amandummoro garaho; wolu amadiro digaraho” yite heddanno bissa noowa baala gaancubba kalaqantanno. Ninke gobba poletiku laooshshi qarrino konneeti.
Biilloonye amadannoha ganne daafursine hoolate ikkinnina halamme mittimmate uurrate shenteemmo. Konneeti jawa korkaata ikkanno afamannohu. Biilloonye amandanni hasattonna doogo so’ro ikkitino daafira qawwetenni sharramme calla afi’nanni yite so’rotenni heddanno wolquwa kaiminniiti gaancubba kalaqantannohu. Ninke soorrote yannara giddoydi sharronninna keeraatu doogonni assinanni sharronniiti soorro daggannohu yine sharrammummo yannara qarru dixaadinonke yaa dikkino; maatenke darantino, shorrammoommo, shetto xaaddinonke.
Keeraatu doogonni giddoydi sharro assineennaati soorro daggannohu yinanni keeshshinummo yannara duuchuri injeennanke dikkino. Harinshonkenna hasattonke gaancetenninna olunni toltannokkita huwantoommo daafiraati. Assinanni hee’noonni wo’naalshi xaano ikkiro horontanni ditolannoho.
Xaa yannara Itophiyu giddo jawa qarra ikkinohu keere booreessitannori, ga’labbo huntannori, qawwe qodhitinori, olu ka’anno gede kakkayissannori qeelantanno woyte kayinni keere hasidhannore labbannore labbe insanni qaxxartannore ikkitanno. Keere booreessitanni keeshshitinori insanni wirri yite mootimma keeru geanno gede maa heddanni no yitannore ikkitanno. mootimma keeru daafira noose hedo xawadote.
ITv:- Qansootunnita mannihimmate qoosso agarsiisate ragaanni mootimma garunni diloossino yinanni kayinsanni hedubba no. Konni kaiminni, mootimma qansootunnita mannihimmate qoosso agarsiisate hiittoonni murcidhe loossanni no?
Xm Abiy Ahimed (Dr):- Mannihimmate qoosso agarsiisate mootimma murcidhe loossanni afantanno. Itophiyu giddo noohu jawu qarri wolambinate gashshate dhuki anjeeti. Wolambinate gashshate harinsho qarra ikkitino. Mannihimmate qoosso wodho wirro la’’ante uurrinshate deerrinni tantanneenna baalinke anfe huwanteemmo gede lowo looso loonsoommo. Lawishshaho, nugusichu gashshooti yanna gedensaanni seeru hanqafo woyyeesso assinoonnihu soorrote yanna kawaati.
Nugusu gashshooti yannara noo seera woyyeessinoonnihu soorrote gashshooti yannaraati. Haammata seerubba woyyaabbukkinninna soorrantukkinni keeshshitino; ninke kayinni woyyeessinoommo. Wolambinatunni loossanno uurrinshubba kalanqoommo. Itophiyu mannihimmate qoosso komishiineno sa’u sasenna shoole dirrara konniicho gobbate giddo heedhenni so’rotenni mootimmate aana fushshitanno ripoorte macciishshitanni sammi yitino mootimma kalaqa umisenni jawa seyooti; albaanni togoori dinoonkawe.
Kaphunni agurina; nookki tajubbanni agurina noore ikkeenna nafa mootimma affinokkirinni qaxxara didandiinanniwe. Hakkonne assinoommohu korkaatu baeennanke ikkikkinni; albiidi gashshootenna adhinanni qaafo anfoommmotewe. Tenne hambe ikkikkinni uurrinsha kalaqate baata noonke waaga baata noonke yine hendeemmo daafiraati. Wolambinate afidhe loossona; mootimmate bissa angansa wortukkinni uminsanni loossona yinummo woyte woloottu angansa wortinoti hambooommota ikkitukkinni. Wolambinate gashsha jifo ikkiturono; uurrinshubba ijaara kayinni noonsa yitanno ammano noonke daafiraati.
Jaddote beeqqaano ikkitanno mannooti; baxxinohunni poletiku mannaati yite heddannorinna woloottuno jaddote beeqqaano ikkite seerunni xa’mantanno woyte kayinni mannihimmate qoosso xa’mo kayissanno harinsho noota la’noommo. Hatti harinsho so’rote. Itophiyu giddo hedosi xawisino daafira usuramanno manchi dino. Xontannori haammatu mannooti noowe; kayinnilla, xontino daafira anfiwa baala usurantinori dino.
Mannu usuramannohu tantaname, womaashshu bue hasi’re, shoole kiilo mootimmate gashshootu mine wolqatenni e’neemmo yee hedatenni bayiriidi seerinna seeru gobbaanni ikkanno woyteeti; tenne yannara xa’mamanno. Hiikku manchino seera ayirrise millisa hoogi geeshsha seerunni xa’mamanno. Biilloonye wolqatenni, hasattotenni, hasatto wolqatenni gumu’la hasi’rinohu seerunni xa’mamanno.
ITv:- Ayirradu Xaphoomu ministirchi; Itophiyunnihu albillicho hee’rasera dandaanno akati hiittooho yaatto?
Xm Abiy Ahimed (Dr):- Halchishannoho. Itophiyunnihu albillicho akatise lowontanni quqquxammanni agadhinanniho yee hedeemmo. Itophiyu togoo akati noosenkanni yinanniha ikkinota huluullo dinoe. Itophiyu, albillicho seyoote iillitanno gobbaati. Itophiyu seyoote iilliteenna; oosonke xaa yannara ninke la’nanni hee’noommo qarrubbanna jiffa wirro la’annokki gedenna Itophiyu togootenkawe yitanni dhaggete gede hasaabbanno yanna daggannota hedeemmo. Itophiyu albillicho halchishshannota biifado gobba ikkitanno. Kuni ikkara dandaannohu kayinni hanafoonnire haammata loossa halashshatenni loonsanni gumulanna hegersa dandiinirooti.
Haaroo’mate kofatto ijaarshi looso gundoommo; Koyisha guda noonke. Haaruudde wolqate handaarrara Investe assa noonke. Safote latishshuwa halashsha noonke. Quchumma batisa noonke. Konne assinanni baadiyyete koridere loossanni woyyaabbinore baadiyyete qooxeessubba kalaqatenni soolaare horoonsidhannore; bayogaaze horoonsidhannore saadate ledo galtannokkire loosidhe galtanno daga kalaqa noonke.
Bushshu madaabbara gobbaydinniiti abbisiinseemmohu. Gobbate giddo laashsha noonke. Ajuujanke timo gansiisa noonke. Bushshu madaabbara gobbate giddo laashshinanni loosidhe galtinori qarru nookkiha horoonsidhanno injoo kalaqa noonke. Maashinna hala’ladunni laashsha noonke. Yannicha Irshu uduunnegobbate giddo laashshinanna gammoojjaame qooxeessubbara hala’ladunni gide laashsha noonke
Bakkalcho Ella 5, 2017 M.D
