Turizimete ministere agannate albaanni turizimetenna koyishshu amanyooti gobboomu reqecco harissinoti qaangannite. Barete aana wo’mante gobbanni fultinori budunna Turizimete jironsa egensiissinori haammata bissa beeqqitino. Kuri giddonni Benishangul Gumuzi qoqqowi mittoho.
Qoqqowu giddosi heedhanno karsaminokki bude, kalaqamu jiro, donanna addi addi daa’’attote base reqeccotenni gobba giddonna gobbayidi daa’’ataanora egensiissara dandiino.
Benishangul Gumuzi qoqqowira heedhanno Onte gosa mereerinni Gumuzi gosa mittete. Sayinsete muuziyeemera harinsoonni reqecco aana daganniha budu, dhaggete, kalaqamunna Turizimete base jiro egensiisate looso hala’ladunni harinsoonni. Kuri giddonni Gumuzi daga budillaanchu adhammete amanyooti mitto ikkanna; tenne lamala woganna turizimete amadonkenni tenne hajo shiimunni la’neemmo.
Barete aana afaminohu qoqqowu woganna turizimete latishshi dayirekiterchi kalaa Shimellis Adirehu “Gumuzi daga budillaancho balchoomma” yaanno uminni assinoonni xiinxallo kaima assatenni mashalaqqe uyinonke.
Dayirekiterchu xawishshi garinni; ‘Gumuz’ yaannohu Amaaru afii qaali dagate afiinni ‘Gunza’ yaanno qaalinni haa’noonniha ikkanna tirosino ‘Bareeda, worba,labbaaha’ yaate. Nayilotiki sirchu damattenni gaamantannoti Gumuzi daga hundi heeshsho lainse addi addi hedo uyinanniha ikkirono. “Aliyye gobbate kifilera heedhannonkanni” yitannoti kayinni roore anga dagoomu bissawa adhamooshshu noote.
Daga mitteenni hee’rate, mitteenni loosi’rate, mitteenni itatenna agate naaxxisiissannotanna hagiirsiissannota dagoomittete heeshsho afidhinote.
“Daga lowo geeshsha xaggeeffachishanno bude, biifado dhaggenna illete biifannoha ayyaanaamo uduunne afidhinote” yaannohu kalaa Shimellisi; kuri mereerinni dimokraasete doorshunna gashshootu amanyooti “Qomiya’ yine woshshinanniha budillaancho ufuunfanniha muuziqu uduunnicho qummi assanno.
Baxxinohunni ufuunfannihu muuziqu uduunnichi dooramino haqqinni loonsanniha ikkasi xawise; uduunnichu addi addi ikkitubba korkaata assatenni horote aana hosannoha ikkasi xawisanno.
Lawishshaho; dagate giddo jawu manchi woyi amma’note massagaanchi reyiro; gidu iilleenna ganne gotaara qollanni yannara; diru soorronna addi addi ayyaanna yannara konne uduunnicho horote aana hosiinsannita kulanno. Ledoteno haammata budu jiro noota coyi’re; kuri giddonni “Etsitsa” yine woshshinanniha meentu lekkara usurrannihanna sirba iibbishate hosannoha muuziqu uduunnicho kulanno. Meentu lekkansa kayisanni rosino hayyonni marro marro baatto gananno woyte mimmitisi ledo kiphamanni “kishsh, kishsh,” yitanno huuro macciishshiishannota coyi’ranno.
Kalaa Shimellisi Gumuzi daga batinye budillaancho balchoomma noositanna; tini jirono budunna Turizimete biiro widooni xiinxalline worroonnire ikkansa xawisanno. Tenne jiro latisate, agaratenna ilamate sayisate loonsanni hee’noonnita qummeessanno. Xiinxallotenni bande amandoonni dagoomu budu balchoomma mereerinni budillaanchu adhammete amanyooti mittoho.
Gumuzi daga giddo miinete, soorrote, maatetenna woloottuno haammata budillaanchu adhammete amanyooti noohano ikkiro; techora ninke sumimmetenni gumullanniha dagoomu adhammete amanyoote doorroommo.
Gumuz – Budillaancho adhammete amanyoote
Kalaa shimellisi dagoomu budillaancho balchoomma aana assinoonni xiinxallo kaima asse xawisanni; Gumuzi daga 200 ale gare giddose amaddanno. Xiinxallote yannara hasaawinsoonniri gobbate geerri tenne amaaltanno. Dagate giddo adhamme gumullannihu addi addi gare noonsa Gumuzooti mereero callaati. Lamunku mitte gare giddo noo meyaanna labbaahu adhama dagoomu giddo hoolloonnitenna saalu gede assine la’nanni hajooti.
Mittu manchi annisinna amasi gare woyi sircho adha didandaanno. Mitte gare giddo noori adhanteenna ilantanno ooso busha kaayyo xaaddannonsa yine ammannanni. Konni daafira Gumuzi dagawa mitte garenna fiixoomu noonsa gosate miilla mereero adhamme kalaqa co’ontanni hoolloonnite. So’rotenni adhantinoha ikkiro nafa diinganni woyi tidhamanno gede assinanni.
“Dagoomu hanafannohu maatetenni ikkanna; maatete safo kayinni meyaatinna labbaahu baxante sumuu yite xintitanno gutu heeshshooti” yaannohu kalaa Shimellis Adirehu; adhamme dagoomu deerrinnino ikko adhamme gumulsiissannoriwa qara tiro afidhino, manchu mittu diru deerrinni wolu deerriwa reekkama buuxissanno, dagoomu giddo hee’rannonsa qeechinna yawo, ayirrinyunna adhamooshshu luphi yiino deerriwa soorramanno, uminsa heeshsho giddo uminsanni sa’e wolu heeshsho beeqqitannowanna uminsa heeshsho beekkanno fooliishshooti yaanni xawisanno.
Batinye daga, dagoominna manniwa lawanno garinni gumullanni dagoomittete amanyoote ikkasino xawisanno. Adhamme gumullanni harinshonna budillaancho ikkitubba qooxeessu qooxeessu garinni, budu garinninna gobbate garinni babbaxxitannota huwachishanno.
Benishangul Gumuzi qoqqowi giddo heedhannori Ontenti gosa umi uminsaha ikkinohu adhamme gumullanni amanyooti noonsata qoqqowu woganna turizimete biiro assitino xiinxallo kule xawisannohu turizimete latishshi dayirekiterchi; kuri mereerinni Gumuzi daga amanyooti mitto ikkinota huwachishanno. Daganniwa budillaancho doogonni gumulantanno amanyootta hee’ransa xawisannohu dayirekiterchu; kurino miinjunna dagoomittete kaa’lo kaima assitinore ikkansa egensiisino.
“Gumuzi dagawa budillaancho adhamme dagoomittete horo afidhino’ yaannohu kalaa Shimellisi; daganniwa budillaancho adhamme mitte gosa wole gosa ledo gumultanno adhammete amanyootinni adhamaano sircho riqiwatenni ilama sufisiissanno.
Hattono lame babbaxxitino gosa hasante adhanturo sircho riqiwatenni ledote kaajjadu dagoomittete fiixoomi hee’rannonsa gede assitanno yaanno. Hattono addi addi korkaattanni kalaqantino kipho kaajjitannokki gede assatenna kalaqantara dandiitanno kipho gargarate kaa’litannota huwachishanno.
Dagoomittete kaa’lonni ledote Gumuzi dagawa budillaancho adhammehu miinju kaa’looshshi luphiimaho” yaannohu Turizimete latishshi dayirekterchi; budillaancho adhamme widoonni mitte gare wole gare ledo halante loosatenni gumultanno hajora wole mannu wolqa hidhite horonsidhannokki gede dandiisatenni fulono ajishate dandiissanno. Maate kalaqi’ratenni looso mitteenni loonse e’’o abbate kaa’litanno. Adhammetenni mittoo’mine noonsa e’’o suuqotenni horonsidhanno gede kaa’litanno yaanno.
Sumimmete adhamme
Qoqqowu woganna turizimete biiro turizimete latishshi dayirekterchi; Gumuzi dagawa addi addi budillaancho ikkitubba kaima assine gumullanniri adhammete danna hee’ransa qummi assanno. Kuri mereerinni mittenna qara “Sumimmete adhamme” ikkase kulanno. Tenne adhammete amadono ‘Gumuzi daga budillaancho balchoomma’ yine loonsoonni xiinxallo aana safame amanyootenna gumulo aanino garinni irkise xawisanno.
“Sumimmete adhamme” lamunku adhamaano maatete fajjo gobbaanni labbaahu meyaata baxillunni goshooshe adhe ha’ranno adhammete danaati. Adhammete harinshono balaxe labbaahu hattenne seemo dikkote, qiissotenna addi addi basera la’’e adhate hasi’ranno. Beetto la’’anno woyteno sirbatenni baxillu xa’mo shiqishanno. Seemo baxxusiro angase gume fushshite uyitannosi. Isino beetto heedhanno qooxeessa maratenni waa dirridhara laga dirritannota agare ‘adhe hareemmohe” yaanni dogisiisanno.
Iseno ‘Mitte hige ba’’e diha’reemmana wole barra galagalte amo” yitannosi. Wole barra jaallasi ledo ikkatenni agare adhe ha’rate huucci’rannose. Xaano ‘wole barra galagaltine higge” yitanno. sayikki yannara higge haadhe hadhannose. Beettu maateno xaggeeffatatenni “Hiitto abbittose” yitanno. isino “baxammeeti; angase gumeno uyitinoe” yee leellishannonsa. Maateno ayee beetto ikkase xa’mitanno. Dancha maate beetto ikkituro hagiidhite hakka woyintenni ‘Beetto noohu ninkewaati; wolewa hasidhinoonte” yite boode woxe ledde cimeeyye sokkanno.
Beettote ayiddino beettu ayiddi akatoominsanni dancha ikkansa macciishshituro hattono beetto hasidhe hadhinota buuxxuhu gedensaanni koffi yitukkinni cimeeyyete sokka koyishshu ledo adhitanno. Albi yannara togoo adhammera riqiwo hasiissannohura soorrote adhamme gumullanninkanni. Xaa yannara soorrote adhamme gattanno gede assinoonni. Dagoomunniwa soorrote adhamme gumula gattinota ikkiturono dana soorrante gumulantanni noota kultannori gobbate geerri noota kalaa Shimellisi coyi’ranno.
Xaa yannara Gumuzi dagawa roore anga gumulantanni nooti sumimmete adhamme ikkitinota mashalaqqe uyitannori kultanno. Harinshono adhannohu dikkote giddo woyi qiissote bayicho la’’e baxino seemo baxillunni qeele jaallasi ledo ikkatenni adhe ha’ranno. hakkiinnino beettote ayiddiwa cimeeyye sonkanni. Sumuu yituhu gedensaanni beettote maatewa miinete gede assine mitto booto, 10 kume birra, Haqqunniha 3 kume birra, mitte sayine Qocqoca (Daaxxa), addi addi agattonna lawinore haa’ne ha’ratenni maatete ledo sumimme kalaqqanno. Hakkunni gedensaanni massinoonni agattono ikkito intanni sagale itatenna agatenni hagiidhitanno; sirbitanno. Beettote ledono mitteenni hagiidhite heedhanno.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Arfaasa 16, 2016 M.D
