Sidaamu dagara seeda yannanni kayisse jironsa ikkite keeshshitinotinna ha`nura woy uulla fulchobude ikkitinoti danunnino ikko kiirotenni batinyunna hinkiille gundannikki donna, dhagge, woganna kalaqamu egenno noose dagaati. Ninkeno techo qixxaawonke kifilenni borreessaanchu woy qixxeessaanchu kalaa Teferra Ledamohu Sidaamu daga fonoo yaanno maxaafisinni Sidaamu luwi mayimma maa labbanno yitanno hajo lainohunni borreessino borro horoonsi`ratenni niwaawete shiqinshoommo.
Luwu Sidaamu dagara bayiira budu uurrinshaati yaa dandiinanni. Mittu Sidaamu ilama ikkino manchirano luwu amanyooti giddoonni sa“a co`o gattannosikki hajooti.
Luwu amanyooti aana beeqqo assate kaayyo noonsari labballo ikkitanna eate hajono dagoomu giddo ayirrinyenna gaacheena afidhanno gede assatennino sae alba hakkoyee luwa amadde daggino jajjabbi base amadate noo diru dirimi iillinotano qummi assara dandaanno budu wodhooti.
Konni gobbaannino dagoomu giddo bayirreenya afi`ratenna qaccete kalaqamino qarri luwu deerrinni qollanniha ikkiro qolate kaayyono afidhanno.
Luwaho umisiha ikkino amanyooti noosiha ikkanna mittu luwi woleho base woy darga agurannohu settu diri gedensaanni doyichotenniiti. Luwu batinyu onte ikkanna insano; fullaasa, hirboora, moggisa, daraaranna waawaasa yaamantanno.
Kuri ontunku luwi aanannohura darga agurannohu doyichotenniiti. Konni daafira kuni umi luwaati, kuni layinkiho yine deerra aa didandiinanni. Lawishshaho; fullaasu luwa adhinummoro doyichosi agare 40 diri gedensaanni wirri yee daanno daafira batinyu fullaasu luwi hee`ranno yaate. Kayinni balaxannohu hiikkonneetiro afate “ayee fullaasaati”? yine hakkunni luwi aana xa`mine anfiro balaxinoha woy anna luwa bada dandiinanni.
Konni garinni “eweli fullaasi ewelihura bayiraho, ewelihu maa`neho” yine luwu anninni bandanni.
Konne luwa lawishshaholla adhinoommona wolootano hattonni bandanni yaate. Mitto luwa ikke hee`renninni annunna beettu luwi no. alba e”e fulihu aane daannohura annaho, gedenihu qole beetto ikkanno.
Mittu aju woy aanino luwi darga amadanno yannara konni albaanni noo luwi shae/ zuufaane/ harinsho amanyoote amade keeshshe gashsha dandaannota buunxihu gedensaanni agaranno ikkinnina diro`ya dilaala`ya gudoommo yee tuge diha`ranno.
Mittu annu luwi beettu luwira darga agurihu gedensaanni darga amadannohu beettu luwi 8 diri geeshsha loose saiha annisi luwi qeecha garunni fulannoha ikka noosi.
Konninni baxxinohu kayinni mittu mittunku luwi umisita luwu murroota, gadaanna ja`laawa afi`rino. Konni amanyooti giddo gadaanninna ja`laawa ikkite doorantino luwi giddo settu diri geeshsha loosse yannansa gudduhu gedensaanni cimeeyye woy jajjabba ikkite songo massaggannore ikkitanno.
Dagate dhinboreno annimmatenni affe tirtanno. Konni daafira dagate giddo hee`rannonsahu loosu qeechi jawa ikkanno. Tini cimeeyyeno dagoomu giddo ikkanno budu millimmo gaangaawira muro woy gumulo sayisate qeecha afidhanno/ amaddanno.
Sidaamu daga luwi kaima Sidaamu ilama ikkitino geerri addi addita luwu kaimi hedo aanino garinni xawissanno. Geerru afii kulo kultanno garinni; luwu kaimi bi`ree yannara lalo allaaltanno ooso boorraso hoo`late yannate geeshshi mine minte godo`litanni; mereerinsannino bayira ikkinoha gadaanna assite, aantetenni noohano ja`laawa yite su`matenni, qolteno aanchite murricha somatenni woy akeekke godo`litanna kalaqamino yitanno.
Sidaamu luwi mayimma maa labbanno yaannoha la”ate wo`naallummoha ikkiro, Sidaamu daga luwi setti – setti diro luwannoha ikkanna; Sidaamunniti honse ga`re giddo qarqaru qarqarunni woy gosa gosatenni luwu sirnyi gari shiimare sae sae babbaxxate akati noosi.
Hatto yaano, lawishshaho umihunni garbichu gosa moggisu luwa gaacheenasi giwe shoole luwa calla adhitanno, layinkihunnino Haweeli dagara wolootu luwi noo gedee hee`reennanni “binancha” yinanni luwi noonsa; hattono mito mitowa binanchu luwi “naachisha” yinanni luwi hee`ranno.
Konne ikkirono xaphooma Sidaamu dagara mereerimunni sumuu yitanno luwu kiiro ontete. Kiirotenna amanyootu aana badooshshu dinonsa. Insano Fullaasa, Waawaasa, Daraara, Hirbooranna Moggisa yinanni luwi aana mitteenni sumuu yitanno.
Sidaamu budi luwi shoyilluu (40) diri gedensaanni umosi wirro qalanno woy wirro hige daanno yaate. Konne ikkannohuno ontunku luwi aantensi garinni sette sette diro keeshshannohura wirro wo`ma doyicho (full circle) gude galagalcho kaimunniwa higate lowo diro adhanno.
Lawishshaho Fullaasu luwe kairo xaano doyee Fullaasunniwa daate shoyilluu diri alee ikkanno yaate.
Sidaamu luwi hornyisi jeefono Sidaamu dagara baarigaara hoo`late, olantote, jawaantete, keereho, araaraho, amanyoote rosate, bayirreenyaho, diru kiiro kalaandere dagginokki yannarano diru kiiro bade afate kaa`lo aanno. Hattono, ayiiddunna ayiiddu mereeri giwansho yannara gadaanna woy ga`ro ikkino geerchi sicco woy hayissicho haa`re mereero eino yannara giwansho uurriteenna araarsha ikkanno.
Qoleno, mittu luwi deerri giddo noo wedellichi luwu lolloqa anga amaxxe hee`reenna albasiinni dagginota xuma seemo beetto ikkituro baxese lolloqa irkisi`riro hatti beetto isi callite ikkinnina wolu co`onta dixa`miranno.
Sidaamu daga budi garinni barcimu hajonna luwu aante aantetenni hadhannoreeti. Mittu manchi balaxe ilamasi aantenni luwa eihu gedensaanni aante daggannoti layinki hajo barcimu hajooti.
Sidaamu dagahu barcimu budi ikkito hadhannohu umi luwi eihunni leelki (6k) dirinni kayise settenka diro gudikkinni anjosi garinni lamalki diri geeshsha luwa mitteenni e`uri baalunku gaamo gaamotenni woy umu umunni gudisante barcima woy magalaale qaafa agartannonsa.
Konni garinni barcima woy magalaale qaafikkinni lamala diro ale higeenna aju luwi woy aanino luwi eiro umihunni budu wodho fajjitanno garinni fokkote, layinkihunni dagoomittete giddo noosi qeechisi dirrinoha ikkanno, sayikkihunni aanino luwira “anna” ikke itisa didandaanno.
Konni daafira yannatenni luwa einkunni lee (6) diro ikkannasinni qixxaawo asse barcimaho feeffatanno yaate.
Kuni barcimu budino umisi lowo cibbi`ranna wolqa xa`manno. Yaano batinye kiiro gambayibba buuro codhe woy cibbi`ra hasiissanno. Hattono barcimu ikkito gari mittu manchi barcimanno barra ku`u ku`uyi gare woy baalanta Sidaamu ga`re riqibbanno shaafeeta qase, malawo tume ga`re ga`rete googide ee “qalduuwe” kaeeti barcimara gatira sa”annohu.
Hatto yaano, lawishshaho Alatti barcimanno barra Faqisira, Haweelira, Saawoolira, Harbeera,… wolootano konni garinni woshshe mittu mittunku shaafeeta hakkira ayidde riqiwe dayino manchira ee kae barcimisira sa”anno.
Hayishshatto barcimunni aante daggannota ikkitanna tinino barcimino manchi miinji`ra gede lamewa woy sasewa baxxannoha ikkanno. Togo yinanni woyteno, barcimu gedensiidi miinja ajinohu mittu aganinni, shoyilluu barri gedeno, mereerima miinja afi`rinohuno lamu agani gedensaanni; hattono sayikki deerrinni addinta miinja jawaatu shoolu agani geeshsha goxe itanni keeshshihu gedensaanni; bi`reera gowachu haqqi siqqo; xaa yanna garinni kayinni leemiichu siqqo adhinoha albiidi cimeeyye xoannokki woyi daadanno waayi lagira massite wonaa siqqo waayi lagi widira qole ole hunanno assituhu gedensaanni waayi giddo eessite biso hayishshitannosi.
Hattono hayishshi`re minira higanno barra cimeessu barcimi manchi qo`lichinni billawunni shiima danancho mure haa`re qooxihu gedensaanni cimeeyye iso maasidhe cimeessa ikki qo`lu kulohe, coyee balaxxe kullihekkinni afattoha ikki yite galtesino qaricho ikki yite maasidhanno.
Goofimarchoho barcimi manchi xaate konni ka`a isino cimeessa ikkasi woy anga noosita huwachiishatenni angasinni saada gorre cimeeyye itisanno.
Xaphooma Sidaamu dagahu luwu budi giddosi babbaxxitinota budu amado afi`rino. Insano, barcima, hayishshattonna cimimma xaphi asse amadinoha ikkasi tenne dagara dagoomittete, miinjunna poletiku ragaanni danchu akati xinta ikkasira aleenni aja ilamara albaanni higge bude massaggannorenna jawaachishshannore ayyaanto, ga`ro, mootenna masaalaano kalaqate injo noosi.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Onkoleessa 7, 2017 M.D
