Bakkalcho:- Xaa yannara gobboomu deerrinni qara qara gibrinnu handaarra loossa hittoonni xawinsannite?
Girma (Dr):- Gobboomu deerrinni tonnu diri mixonkenni loonsanni hee’noommohu gibrinnu laalchimma dirunni 6% lossateeti. Sa’u sase dirrara gibrinnu laalchimma dirunni mixote garinni lossa dandiinoonni.
Baxxinohunni, sai diri goyi’rete loosinni baatto loonse qixxeessatenni winxoonniha ikkirono laalcho garunni awuunte gamba assinanihu konni laalchu dirinniiti. Sa’u goyirete yannara xaphoomunni 17.5 miliyoone hekitaare baatto loosidhe galtinori gate loonsoonni. Konni giddonni 8.6 miliyoone hekitaare baatto qasiisotenni loonse winxoonni.
Goyirete loosinni 4 miliyoone hekitaare baatto Mekaanayizeeshiinetenni loonsoonni. Sai dirinni ledo heewisiinsanni woyte 1 miliyoone hekitaare lendoonni.
Xaphoomunni 17.5 miliyoone hekitaare baatto aana winxooni Gide xaa yanna gamba assinanni hee’noonni. Xaa geeshshano 11.9 hekitaare baatto aaninni iillino Gide gamba assinoonni.
Sa’u agannara babbaxxitino qooxeessuwara yanna agadhinokki xeeni gananni keeshshasinni iillino Gide hunannokki gede loosidhe galtinorenna woloottano dagate bissa kakkayisatenni laalcho gamba assinanni gede wo’naallanni sa’noonni.
Laalcho gamba assinannihu budillitte hayyonninna Mekaanayizeeshiinetenniiti. Kuni yaa budillitte hayyonni mindoonni gidi baalunku laalchu widira soorramino yaa dikkino. Xaphoomunni, 513 miliyoone kuntaala goyirete laalchinni agarreemmo.
Bakkalcho:- Arri gorsu loosira uynoonni illachanna xaa yannara loonsanni hee’noonni loossa hiittoonni xawisatto?
Girma (Dr):- Sa’u onte agannara gibrinnu handaarinni hala’ladunni loonsanni hee’noommo loossa giddonni Arri gorsu Qamade loosi mittoho. Konne lamu garinni la’’a dandiinanniho. Umihu, arri gorsu Qamadeeti. Layinkihu, gummatenna rumuddate sircho laashshate.
Arri gorsi loossa lainohunni sai dirinni 1.3 miliyoone hekitaare baatto Qamadetenni diwantino. Tayxe kayinni, 3 miliyoone hekitaare baatto arri gorsi Qamadetenni diwate mixi’noommo. Konninni, 117 miliyoone kuntaala laalacho agarreemmo.
Xaa geeshsha 2.4 miliyoone hekitaare baatto arri gorsinni latisate loonse qixxeessinoonniha ikkanna; 1.9 miliyoone hekitaare wixunni diwantino.
Konnira, 2.4 miliyoone baatto loonse qixxeessate ragaanni loonsoonni loossa la’nummoro diru giddo 3 miliyoone hekitaare loosate amandoonni mixo yannatenni gumulate qarrisannonkeri nookkitaati.
Qamadete hajo kayinsanni woyte ledo kayinsanni hajo laalotenna rumuddate sircho laashshate loossa deantanno yinanni bidhattooti. Konni kaiminni, sa’u onte agannara 652 kume hekitaare baatto gummatenna rumuddate laalchinni diwate hendeenna 460 diwate dandiinoonni. Kuni yaa, mixotenni xibbuunni 80% gumulloonni. Konnira, Qamadete looso gorsu loosinni loonsanninte gede arri yannara gummatenna rumuddate laalchi loossanno konni garinni loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Saadatenna Qulxu’mete jiro lossate ragaanni loosanni hee’noonni loossanni daggino soorro no?
Girma (Dr):- Gidu, laalotenna rumuddate laalchinkera ledote jawa illacha tunge loonseemmohu gibrinnu handaari Saadatenna Qulxu’mete jiro handaaraati. Konni handaarinni maatete Jireenya (Leemaatete Turrufaate) lossate baxxinohunni adote, malawu, lukkuwunna quuphu laalcho hala’ladunni laashshate loonsanni hee’noonni. Sa’u onte agannarano adote, malawu, lukkuwunna quuphu laalcho mixote agrinni lossate dandiinoommo.
Baxxinohunni, Lukkuwu ceatto loossanni mittu barri caacurre loosidhe galtinorira tuqisate ragaanni sai dirira 42 miliyoone iillinshoommo. Tayxe diri mixonkenni kayinni 62 miliyoone lukkuwa tuqisate. Kunino sai dirinni heewinsiro 20 miliyoonenni lophino yaate.
Sa’u onte agannara loosate mixi’noommohu 25 miliyoone ikkanna; xaa geeshsha kayinni 29.5 miliyoone gumulloommo. Tini jawa lophooti. Sai diri mixonni ledo heewinsiro bocu diri giddo sai diri mixo geeshshita gumula dandiineemmo akati no. Wole widoonni, adote latishshi sirchonsa woyyeessinoonni Saada loosidhe galtinorira shiqishate ragaanni jawa jifo xaaddinonkenkani.
Baxxinohunni, qooxeessuwate nooti safote latishshuwa hala’litinokkiha ikka sai diro iillishate dandiinoonnihu 1.3 miliyoone callate. Tayxe dirinni 2.2 miliyoone Saada shiqishate mixi’noommo. Sa’u onte agannara 920 kume woy mitte miliyoone meddi yitino Saada shiqinshoomo.
Malawu laalcho lossateno 250 kume yannitte Diidu kosho shiqishate hendeenna 315 kume kosho shiqisha dandiinoommo. Konnira, umi yannara 30 miliyoone doolaare gobbaydi woxu soorro fajjinanni gede assine handaarunni loossanno dureeyye fille mixonke garinni shiqishshanno gede assinoommo.
Sa’u onte agannara Saadate latishshi handaarinni 84 miliyoone saadara kittiwaate aate mixi’ne 71 miliyoonera uynoonni.
Bakkalcho:- Jawa illacha tungoonnihu kalaqamu agarooshshi loosinni daggino soorrona?
Girma (Dr):- Gibrinnu handaarinni sayikki deerrinni illacha tunge loonseemmohu kalaqamu jiro agarooshshi handaaraati. Kalaqamu jiro latishshi handaarinni umihunni haanju harumi loossa ikkitanna; layinkihu kayinni baatto maareekkanna afanshu woraqata aate loosooti.
Haanju harumi loossa lamu gafinni loonsanniha ikkanna; umikki gafinni 25 biliyoone chigginye; layinki gafinnino 25 biliyoone chigginyeeti. Xaphoomunni Itophiyaho 2018M.D 50 biliyoone chigginye kaasatenni kalqete jawa haanju latishshi pirogiraame amadde loonsanni hee’noonni.
Kaasate mixi’noonni 50 biliyoone chigginye giddonni sa’u onte dirrara 32.5 biliyoone chigginye kaansoommo. Kunino, sa’u yannara Dubayete harinsoonni Ekispora Itophiyu haanju harumi mixose hiittootero kalqoomu deerrinni rosicho beeqqate dandiinoonni. Baxxinohunni, 2015/16 hawadi yannara 6.5 biliyoone kaasate mixi’ne 7.5 biliyoone chigginye kaasa dandiinoommo.
Kuri giddonni xibbuunni 57% ikkitannoti waaxote gibrinninni gummatenna laalote chigginye ikkitanna 42% dubbu haqqe gattinoti 1% kayinni biinfilleho ikkitanno chigginyuwaati.
Kaansoonni chigginyuwa lattinota lamu garinni buunxanni. Umihunni, hawadi yanna sa’annanni buuxate assinanni toowaanyooti. Layinkihu, arri yannaraati. Umikki doyichonni asssinoonni buuxonni sai hawadi yannara kaansoonni chigginyuwa gidddonni xibbuunni 85% lattino. Albillichono assinanni harunsonna awuutate loosi kaajje sufanno.
Bakkalcho:- Sai dirira jawa qarra ikke saihu bushshu madaabbari shiqqo anje tirate hiittoonni loonsanni hee’noonni?
Girma (Dr):- Shoolkihu gibrinnu handaarinke Investimentenna handaaru loossara hansiisannonkereeti. Baxxinohunni, 2015/16 laalchu dirinni bushshu madaabbari shiqqo ledo amadisiisaminohunni loonsanni sa’noommohu 23 miliyoone kuntaala bushshu madaabbara shiqishateetinkanni. Anfummonte gede sai dirira madaabbara batinyunni ikko yannatenni shiqishate ragaanni jajjabba hidho gumulloommo.
Xaaddino foonqubba badatenni madaabbaru hidho hayyo soorrate dandiinoommo. Itophiyu miinju horo afidhanno harinshonni bushshu madaabbari hidho dhaaddotenni faabrikunni hirranni gede assinoommo.
Baxxinohunni Gibrinnu loossa korporeeshiine boorde haaru garinni tantanne boordete giddo gumulo aa dandiitannore Biheeraawe baanke, Daddalu baanke Hodhishshunna Loojistiksete ministere lede woloottu bissano mitteenni loosu giddora e’ino.
Konni ragaanni, sai dirira madaabbaru hidhora gaammoonni woxi 59 miliyoone doolaare ikkanna; kunino, Tigirayete qoqqowo ledeeti. Sai dirira hidhinoommo madaabbari Tigirayete qoqqowo lede 13.6 miliyoone doolaarenniiti. Kunino ikkado ikkinokkita la’noonni. Yanna agarinokki garinni gobbate giddora ea calla ikkikkinni bikkunnino dikkadoho.
Tayxe dirinni gaammoonni baajeette 930 miliyoone doolaareeti. Sai dirihu ledo heewinsiro 100 miliyoone doolaarenni ajinoho. Kayinilla, loossate soorro assankenni 930 miliyoone doolaarenni 19.4 miliyoone kuntaala madaabbara hidha dandiineemmota buunxoommo.
Kuni ajannoha ikkiro ledotenni xa’mo shiqisha dandiinanni. Kayinnilla, xaa yannara fajjinoonninke 930 miliyoone doolaarenni hidha dandiineemmohu 19.4 miliyoone kuntaali giddonni xaa yannara 15.8 miliyoone kuntaala hirroonni.
Itophiyu dhaggesenni 19.4 miliyoone kuntaala bushshu madaabbara hidhite diegentino. Kuni kayinni bikkunnino jawa ikkanna; hirroonni waagino woyyinoho.
Madaabbara hira calla ikkikkinni yannantenni shiqisha hasiissanno. Konni kaiminni, tayxe dirinni xaphoomunni diroho hidhineemmo madaabbari gorsaho, badheessu loosira, hattono goyirete mageeshshi hasiisannoro qoqqowubbate ledo hasaambe bandoommo. Tayxe hirreemmohunni 25% gorsu Qamade lede gorsu loosira hasiisanno. 20% ikkannohu kayinni badheessu loosira 55% ikkannohu goyirete hasiisannohura hirrummo woyteno konne hedote giddo worino garinniiti.
Madaabbaru sai dirinni woyyino waaginni hirroonniha ikkirono xaano kalqete madaabbaru waagi lexxo loosidhe galtinori hidhate wolqanni ledo la’niro waagu luphiima ikkasinni mootimmate 16 biliyoone birra doggontino. Niro noo waaginni loosidhe galtinorira shiqanno gede assinoonni.
Shiqqote ragaanni mommoddanna hafanfarre heedhannokki gede qoqqowubbate massagaano, hajo la’annonsa bissanna handaarunni harunso assitanno komite, Gibrinnu reekko Inistituute, Itiyo-Telekoome, Sayinsenna Innoveeshiine hattono woloottu ledo qinaambe loonsanni hee’noommo.
Wolu garinni madaabbaru seerimale doogganni dikkote hosannokkinna mooramannokki gede kaajjado qorqorsha assinanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Gibrinnu laalchonna laalchimma agarroonni garinni lossate dooramino wixa isilanchimma noo garinni yannatenni shiqishate loosi hiittoonni loosamanni no?
Girma (Dr):- Gibrinnu loosira hasiisannori shiqqo lainohunni madaabbarunni aanche laalchonna laalchimma jawu garinni lossate hasiisannohu dooramino wixaati. Dooramino wixa sa’u dirrara mereerimunni 1 miliyoone kuntaali geeshsha shiqinshanni keeshshinoonni harinsho noonkanni.
Tayxe dirinni hanafe aantanno sase dirrara dooramino wixi shiqqo erotenni ledatenni ledate loonsanni hee’noommo. Tayxe 1.5 miliyoone kuntaala wixa shiqinsheemmo yine mixi’noommo. Baxxinohunni, xaa gorsu yannara ikkannoha 128 kume kuntaala dooramino wixa sa’u onte aganna giddo shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Gibrinnu handaari gobbaydi woxu soorro abbate hala’lado kaayyo noosiha ikkasinni konni ragaanni maareekkamino gumi no?
Girma (Dr):- Gibrinnu Investimente ledo amadisiisaminohunni mittu gibirinnu handaarinni daannohu gobbaydi woxu soorrooti. Gobbaydi dikkora sonke woxu soorro afi’nanni laalchuwanni 70%-80% geeshsha qeechu noosihu gibrinnu handaaraati.
Ninke harunsineemmo handaarranni sa’u onte agannara 1.1 biliyoone doolaare eo gamba assate mixi’ne afi’noommohu 764 miliyoone doolaareeti. Kunino, mixotenni xibbuunni 65% ikkanno. Konnira, gibrinnu handaarinni gobbaydi woxu soorro abbate aantetenni lowo loosi agarannonke.
Tayxe laalchu dirinni kalqete bunu waagi dirranna dikko qiiddinota ikkate ledo amadisiisame Daraarote laalchi waaginna hasattono boodunni qiidawarte leellitino korkaatinni gobbaydi woxu soorro eo ajje leeltino. Konnira, aantino yannara handaarunni lowohu mini loosi agarannonke.
Gibrinnu laalchonna laalchimma lossate ragaanni hala’ladda loossa loonsoonniha ikkirono; mite mite qooxeessubbara baxxinohunni, xeenu anje noowa seeftineetete irko assinanninsa manni xaano no. kuri mannoota latishshaame seeftineetenni pirogiraamenni loossa harisate wo’naalleemmo. Uurrinshunni latishshaame seeftineete pirogiraamenna barru barrunkunni hasiissannonsa sagale afidhanno gede assinanni.
Konnira, latishshu halamaanonke ledo qinaambe sa’u onte agannara 3.27 biliyoone birra latishshaame seeftineetenna barru barrunkunni hasiissannonsa sagalimmate ikkannori kaa’lora qoqqowubbate iillanno gede assinoonni. Qoqqowubba sonkoonninsa womaashsha adhite qooxeessinsa akati garinni baxxinohunni moollenna xeenu anje noo qooxeessubbara heedhanno daag irkissanno gedeeti. Sadaasu aganinni 523 miliyoone birra irko ledotenni xa’minoonni garinni loonsanni hee’noonni.
Woluno, qoqqowubbate irko assate ragaanni sa’u onte agannara lame qara qara hajubbanni loonsoonni. Sa’u lamalara baxxinohunni gorsu Qamade loosira kaa’lanno gede 12 kume 617 waa xuruurranni Paampe hirre qoqqowubbate shiqinshanni hee’noonni. Kuri giddonni 1 kumenna 600 ikkitanno paampe gobbate giddora eessinenna sa’u lamalara bebbeenkoonni. Shiqinshoonni paampuwa baattote hala’linyi ragaanni 100 kume hekitaarera irko assinanninna 503 miliyoone birra fulo assinoonnireeti.
Layinkihu, Loojistiksete irkooti. Konni ragaanni sa’u onte agannara 221 gongo’mishamaanonna1kumenna 800 Xexxerrisa hirre qoqqowubbate tuqinsoonni.
Xaphoomunni, sa’u onte agannara gibrinnu qara qara handaarranni goyirete laalcho gamba assatenni, arri gorsi looso hananfi kawa hasi’noonni yannanni harisatenna baxxinohunni haanju harumi loosinni kaansoonni chigginyuwa garunni awuutanna agarooshshe assatenni mageeshshi lattinoro haruunso assa agarranni.
Aantanno agannara aananno hawadi yanna loossara qixxaawo assate ragaanni hattono sai diro xaaddunke jifonni rosicho adhine baxxinohunni bushshu madaabbara hidhatenna shqishate assinoonni soorro sa’u onte agannara loonsoonni loossa lowontanni gummaamete yaa dandiinanni.
Konni garinni sa’u onte agannara gummaamo looso loosa dandiinoonni. Kunino, gobbanke Maakro ikkonoome giddo gibrinnu handaari uynoonni sokkonna looso garunni gulanni noota leellishanno. Kuni gumi kayinni gibrinnu uurrinshanni calla afi’noonniha ikkikkinni Ministere loosu mininni olluubbate geeshsha halamme loosatenniiti. Duuchunkuri aleenni loosidhenna saada ce’e galtinori hattono latishshu loosaasine qeechinsa luphiimaho. Konnira, galatu hasiisannonsa. Woloottu sekiterranna latishshu halamaano irko ledonke noo daafira galatammora baxeemmo.
Bakkalcho:- Handaaru yannate loossa lainohunni oottonke xawishshira wodaninni galanteemmo.
Girma (Dr):- Anino galateemmo.
Bakkalcho Sadaasa 18, 2016 M.D
