Itophiyaho haammata dhibbuwa (fayya) yanna yannantenni ka’anni taraabbannoti anfoonnite. Fayyimmate handaarinni addi addi dhibbu taraawo hala’litukkinni harunsonna qorqorsha assinanni gargaratenna taraawo kalaqantu gedensaannino kaajjado qorqorshanna xaginaatu owaante aatenni taraawo ittisate loonsanni. Konni ragaanni, baxxinohunni dagoomu fayyimma uurrinsha qeechi luphiimaho.
Tenne hajo lainse tenne lamala wosinchu gafinni Sidaamu qoqqowi Dagoomu Fayyimma Uurrisha Qara Dayrektercho ikkinohu Dokter Daammene Debaalqe ledo keeshsho assinoommo. Qoqqowoho tenne yannara fayyate taraawo noo deerranna adhinanni hee’noonnita garagarooshshu qaafo lainohunni wosinchinke kaysino hedubba aananno garinni qineessine shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Qoqqowoho qara qara yine bandoonni taraawo hiikkuriiti; assinanni hee’noonni qorophona maa labbanno?
Dokter Daammene:- Uurrinshanke widoonni taraabbannonna taraabbannokki fayya (dhibbuwa) qorqorsha hattono xiinxallotenna xiinxaawote handaarinni illachishshe loossanno. Qoleno, laabiraatooretenna tajete amadooshshinna gashshooti aana illachinshe qarunni loonseemmo. Baxxinohunni, taraabbanno dhibbuwanna fayya ragaanni tenne yannara shekkeerete dhibbi qoqqowoho jawa bidhatto ikke afamanno. Shekkeerete dhibbi taraawo kalaqantunkunni mittu diri ale yanna kiirantino. Taraawo ballanko ajjinota labburono xaa yannara kayinni hawadi yanna xeeni ledo amadisiisaminohunni lexxate malaatta no.
Konni gobbaanni koleerunna huffannate fayya xaa yannara dino. Ikkollana, koleera lainohunni tini hawadi yanna ikkasenninna koleeru taraawannoti qara doogga kayinni meessaneetinna qooxeessu co’ichimma garunni agadha hoogatenni; co’ichimmasi agarantinokki waa hattono co’ichimma agarantinokki shumate mine horoonsi’rate ledo amadisiisame ikkasinni hasiissannota qorophote loossa loonsanni hee’noonni. Qoqqowoho huffannate taraawo sai dirira kalaqantinonkanni. Tayxe kayinni dikalaqantino. Huffannate taraawo lainohunnino hasiissannota qorqorshu loossa loonsanni hee’noonni.
Wolu kayinni, gobbate jawa bidhatto ikkinohu Galashshu maariyye (M-Pox) taraawooti. Galashshu maariyye fayya malaati muli yanna giddo gobbankera fayya Oromiyu qoqqowira umikki yannara Moyaalete afantinonkanni. Sidaamu qoqqowino Addis Ababunni Moyalenna Keeniya massitannoti qara doogo tayisse sa’annoha ikkasi ledo amadisiisame bidhantanni qooxeessa ikkeeti afamannohu.
Tenne fayya gargarate yanna yannatenni; barru barrunkunni qorqorshu loossa loonsanni hee’noonni. Fayyate malaati leellinonsa manna bande keeshshiinshanni mereershano qixxeessinoommo. Hospitaaletenni kayse fayyimmate mereershubba geeshsha balaxote qixxaawonna harunsote loossa loonsanni hee’noonni. Deerru deeerrunkunni afantanno handaaru ogeeyyera qajeelsha uynanni hee’noommo. Xaggate shiqqo ragaanni ikkado qixxaawo assinoommo. Fayyate malaatta leelturo laabiraatooretenni buuxo assinanni hee’noonni.
Qoqqowoho laabiraatoorete buuxo hanafate Itophiyu dagoomu fayyimma uurrinsha ledo hasaambanni hee’noommo. Deerrase agadhitino laabiraatoore noo daafira ogeeyye qajeelsinoommo. Akeeka qixxeessinoonni mereershira buuxo assantenni konniicho noonke laabiraatoorenni buuxate qixxaawo assinanni hee’noommo. Baxxinohunni, taraabbanno dhibbuwanna fayya qorqorsha assate loonsanni hee’noommo.
Tenne yannara kalqete ikko gobbanke deerrinni jawa bidhatto ikkitinoti Galashshu maariyye (M-Pox) fayyaati. Wolu, shekkeerete. Wole ragaanni kayinni, hawadi yanna ledo amadisiisame qooxeessu co’ichimma ikkadu garinni buuxama hooggu geeshsha koleera bidhattote gedeeti la’neemmohu.
Wolu kayinni, taaltino sagale xe’ne badatenni taaltino sagale tuqishsha qara qara yine bandoommori mereerinni kullannireeti. Uurrinshankenni xaphoomunni 36 dhibbuwa bandoonni. Kuri mereerinni 24 dhibbuwa hakkawoyntenni bande ripoorte assinannire ikkitanna; 12 kayinni lamala lamalantenni ripoorte assinanni dhibbuwaati.
Bakkalcho:- Galashshu maariyye (M-pox) taraawo ledo amadisiisame gobboomu deerrinni malaatta leeltinota kaima assatenni qoqqowu deerrinni qorophonna gargarooshshe assate balaxote qixxaawo maa labbanno?
Dokter Daammene:- Fayyate malaati gobboomu deerrinni afamino yinihunni hananfe qoqqowu deerrinni deerru deerrunkunni dagoomaho huwanyo kalanqanni hee’noommo. Fayya taraabbanno doogonna malaatta lainohunni; hattono xaginaate uynanni hayyo lainse sokka sayinsanniiti hee’noonnihu.
Qoqqowu mootimma massagaanonni ledo hasaawatenni malaatu leellinonsare woy taraawotenni huluullammoonni manna haa’ne addinni keeshshinshanni buuxo assinanni mereersha qixxeessinoommo.
Albaanni Sidaamu qoqqowu Fayyimmate Biiro noo hoowe haaroonsine hasiisannoha xaginaatu uduunne eessine ogeeyyeno gaamme qixxaawo assinoommo. Malaatu leellinonsa manni baalunku akeeka haa’neenna dhibbunni amadantino woy diamadantino yina geeshsha keeshshanno mereershaati. Hakkonni gedensaanni gogu xaginaati ogeeyye ledo wole dhibba ikkiro woy Galashshu maariyye ikka hoogi geeshsha xaginaatu owaante afidhanni mine minensa higganno gede assineemmo.
Hawaasi quchumira calla ikkikkinni qoqqowoho afantanno baalante Hospitaallanna fayyimmate mereershubbara malaatu leellinonsa mannoota bande keeshshiinshanni mereershubba (Isolation center) qixxeessinoonni. Dhibbu malaati leelliro ranke qorqorsha assine gargarate dandiinanni garinni ogeeyyete qajeelsha uynoommo.
Qoqqowoho Galasshu maariyye fayyanni huluullammeenna haa’ne addinni keeshshiinshoonni mannooti mereerinni mitticho qaaqqo calla agurranna baalunku dhubbu noonsakkire (-ve) ikkansa laabiraatooretenni buunxeenna mine minensa higgino. Borrichu woradira calla mittichu qaaqqi dhibbu afaminosiha (+ve) ikkeenna hasiisannoha xaginaatu owaante uyneennasi hure maatesi karsamino. Qarunni fayya balanxe gargadhate hayyooti horoonsi’nanni hee’noommohu.
Bakkalcho:- Macciishsha dandiitannokkiri dagoomu bissa mashalaqqe hiittoonni afidhanno gede assinanniiti hee’noonnihu?
Dokter Daammene:- Macciishshate dandiitannokkiri dagoomu bissa roorenkanni baadiyyetenso quchummateeti afantannohu yaannoha bande maatensa widoonni mashalaqqe afidhannonna qoropho assitanno garinni maatensara huwanyoote kalanqeemmo.
Malaatu leelliha ikkirono maatensa kuri dagoomu bissa irkissanno. Maatensa widoonni buuxo assidhannonna xaginaatu owaante afidhanno gede assinanni.
Bakkalcho:- Shekkeerete dhibbi taraawo mageeshshi deerrira afantanno?
Dokter Daammene:- Sai dirira labbanno yannara noohu ledo heewisiinsiro tenne yannara lowontanni luphi yiinoha dikkino. Ikkollana, taraawote yinanni deerri ragaanni la’niro taraawote deerrira afamanno. Taraawote yinannihu umisi safaraanchi noosi. Worroonni safaraanchi woroonni ikka geeshsha garunni loosa agarranninke. Sai diro tenne yannara lamalate giddo tonne kume ikkitannore shekkeerete dhibbinni amadantino manna haa’ne xaginsoonninkanni. Xaa yannara kayinni sase kume ikkitannoreetilla. Sai diri labbanno yannanni ledo heewinsiro woffi yiinoho.
Bakkalcho:- Shekkeere taraawote deerrira no yinannihu safaraanchu maati?
Dokter Daammene:- Sa’u sasenna shoole dirrara albaanni taraawote deerrira no yineemmohu lamalate giddo mitto kume ikkanno manni amadaminoha ikkironna kiiro lexxitanni hadhannoha ikkirooti. Balanxe maareekkinoonni kiiro lexxitanni hadhuronna kiirote ledo heewisiinsiro lexxitanni hadhuro taraawote deerrira no yinani. Ikkinohura, umikki lamalara maareekkinoonni kiirora woroonniiti ikka noosihu. Ninkeno loonseemmohu umikki yannara maareekkinoonni kiironni woffi yaanno gedeeti. Konnira, deerru deerrunkunni afantanno dagoomu bissara huwanyoote kalanqanni hee’noonni. Shekkeerete dhibba gargaratenna qorqorshu loosi ragaanni qoqqowu Fayyimmate Biiro ledo qinaambe loonsanni hee’noommo. Tayxeno sai diri gede taraawo ikke bidhachishannokki garinni loonsanni hee’noommo.
Shekkeerete dhibba qorqorate kemikaale kiifanna agobere tuqisa mitticho gargarooshshu doogooti. Agobere horoonsi’nanni hayyo kayinni base basente foonqe noote. Babbaxxitino qooxeessubbara horoonsi’nanni hayyono hattonni babbaxxitanno. Konnira horoonsi’nani hayyo lainse rosicho uynanni hee’noonni. Mannu boode yannara horoonsi’rihu gedensaanni akkaltino yaatenni xaginaatu owaante uynoonnihu gobbaanni wole horora hosiisate assooti noota la’noonni.
Konne assooteno dagoomaho huwanyoote kalaqatenni gargarate loonsanni hee’noommo. Wole ragaanni agoberete tuqishshino albi gede dikkino. Shekkeerete dhibbira reqeccaabbino maate baalantera agobere tuqinsanni harinsho xaa yannara dino. Agoberete anje no. Kemikaale konni albaani gobbate giddo laashshinanninka. Xaa yannara kayinni gobbate giddo dilaashshinanni. Kemikaale qoxeessa daaffanno daafira gobbate giddo laashshitanno faabrikka dino. Kemikaalete laalcho gobbaydi gobbanni doolaaretenni hirreeti eessinannihu.
Kemikaalete anje kaiminni qoqqowoho sai diro shoole woraddara calla kemikaale kiinfoonni. Shekkeerete dhibbira reqeccaabbino woradda kayinni haammatate. Shiqqo heedhuro xaano loosate qixxaamboommoreeti. Agobere horoonsi’rate gara lainohunni kayinni xaano huwanyoote kalanqanniiti hee’noommohu.
Bakkalcho:- Anofeeles Istefensay yaamantannoti haaro shekkeerete biinne qoqqowoho bidhatto ikkitanno yine hendanni?
Dokter Daammene:- Anofeeles Istefensay biinne qoqqowinkera noota anfoonnihu sai dirooti. Hawaasi quchumira konni albaanni noonso muli kawalla daggino yaannoha ledote xiinxallo hasiissanno. Konnira, ledote xiinxallo assate handaaru ogeeyyenni ledo hasaambanni hee’noommo.
Itophiyu dagoomu fayyimma uurrinsha lubbuwate xiinxallo assitanno gaamono (entimology group) xiinxallo assinanni gede sumuu yitino. Tini shiima shekkeerete biinne wolootta biinnenni baxxitannohu woy xaadooshshinsa mayinniiti? yaannoha ledote xiinxallo hasiissanno.
Bakkalcho:- Qoqqowoho afantanno fayyimmate uurrinshubbara shekkeerete xagichi shiqqonna iillo hiittoonni xawisa dandiinannite?
Dokter Daammene:- Shekkeerete dhibbi xagga dagoomaho baatooshshiweelo uynanni. Xaggate shiqqo anje Itophiyu dagoomu fayyimma uurrinshanna Fayyimmate ministere ledo hattono Itophiyu xagichu shiqqo uurrunsha ledo hasaawatenni qarra tirroonni. Sai diro shekkeerete dhibbi taraawo gobboomu deerrinnino noo daafira xagichu shiqqo anje xaaddinonkanni. Ikkeennano, mootimma konni ragaanni hala’lado loossa loossino daafira xagichu shiqqo woyyaabbino. Ninke qoqqowirano xagichu shiqqonna iillo ikkadote. Shekkeerete dhibbi taraawo sai dirinni ledo heewisiinsiro ajjanni daggino. Xa noo deerrinni taraawo qorqorate dandiisiisanno dhuki noonke.
Bakkalcho:- Taaltino sagale shiqqo lainohunni uurrinshate hiittoonni loossanni afantanno?
Dokter Daammene:- Sagalete xe’ne badate looso aganu aganunni loonseemmo. Baalanta qooxeessubbara ikkikkinni sagalete xe’nera reqeccaabbino qooxeessubbara illachinsheemmo. Baxxinohunni, roorenkanni sagalete anjera reqeccaabbinore gammoojjaame qooxeessubba ikkitanna; sae sae alichaame qooxeessubbano afantanno. Kuri qooxeessubbaraati aganu aganunkunni badate looso loonseemmohu.
Wolu, maate amaalatenni ledote sagalla maate shiqishshanno gede assinanni; harunsono assinanninsa qaaqquulli no. Taaltino sagale anje woy xe’ne sai dirinni tayxe woyyeessinoonni. Uurrinshankeno konni ragaanni illachishshe loossanni afantanno. Baxxinohunni, GIZ yaamantanno Jermenete uurrinsha “Nutrition information platform for nutrition” yitanno pirojekte no. Tenne pirojekte widoonni qoqqowu giddo taaltino sagalla horoonsi’rate amanyooti maa lawannoro xiinxallo assinanni. Qarrubba tirate laooshshunni hanafe angankera noore garunni horoonsi’rate loonsanni hee’noommo.
Lawishshaho, quuphe horoonsi’ra la’nummoro baadiyyete maate quuphe qaaqquulleho shiqishantenni roore dikko fushshite hirate rosichi no. Angankera noore pirootiine ikkito kaarbohayidireete vaytaamine riqibbannore shotu garinni afi’nannire mini giddo garunni horoonsi’rate amanyooti woyyaawanno garinni loonsanni hee’noonni. Tenne pirojektenni fullahaanotenna Hawaasi Yuniversite ledo qinaambe loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Amuwunna qaaqquullu fayyimma buuxisiisate ragaanni uurrinsha’ne loossannori maati?
Dokter Daammene:- Amuwunna qaaqquullu fayyimma ledo xaadinore la’nummoro; baxxinohunni, godowii noo amuwi fayyimmate uurrinshubbara hasiissanno owaante afidhanno gede assinanni. Xaa yannara qoqqowoho godowii noo amuwi fayyimmate uurrinshubbara iltanno gede assinanni hee’noonni loosi woyyaawa guma abbani no. Harunsono woyyaabbinote. Amuwu godowii noo yannara hasiissanno harunso assinanninsa.
Harunso assinanninsa yannara deerru deerrunkunni uynanninsati vayitaamiine no. Kittiwaateno uynanninsa. Lawishshaho, ‘Iron’, ‘folic acid’ godowaho noo qaaqqi fayyimmate qarri ledo ilamannokki gede kaa’litannoreeti. Foolik asiide (folic acid) gobboomu deerrinnino anje nooti anfoonnite. Baxxinohunni, Itophiyu dagoomu fayyimma uurrinsha assitino xiinxallo ‘Iodine’ yaamantanno shiilo anje noo daafira maxinete ‘Iodine’ karsinanniiti shiqishanni hee’noonni. Foolik asiideno hattonni shiqinshanni. Amuwaho ‘Iodine’ noose Maxineno shiqinshanni. Hakka geeshsha kayinni egemminannita foolik asiide fayyimmate uurrinshubbara baatooshshiweelo shiqinshanninsa. ‘Iron’ yaamantanno shiilono hattonni mundeete anje kalaqantannokki gede godowii noo amuwira lowontanni hasiissannohura shiqqo woyyeessinoonni.
Qarunni kayinni godowii noo amuwi fayyimmate uurrinshubbara shiqqe hasiissanno owaante afidhannonna iltanno gede assate loossanni baalante qooxeessubbara woyyawa guma maareekkisiisa dandiinoonni. Konni ragaanni qoqqowinkera woyyawinore la’’a dandiinoonni.
Bakkalcho:- Qoqqowunniti dagoomu fayyimma uurrinsha aananno dirinni qarunni loosate mixidhinori maati?
Dokter Daammene:- Uurrinshanke widoonni gumulami baajeetete dirinni qoqqowoho shumate mine horoonsi’rate hayyonna iillo maa labbanno yaannoha xiinxallo assinoommo. Hayisseeronna niro koleeru dhibbi lowontanni qarrisino daafira illachinke shumate mine co’ichimmatenni horoonsi’ra dandiinanni hayyo aana loonsoommo. Gumulaminohu baajeettete dirinni hanafoonnitinna 2018M.D gooffannoti shekkeerete dhibba lainohunni harinsanni xiinxallo no. Sidaamu qoqqowira shekkerete hekko yaannohunni sase kifillanni bande xiinxallonna pirojektete gede loonsanni hee’noonni.
Pirojekte jajjabba xiinxallubba amaddinote. Qoqqowoho afantanno woradda sasewa bande luphiimu, mereerimunna woffiimu deerrinni shekkeerete dhibbira reqeccaabbinore dagoomu bissa yine xiinxallo hananfoonni. Tini jawa pirojekteeti. Itophiyahono lawishsha ikkitanno pirojekteeti yine hendeemmo. Haaru baajeettete dirinnino tenne pirojekte halashshine loosate noonke dhuka garunni horoonsi’neemmo. Shekkeere sa’u lame dirrara dagoominke aana kalaqqino hekko ledo amadisiisame qarra tirate xiinxallotenni irkinse loonsanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Galateemmo.
Dokter Daammene:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Maaja 3, 2017 M.D
