Itophiyu batinye daganna dagoomi mittowa afantanno gobbaati. Kuni kayinni lowo geeshsha batinyu budi, ayimma, woganna balchoomma heedhannose gede korkaata ikkino. Soojjaatinni ka’ne Galchima, Wodiidinni hananfe Aliyye hinge hodhinummoro baalante gobbate qooxeessubbara xaggeeffachishanno garinni lowo geeshsha baxissanno balchoomma afi’neemmo. Saga’late, uddi’rate, sirbu, dadillu, kaa’lamatenna mitteenni hee’rate budi mitte mittente daga garinni umisita baxxitino ikkito afi’rinota huwata dandiinanni.
Tenne lamala woganna turizimete gafinkenni kulle duumbannikki; gurre gundannikki Itophiyu daga budi giddonni mitto haa’ne egensiissammo’nera banxoommo. Kunino Soojjaati gobbate raga qole massannonke.
Harere mitteenni hee’rate, afuunni, saga’latenni, amma’notenni, daddalunni, dhaggetenni, dona budenna haammata ikkitubbanni jiroo’mitinoti anfoonnite. Tenne harancho borronkenni baalankare kayinse dandaa hoongummorono mittu coyi aana illachishate hasi’noommo. Kunino Hareri daga maatete fiixooma leellishshannota “Ahili” yinanni tantanooti. Techo ‘’Ahili’’ maatironna Hareri daga maatete tantanonna tiro hiittoo suude afidhinoro la’neemmo.
Kalaa Teweleda Abdoosh Hareri qoqqowi Budu Donunna Turizimete Biiro sooreessaati. Isi massaganno goli Hareri daga angate kikkinsannikki donna gumulonna amma’note, budunna dagoomittete amanyoote leellishshannota xiinxallote borro qixxeessitino. Konni giddo kayinni “Ahili” (maatete fiixoomanna xaphooma tantano) lainohunni dagoomunniha taalo balchooma amadate wo’naalansa coyi’ranno.
“Hiikkonni dagoomi safo tungannihu maatete aanaati” yaannohu Biirote sooreessi; maate qara dagoomu tantanonni umi deerrinni kullannita coyi’ranno. Budu, Donunna Turizimete Biiro qixxeessitinnoha xiinxallote maxaafa kaima asse ‘‘Ahili” tantano xaphoomu amado xawisino.
Hareri- Maatete safo
Maatete safo adhammetenni mittoo’mino minaanninna minaama ikkitanna oosonna dagoomu budi garinni miilimmatenni hanqafantanno maatenna kaa’lamaano lendanna maate safi’nanni. Hareri daga budinni maatete kaimi amanna annaho (Awu na Ayi). Hareri daga ama, annu, ilantanno ooso, lossi’nanniri fiixu oosonna loosu korkaatinni ledonsa hee’ranno manni maatete miillaati. Tini maatete tantano “Garach” yaamantanno.
Hareri daga umonsa ‘‘Gar Hawaz’’ yite woshshitanno. Harerete maatete mittoo’ma lowo geeshsha kaajjado ikkitanna dagate miilla amma’notenna budu ledo amadisiisaminohunni maatete tantano heedhanno hayyo noonsa. Konni garinni maatete minu heellicho annaho. Maate massagatenna maatete hasiissanno eo abbate yawo annu aana ikkitanno. Albi yannara Hareri minaama eo abba diagarantannose. Eote bue heedhuserono mini fulora hosiisate digadachantanno. Loosu beehaachi ragaannino labbaahu maatesi gashshanno eo abba isi yawo ikkasenni gobba looso gumula agarantannosi.
Minu ama yawo mini giddi gashshootu loossa, sagale qixxeessanna shiqisha hattono ooso lossate. Kuni akati gamunni yannate harinshonni soorro leellishanni xaa yannara mini gobbaanni noo loosinni baxxinohunni daddalunna Biirote loosi aana bobbahinore Hareri meento la’’a rosantanni daggino.
“Ahili’’ (maalu fiixooma)
Hareri daganni maatetenni aanne fiixoomaho jawa bayicho uyinanni. Mundeetenni mittoo’mitino Harerooti “Qama Beser Ahili” yaamantanno. “Ahili” ‘‘fiixa’’ yaate. Hareri dagawa sasu maatete kaimi no. Insano “Dem Ahili” (maalu fiixooma), “Ded Ahili” (jaaloomu fiixooma” na “Metnaseb Ahili” (adhammete fiixooma) yinannireeti.
“Dem Ahili”
‘‘Dem Ahili’’ yaa mundeete, maalu fiixoomi hee’rasi leellishanno. Maalu fiixooma Abdooshi togo yaanni xawisanno. ‘’Maalu fiixoomi (Ahili) maate maatetenni, maate wole maate ledo mittoonsanno ilamate xaadooshsheeti. Maalu xaadooshshi Hareri dagawa dagoomittetenna miinju xaadooshshi aana luphiima xiiwo noosi. Dagoomunniwa dagoomittete heeshsho aana baxxinohunni adhammete, reyotenna raggete hajo aana qara qeecha afi’rino. Dem Ahilin ‘‘Garach’’ yaanno qaali xawisara dandaanno. Hala’linyu fiixa fi’ra xaphi asse amadanno.
‘’Dem Ahili’’ maatete hajubba aana qara qeecha amadanno; umisi tantano noosi. Tantanote mereerinni Gar-Hawazinna Ahili Garachi yinanniri afantanno. Gar-Hawazi muli fiixa ikkanna Ahili Garachi kayinni hala’lado maate xaphi assanno.
“Ded Ahili”
Ded Ahili jaaloomu ledo amadisiisamanno fiixoomaati. Hareri dagawa jaaloomaho jawa bayicho uyinanni. Merinyinna Gel, Mugad, Jemea labbinori dagoomittete tantano baalanti jaaloomu ledo amadisiisantannoreeti. Tenne jaaloomu mittoo’ma giddo Dem Ahili hee’rarano hoogarano dandaanno. Qaru coyi Ded Ahili kaajjado jalloomu mittoo’ma ikkaseeti.
“Metnaseb Ahili”
‘Metnaseb Ahili” adhammete fiixooma leellishannoho. Adhamme batinyoota mittoonsitanno. Xaphoomunni kuri maatete mittoo’ma adhamme, reyonna ragge labbino hajubba aana qara qeecha afidhinohura Hareri dagawa dagoomittetenna miinju xaadooshshi aana kalaqqanno xiiwo luphiimate. Hareri daga kurinna labbino fiixoomitte mimmitu ledo mittoo’mitinore ikkansanni, Sasu Harerooti noowa wole ‘Hareri Atma’ yinanni yaatto no; kunino huluullo nookkiha he’matto manchi sasunkunni mittu ledo fiixoomu heerannosiho yaate.
Maatete miilla woshshinanni su’ma
Hareri daga maatete miilla woshshinanni su’ma afidhino. Lawishshaho; ‘’Awu’’ anna, ‘Ayi’ ama, ‘Liji’ labbaa qaaqqo, ‘Qehat’ meyaa qaaqqo yaamantanno. Woloottu fiixoomu mittoo’ma roore yanna fiixoomitte siiwo leellishshannota baxxitino woshshatto afidhino. Lawishshaho; ‘Ihi’ labbaa rodoo, ‘Ahit’ meyaa rodoo, ‘Abba’ bayra labbaa rodoo, ‘Abbay’ bayra meyaa rodoo, ‘Bab’ labbaa ahaaho, ‘Uma’ meyaa ahaahe, ‘Izer’ wosiila, ‘Anna’ ada, ‘Kaka’ abbo, ‘Akist’ la’lama yaamantanno.
Konninni ledote hareri dagawa maate woshshinanni su’ma afidhino maateno no. Hareri sirchu siiwo kaima assino fiixa ‘Garach’ yine woshshinanni. Tenne fiixoomu siiwonni ‘Garach’ giddo baxxino garinni afamanno manchi hattenne maate woshshatto ikke afamara dandaanno. Lawishshaho; ‘Necih Afer Garach’ (Faranjete karso afidhino maate), ‘Sine Garach’ (Tigirayete qooxeessinni daggino maate), hattono ‘Beraso Garach’ (loosinsa shiilote ledo xaadanno maate) xawisanno.
Konni garinni mitte maate sirchu siiwo giddo danchu akatoominni, dagooma owaatatenni, danchumma assatenni afamanno maatete miili su’mi aana “Garach” ledatenni umosi woshshanno. Kunino ‘eweli fiixa’ woyi ‘’togoo looso loossino mannooti sircho’’ yaate gedeeti. Kuni su’mi alba konni su’minni su’minsoonni mannooti afantanno loossa xawisannoho.
Su’ma fushshinanni gara
Su’mu ikkinorichi xawishsha ikkasinni dhaggetenni, budunni, afuunna dagoomu xiinxallo giddo jawa illacha uyinanni. Mito coye, ikkito mitto wolunni bande afateno ikko xiinxallate dagoomu giddo uyinoonninsaha badooshshu su’ma afa hasiissanno. Su’mu mannu ooso heeshsho giddo noosi kaa’lo woshshamate calla agawantannota dikkitino. Roorenkanni dhagge, ikkito, jajjabba manna, dagoomittete seyoonna tunceenya kulate owaante uyitanno. Konni daafira mannu ooso su’ma fushshitanno amanyoote diriirsinoonni.
Su’ma fushshinanni amanyooti giddonni mittu mannu ooso ilamishshi ledo amadisiisaminohunni haaro ilantino oosora su’minsanni su’maati. Babbaxxitino daga budinsanna amma’nonsa garinni su’ma fushshate amanyoote afidhino.
Hareri daga uminsa budenna amma’no harunsite haaro ilante dagooma karsantanno oosonsara su’ma fushshitanno. Hareriyootu budinni haaro ilantino oosora su’ma fushshinannihu qaaqqo/u ilantuhunni mitte lamalanniiti. Su’ma fushshate harinsho umiseha ikkino amanyootenna woga afidhinoha ikkanna qaaqqu/ote amanna anni hattono maatete miillanni ledote fiixu firuno beeqqanno.
Konni garinni qaaqqu/ote ama, anninna fiixu Hareriyootunniwa ‘Haris’ yinanni sherkonna ‘Siri’ yinanni daabbo qixxeessite ilaanchote mine afantanno. Fiixu qixxaabbino sagalenni koyisamihu gedensaanni su’ma fushshate harinsho hananfanni.
Hareri dagawa oosote su’ma fushshinanni doogo mereerinni annu fiixi, amate fiixi, annunna wolootu annu maate miilla onte onte su’ma shiqishshanno gede assatenni shiqqino su’muwa mereerinni ama qaaqqisera ikkanno su’ma doodhitanno gede assinanni. Konni garinni shiqqino su’muwa mereerinni baxxino su’ma doodhiteenna su’ma assine kaajjinshanni. Togoohu su’ma fushshate amanyooti hundi waro gumullanni keeshshinoonniho. Kunino, gobbankera hala’ladunni rosamino su’ma fushshate qoossonni annaho aate baxxino garinni Hareri amuwira kaayyo uyinoonni korkaati qaaqqo godobbe ilatenni, qansite lossase hedote giddo woratenni ikkinota xawinsanni.
Hareri daga su’ma fushshate harinsho giddo hala’lado fiixu miilla beeqqisiisansa dagoomittete mittoo’ma kalaqate aleenni qaaqqinsa su’mi mitte hige dagoomu giddo afamanno gede assanno. Konninni, ooso lophitanno woyte insa su’ma fushshate harinsho giddo beeqqitinori fiixu miilla afate kaayyo xaaddunsaro dagoomu giddo noonsa hasamanna maatete mittoo’ma huwachishannonsaha ikkasinni su’ma fushshate amanyooti luphiima dagoomittete horo afidhino.
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Bocaasa 13, 2016 M.D
