Rosu mitte gobbara baalunku dani lophora badhete miqichooti. Rosunni lophitinokki gobba wolu miinjinni dilophitanno; korkaatuno, gobbuwate lophote xintu roso ikkinohuraati. Rosunni badhera higgino gobba lopho dunkittete.
Itophiyaho baalankawa rosu iillino yaa dandiinanni. Rosu iillinokki qooxeessirano iillishate looso loonsanni hee`noonni. Ikkollana, hasiisannohunna isilancho ikkino gumi kayinni borreessamanni noo yaate didandiianni. Rosu aana leeltanni noota foonqenna rosaanote gumi aja lainohunni rosu ministeere xiinxallo assite rosu bude soorrite loosu giddora e`unkunni lame dirra meddisino.
Konne ikkino daafira rosu aana leellannohu isilanchimmate qarra ikkanna,;mootimma konne qarra tirate Federaaletenni kayise eeli geeshsha injiinoha rosu mini qooxeessa kalaqatenna luphi yiinoha rosu guma borreessiisate illachiishshino millimmo assitanni no. Konne ikkinohura techo wosinchinke gafira rosaanote guma woyyeessate, rosu isilanchimma buuxisiisate hattono rosu minna deerra woyyeessate maa loonsanni hee`noonniro Hawaasi Quchumi Rosu Biddishshi Sooreessa ikkinohu Birhaanu Dessaalenyi (Dr) ledo keeshsho assinoommo.
Bakkalcho:-Quchumu gashshootira afantanno rosu minna deerra woyyeessatenni tayxe rosiisate amanyooti widira e`noonni harinsho hiittoote?
Birihaanu (Dr): – Rosu minna deerra woyyeessatenna rosu isilanchimma buuxisiisate hattono rosaanote gumi woyyawanno gede assate illacha tunge loonsanni hee`noonni. Rosu minna dagate jiro ikkasenni rosu minna woyyeessatenna rosaanote gumi soorramanno gede assate loosi kaajje sufanni no. Quchumu gashshooti giddo noo rosaanote maatenna mootimmate bissa ledo ikkatenni quchumu giddo noota haammata rosu minna deerra woyyeessate loonsanni hee`noonni.
Rosu minna deerra woyyeessatenni rosaanote injiinohanna hagiriisanno qooxeessa kalaqate widoonni quchumu gashshooti 752 miliyoone birri baajeette gaame quchumu giddo noo rosu minna deerrase woyyeessate loonsanni afamanno. Rosu minna bashsho noowiinni woyyeessine sayikki dirimi geeshsha gotti assine ijaaratenni ruukkadimmate qarra tirranni hee’noommo. Gama baajjeettete anjenni badhera higgurono; wirro kontiraakterootu ledo sheemaata e`ne wiinamunni jeefisate loonsanni hee`noonni.
Rosu minna deerra woyyeessate dagoomu woxunni, udduunnunninna wolqatenni jawa irkono assitanni no. Rosu hiiqqamme sissate dagoomu beeqqo kawiinni lexxa noose. Mootimmate loosino kaajjite sufanno. Xaa yannara rosaano galtanni rossanno minna loonsanni hee`noonni; konni ka`a Sidaaami giddo heewisamaano rosaano kalaqate hixamanyine loonsanni hee`noonni;
Quchumu giddo rosu gumi woffi yaanno gede assinohu mittu qaru coy, rosaanotenna rosaano rossanno kifilla waaxo taalo ikka hooga ikkanna;konne qarra tirate rosu minna halashshanna kifillate waaxo taashshate loosi loosamanni no.
Tayixe mootimmanna hallanya uurrinsha kaa`lonni 18 ikkitanno rosu pirojektuwa ijaarantanni no. Seefitineetetenni Argo Hammeesso balaxote mine ijaarranni hee`noonni; hattono hallanya uurrinsha SOS yinanniti 24 miliyoone birra gaamatenni ijaartanni afantanno. Woloottano, Gamaxo Addaraashete, Gaarariqataho, Fiincawaho, Hayiqi Daarete konne qarra tirtanno rosu minna ijaarranni hee`noonni.
Bakkalcho:-Quchumu giddo nooti hallanyanna mootimmate rosu minna kiirose mageeshshite? Tayxe diro mageeshshi rosaano rosu aana leeltanno yine mixo assinoonni? Amandoonni mixo garinni rosaano maareekkantino yaa dandiinanni?
Birhaanu (Dr): – Tenne yannara Quchumu Rosu Biddishshi hundaanni mootimmanniti umi diriminna layinki dirimi hattono mittu balaxote rosi mini ledo 58 ikkitanno. Hallanyu rosi minna kiiro 123 balaxote rosi minna ledo la`niro 242 ikkitanna; xaphoomunni mootimmannitinna hallanyu rosu minna kiiro 300 ikkitanno.
Tenne rosu minna hundaanni rossanni nooti mootimmate rosaano 1-12 geeshsha 85,771, balaxote rosi mini rosaano kiiro 6852 ikkitanna; xaphoomunni 92, 623 rosaano maareekkinoonni. Hallanyu rosi minna 1-12 kifile geeshsha noo rosaanote kiiro, 46,463-ikkanna; balaxote rosi minna rosaanote kiiro 10,511 ikkitanno. Xaphoomunni hallanyu rosi minnara rossanno rosaanote kiiro 56,974 ikkitanno. Quchumu Rosu Biddishshi hundaanni rossanni nooti mootimmanna hallanya rosu minna rosaanote kiiro149, 579 ikkitanno. Rosaano rosu minnara dagge yannatenni borreessamate widoonni foonqe heedhurono;, 90% ali rosaano maareekka dandiinoonni tayixe rosi dirinni.
Bakkalcho: – Rosaanotenna maxaafatte waaxo taaltino yaa dandiinanni? Haaru rosu budi garinni maxaaffa attamme rosaanote beenkoonni?
Birhaanu (Dr):- Tenne yannara rosu budi soorramate korkaatinni rosaanote maxaaffa rosaanote kiiro ledo taaltino yaa didandinanni. Maxaaffa attamante boode ikkitannoti dagginoha ikkanna; iillishate looso loonsanni hee`noonni. Tenne lamalara attamame daynoha layinki dirimi rosi minnara iillinshoonni. Quchumu gede maxaaffate iillo ikkadote yinanniwa didayno. Ontu lewu rosaano mitto maxaafa rosu minna fushshitanno pirogiraame garinni adhitanni horoonsi`rate ka`a, xaa geeshsha maxaaffate iillo qarra ikkitella no.
Rosaanotenna maxaaffate waaxo taaltino yaate seedu xeertinyi gatanno. Quchumu giddo lamu dani rosu budi no; umihu Sidaamu afoo mitto rosu dani gede assite adhitannori no; qoleno Sidaamu Afiinni rossannori no; quchumu giddo noo rosaano haammata Sidaamu Afoo didandiitanno. Tuulate Sinu quchumiranna Hawaasi quchumira boode rosu minnara noo rosaano Sidaamu Afiinni rossannoreeti. Konnira konni dani rosaanora ikkitanno maxaaffa diattamantino. Kayinnilla, aliidi rosi minnara noo rosaano haaru budinni attamantino maxaaffa ajjo batidho taaltino yaa hoongirono; boode maxaaffa iillinsheenna rossanni no.
Umi dirimira noo rosaanora kayinni maxaaffa attamante ikkadu garinni di-iillitino. Konnira rosaanotenna maxaaffate waaxo taaltino yaammora didandeemmo. Korkaatuno rosaano maxaaffa hasidhannohu rosu dani kiironni ikkinohura maxaaffate iillo qarra ikkite no.
Bakkalcho: – Maxaaffate anje qarra tirate Quchumu Rosu Biddishshi adhanni noo qaafo maati?
Birhaanu (Dr):- Konne maxaaffate anje qarra tirate baxxino garinni quchumu biddishshi gede 6 na 8 kifilera rosu minna soofte kope maxaaffa kope assidhe horoonsidhano gede ninke kaa`lo assate looso hananfe hee`noommo. Rosaanote nafa ikka hoogguro rosiisaanote ikkitanno maxaaffa kope assine uynanni hee`noommo. Soofte kope adhite horoonsi`ra dandiitanno dhuku noo rosaanora iillishate loooso loonsoonni. Rosaano kayinni gadachine soofte kope adhite rosa noonsa yine gadacha didandiineemmo; rosu minnano hattonni didandiitanno.
Hallanyu minna rosaano rosonsa baatte rosa dandiitu deerra soofte kope maxaaffano iillisha dandiitanno yine ammanne fajjinoonni. Ikkollana, mootimmate minna rosaano soofte kope horoonisidhe dandiitannokki daaafira, dhuku noohu horoonsi`rara dandaanno; dhuku nookkiha digadachinoonni. Rosu minnano kope assite rosaanote aa dandiitinokki maxaaffa rosaano kope assidhe adha noonsa yaa didandiinanni. Konnira Rosu Biddishshi woraqatta hidhe dhuku fajji garinni kope asse yannate geeshsha qarra tirate loosanni no. Daggino maxaaffa rosu minnara wiinamunni iillnshoommo; kayinni daggino maxaaffa qarra tirtinota dikkitino.
Bakkalcho:- Quchumu Gashshooti giddo, 2015 rosu diro 12 kifile jeefote fonqolo adhitino rosaano giddo mageeshshi rosaano Yuniveriste eessanno guma maareekkisiissino?
Birhaanu (Dr): – Konne dirono ikko sai diro qoqqowu deerrinni ikko quchumu deerrinni rosu gumi ajinoho. Quchumu deerrira hallanya rosu minnaranna mootimmate mereero baxxino gumaati borreessaminohu. Mootimmate rosi minnanni Yuniverisite eessanno guma maareekkisiissino rosaano 2% ikkitannore callaati. Hallanyu rosu minna kayinni 31.48 ikkitannota saayissino. Quchumu gede xaphoomunni 9.23 rosaano Yuniverisite eessannonsa guma calla borreessiissino. Mootimmanniti 129 rosaanooti sa`inoti. Hallanyanniti 647 ikkitanno. Xaphoomunni 12 kifile fonqolantino mootimmatenna hallanya rosaano giddo 776 ikkitannori calla Yuniverisite eessanno guma maareekkisiissino. Mootimmate rosi minna giddo kiirotenni haammata rosaano saayissino rosu minna dino. Jawiidihu Taaboori Rosi mini nafa 1697 rosaano fonqolsiise 54 rosaano calla saayisino. Wolootuno rosaanonsa kiiro garinni woffi yiino gumaati borreessiissinohu. Horontanni disaayissino yinanni rosi mini nafa hoogiro 2 -54 geeshsha calla mootimmate rosu minna saayissino. Konnira xaphoomunni quchumaho rosaanote gumi 12 kifilehu woffi yiinoho.
Rosu Ministeere wortino faasho garinni quchumu deerrinni (remedial) umi diro Yuniverisite e`e guma woyyeessite roso suffanno yine filloonni rosaano quchumu gede, mootimmanniti 459 rosaano ikkitanna,;xibbuunni 7.23. Hallanyate rosi minna kayinni 644 ikkitanna, xibbuunni 31.33; xaphoomunni 1,103 ikkitanno rosaano (remedial) roso Yuniverisite e`e adhitannoreeti.
Bakkalcho:-Rosu gumi konni deerrinni woffi yaara dandiino korkaati isi maati? Xiinxallotenni bandoonnni?
Birhaanu (Dr): – Tenne yannara rosu aana xaaddanni noo mitiimma duuchu danite. Rosaanote gumi woffi yaanno gede assino qarri xawoho. Umihu, rosu mini gashshooti amuraati qarraati; togo yaa rosu minna rosaanote gumi woyyaawanno gede loosate aana foonqe noota la`noommo. Layinkihu, rosiisaanote widoonni noo kakkaooshshu hoogaate. Konne qarra rosu minna gashshaano ledo shinqe hasaambanni bandanni tirate ha`nanni hee`noonni. Sayikkihu rosaanote aana noo qarraati. Rosaanote gumi woffi yaate jawa korkaata ikkinohu rosaano yannansa uyte nabbawanna qixxaawa hooga ikkinota bandoonni. Woluno qole rosu uduunni shiqqo widoonni amadame ka”anno qarraati. Togo yaa rosu minnara xeino uduunnicho wonsha hoogate qarrino rosaante gumi woffi yaate umisi dilaala afi`rino. Konne ikkino daafira aleenni xawinsoonni qarri aana illachiinshe loonsiro rosaanote guma huluullo nookkiha woyyeessa dandiinanni.
Bakkalcho: – Umi dirimi rosaano hasi`nanni deerrinni nabbawanna borreessa hattono shallago shallaga dandiitanno gede assate loonsanni hee`noonni loosi maa lawanno?
Birhaanu (Dr): – Anfinte gede rosu isilanchimma rosu budi soorramatenni calla didaanno. Soorrinoonnihu rosu budi baatto kadanno gede assiniro soorro rosu aana dagganno. Konnira rosaano nabbawanna borreessa hattono qara qara shallagote dandoo afidhanno gede eeli hananfe loosa doorshu nookkite. Rosaano ikkado egenno adhitanni hadhanno gede assate umihu balaxote roso illacha tunge loosate. Quchumu gashshooti deerrinnino rosu isilanchimma eelinni kayse woyyeessine buuxisiisate looso loonsanni hee`noonni. Lawishshaho, hallanya rosi minnara noo balaxote roso rosiissanno rosiisaano qajeelsha adhitinokkireeti; babbaxxino rosu daninni rossinori rosiisanno. Akkawuntiingetenni, Managimentetenni, Bizinesete rosi golinni fultino rosiisaano kiiro bacate. Konne qarra tirate hallanya rosi minna annuwa ledo hasaawa assine tenne rosiisaanora tini rosu minna woxu fulo dandiiteenna qajeelsha uynanni hee`noonni. Qoleno mootimmate rosi minna giddo noo balaxote roso rosiissanno rosiisaanorano qajeelsha aate mixo amande loosu giddora e`noonni.
Balaxote rosi minna giddo noo rosu minna rosaanote injiitinonso dinjiitino yaannohano buunxe bande konni garinni qaaqquullu eelinni hanaffe nabbawanna borreessa hattono shallaga dandiitinore kalaqate loonsanni hee`noonni. Konni daninni balaxote rosi aana iillachiinshe loonsiro konni ka`a dagganno ilama isilancho roso afidhe woyyaabbanno yine hendanni. Xaano rossanni noo rosaanono konni garinni xeinore wonshine woyyaawino rosu isilanchimma dagganno gede assate ha`anni harinsho suffanno.
Bakkalcho: – Haammata Itophiyu giddo noo rosaano soodo sagale shoo`mite rosoho hadhannota agurranna, barri hurbaate nafa afidhannori boodeholla. Rosaano rosu mininni ittanno sagale hoogge roso murtannokki gede sagale shiqishate widoonni loonsanni hee`noonni loosi no?
Birhaanu (Dr):- Rosaano rosu mine heedheennanni sagale shiqishate hedo no. Kayinnilla loosu giddora e`noonniha dikkino. Rosaanote sagale shiqishate seeda yanna qixxaawonna irko hasiissanno. Ani biiloonye adhe looso hanafummo Wocawaari agani jeefora rosaano borreessante goofa heedheennansa bocu deerrano diillitino. Ninkehu umi loosi rosaanote maareekko jeeffanno gede assate; qoleno wole shiqqo xe`inota wonshate. Rosanote sagale shiqishate yinanni loosi, jawa qixxaawo assine wole quchummannino gade soorri`ne “hiitto assite rosaanote sagale shiqishshanno? woxe hiikkiinni afidhanno? mageeshshi woxi hasiisanno?” yaannoha seekkine xiinxalline loosa hasiissanno. Konni daafira quchumu widoonni konne diro nooti mixo balaxote qixxaawo assate.
Sagale shiqisha hasiissanno baychono fille qarru noo baychi hiikkonneeti yaannoha seekkine illaallisa hasiisanno. Mittowa shiqinshe wolewano shiqisha hoongiro wole xa`mo ka`anno daafira, qarru no yine hendanni rosu minnara ikka noosi.
Konni korkaatinni rosaanote konne diro sagale shiqishate didandiinanni. Woxu bue af`inni gedensaanni 2017 M.D sagale shiqisha hasiisanno rosu mine xiinxalline bande hanafate wo`naallanni.
Bakkalcho: – Quchumu giddo noo rosu minnara hasiisanno xintu woy safote latishshi wo`mino yaa dadiinanni?
Birhaanu (Dr):- Quchumu giddo jajjabbu rosi minnara safote latishshi wo`mino yaa dandiinanni. Safote latishshi qarri noo yinanni rosu minna dino. Ikkollana, tekinoolojete widoonni (ICT) na wolootu uduunnichi wo`ma dikkino. Baxxinohunni baadiyyete noo rosu minnara. Konne wonshate loonsanni hee`noonni.
Bakkalcho:-Rosiisaanote dhukanna dandoo lossate widoonni maricho loonsanni hee`nonni?
Birhaanu (Dr): – Rosiisaanote dhuka woyyeessate widoonni mootimma dirrissinoti mitte, rosiisaano noowa heedhe ogimmansa woyyeessitannoti hayyo no; hattino CPD yinannite. Hattenne hayyo kaajjinshe harinsanni hee`noonni. Wolootta babbaxxitino qajeelshuwano no. Konne qajeelsha kaajjinshe sunfe uynanni dhuka woyyeesate looso loonsanni hee`noonni.
Bakkalcho: – Addi hasatto noo rosaano kiiro mageeshaati? bandoonni? Tenne rosaano irkissanno rosiisaano ikkadu garinni gaammoonni?
Birhaanu (Dr):- Quchumu deerrinni addi hasatto afidhino rosaanote kiiro yannate geeshsha taje diamandoonni. Babbaxxino rosi mine marre la”a dandiinanni; tenne rosaano wolootta rosaano ledo mitteenni maareekkinoonni. Tenne rosaanora hasiissanno irko assinanni hee`noonni. Rosiisaanono konni albaanni hananfe gaammeenna irkissanni no.
Bakkalcho: – Rosaanote akatenna guma woyyeessate qoleno xaa geeshsha noota rosu hiiqqamme sissate rosaanote annuwanna wolootu hajo la`annonsa bissa ledo halamme loonsanni hee`noonni loosi hiittooho?
Birhaanu (Dr):- Quchumu Rosu Biddishshi gede konne diro loonsanni hee`noonnihu, rosaanote akatenna amanyoote woyyeessate biddissa qixxeessinanni hee`noonni. Rosu minnara konne biddissa alba diqixxeessinoonni. Konnira konne qarra tirate rosaanote akatu biddissa qixxessinanni hee`noonni. Konni albaanni noohano ikko xa tekinolooje lexxiteenna kalaqamannoha baala amaddino rosaanote qoossonna gadacho yanna iillitino garinni qixxeessinanni akatu qarri noo rosaano qorichishatenna rosiisate loonsanni hee`noonni. Konne biddissa jeefinse muli yanna giddo quchumu amaale minira shiqinshanni.
Rosu minnara noo akatu kiwaweno kaajjite loossuro hakkaannino woyyaawino gumi daanno yine ammaneemmo. Xaa geeshsha luphi yee leellannohu rosaanote akatu ba`ne dino. Rosaano babbaxxitino maatenni daggannoha ikkatenni sae sae rosaanote akatu qarri leellanno. Togoo qarri xaadiro xa qixxeessinanni hee`noonni biddissinni qaafo adha dandiinanni. Kayinnilla mitte hawa noonkekki coyi, rosaano rosu minira daggannohu rossaraati; qoleno akatu soorrono abbitanno; hattenne hiitto assine biddi assa no yaannoha loosa hasiisanno.
Rosu mini rosaano baxxino akata leellishanno baychooti; kuni rosiisaanote dhagge ikka dinosi; korkaatuno haaro dikkino. Kayinni may garinni doogonsa amadde hadhanno gede amaala noonsa yaannoha loosa rosiisaanotenna maatetewiini agarranni. Rosaanote gumi woyyaawanno gede annuwa oosonsa amaalanna irkisa hasiissannonsa. Mootimmano hasiisanno irko assatenni rosu isilanchimma dagganno gede insawiinni agarranni. Rosaanonna rosiisaanono yannansa garunni horoonsidhe rosu gumi woyyawanno gede hixamanhyite loosate. Konne assinummoro rosu hiiqqamme sissa dandiineemmio.
Bakkalcho: – Yannakki fajjite bakkalcho gazeexi ledo keeshsho assoottohura galanteemmohe.
Birhaanu (Dr):- Anino wosincho assitine shiqishshinoonniehura wodaninni galaxxeeemmo`ne.
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Sadaasa 4, 2016 M.D
