Turizimete jironni egennantino gobbanke kifilla mereerinni Harerete qoqqowi ka“anno. Qoqqowoho qaru quchumira Harerete afamannonna UNESCOte borreessamino Jegooli huxxi ledotenni qoqqowu batinye donna ayiddeeti. Shewa idi wole UNESCOte borreessamino qoqqowu donaati. Harere giddose hanqaffe amaddino haammata donna korkaatinni daa“ataano goshooshanno quchuma ikka dandiitino.
Qoqqowu budu doni turizime biiro sooreessi kalaa Tewelde Abudush Itophiyu pireesete uurrinshara xawisino garinni; Harerete quchumi kalqoomu deerrinni faranjootunni 2003 keerunna dandaamate quchuma yaannohunni UNESCOte afamishsha uynoonni. Harerete quchumira afamannohu Jegooli huxxi 2006 kalqoomu dona ikke borreessamino. Qoqqowu turizimete uyino baxxino illachinni quchumu angate ogimmanni ayidde ikkatenni biraandete ayiddimma buuxishsha afi`rino.
Harerete quchumi kalqete doni quchumma uurrinsha hattono kalqete turizime quchumma federeeshiine miila ikke dooramasi kule; kuri baalu kalqoomu afamishshira hattono turizimete handari lophora qeechansa baraassanni noota coyi`rino.
Xaa yannara kuri seyuubbanna quchumu turizimete hanadaarinni amade keeshshino jiro dancha kaayyo gede horoonsi`ratenni turizimete handaari latishsha kaajjishe sufisiisate kaajjado millimmo assinanni afammannita buuxisino.
Harere turizimete handaarinni hegeraame muziyeme yaannohunni kalqete barera noo labbino quchumma ledo biraandimmatenni woshshantanno gede assate loosi kaajje sufinota sooreessu coyi`re; donu ledo amadisiisantino bayichuwa goshooshimmate qixxeessate loonsanni afammannita xawisino. Konninnino Jegooli qarqarira qoqqowame noo bayicho fano assatenni dagoomu donimmatenni sae miinju horora noosi qeecha huwatanno gede assateno loonsanni hee`noonnita coyi`rino.
Biirote sooreessi egensiisino garinni; qooxeessu dooramaancho daa“ataanote iillo ikkanno gede illachunni loonsanni hee`noonni; dona agarino garinni baadiyyetenni quchumu geeshsha, quchumunni diyaspooru geeshsha hattono babbaxxitino uurrinshuwa hanqafino garinni heeshshote hattono daa“ataanote injiitinokki bayichuwa biifado assate loonsanni afammanni. Baxxinohunni 2015 M.D kawa gumulantino loossanni daa“ataano Jegooli calla towaatte higgannokki gede hala`lado kaayyubba kalaqatenni turizimete doorshuwa hala`litinota sooreessu buuxisino.
Jegooli huxxi gaangaawira 5 kume meetire iskuyeere ale haanja qooxeessa ijaarroonnita xawise; Jegooli giddo uminna layinki doyicho koriderete latishshinni 7 kume 100 meetire iskuyeere ali baatto biifisate loossa jeefisantinota egensiisino.
Sayikki doyicho koriderete latishshinni 5 kume 500 meetire iskuyeere meddi yaanno bayicho biifisate looso harinsanni hee`noonnita xawisino. Tini baala loossa loosantinohu mootimmatewiinni gaammoonni bajeettenni ikkinokkita coyi`re; dagoomanna babbaxxitino uurrinshuwa qineessatenni loosantinore ikkansa xawisino. Xaphoomu ministirchi hanafisiisino koriderete latishshinni qoqqowinke turizimete handaarinni su`ma fulanno gede baalunku loosanni afamanno yee egensiise; kalqete donu mazigawi aana borreessantinori qoqqowu donna baalunkuta ikkansa hedote giddo woratenni annimmate macciishshammenni baalunku qeechasi fulanni afamannota xawisino.
Turizimete latishshira hosanno woxe xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) ledamate ilama maxaafinni afi`noonnita coyi`re; maxaafu hironni afi`noonni eonni loonsoonnihuno noota xawisino.
Harerete ikko-parke yannaasinchonna injiitino goshooshimmara hossanno gede assate loonsanni hee`noonnita buuxise; ikko-turizime kafteeriyinna angate ogimma loossa daa“ataanote fano ikkitanno kifilla nootano coyi`rino.
Kalaa Tewelde coyi`rino garinni; muziyemubbate aana hornya ledate loonsanni hee`noonniha ikkanna; qoqqowoho baadiyyete qooxeessubbara noo 1 kume diro kiirsiissino dhaggete bayichuwa federaalete donu budi biilloonyi ledo qinaawatenni haaroonsate looso loonsanni afammanni. Aatete kuri bayichuwa mitte daa`ataanote goshoosho gede turizimete handaarira kaa`lo assitanno yine agarranni.
Xaa yannara quchumaho hala`lado koriderete latishsha harinsanni hee`noonnita buuxise; kuni koriderete latishshi qoqqowohonna quchumaho jawa kaayyo haa`re dayinota xawisino. Daa“ataanote du`namme aana luphiima soorro abbasi buuxise; honse aganna giddo borreessantino daa“ataanote du`nammera quchuma biifisate loosi luphiima qeecha adhanno yiino.
Biirote sooreessi sa`u honse aganna giddo daa“ataanote du`namme niri tenne yanna ledo heewisiinsiro gobba giddo daa“ataanonni 7.4 anga xibbuunni roorre leellishinota egensiisino. Gobbaydi daa“ataano du`namme qole 30.8 anga xibbuunni roorre leellishinota xawisino.
Koriderete latishshi daa“ataano goshooshatenni sae keeshshonsa seeddanno gede assate widoonnino qeechisi luphiima ikkinota egensiisino. Qoqqowunni sae gaangaawaho afamanno dagoomira kakkaooshshe kalaqino jawa gumaamo looso ikkinota buuxisino.
Honse agannanni gobbate giddo daa“ataanowiinni 122 miliyoone birra eo afi`noonnita kalaa Tewelde coyi`re; qoqqowo towaattino gobbaydi daa“ataanowiinni qole 14 miliyoone birra eo gamba assinoonnita xawisino. Qoqqowu 7 kume 877 ikkitannota gobbaydi daa“ataano adhe owaatinota egensiise; kunino niri tenne yanna ledo heewisiinsiro 31.6 anga xibbuunni roorre noosita coyi`rino.
123 kume 713 gobbate giddo daa“ataano qoqqowo towaattinota buuxise; kunino sai diri tenne yanna ledo heewisiinsiro 9.4 anga xibbuunni lopho leellishinota xawisino.
Kalaa Tewelde xawishshi garinni; honsu aganinni gobbate giddo daa“ataanonni 121 kume 863 towaataano owaatate mixi`ne; 123 kume 713 daa“ataano owaata dandiinoonni. 7 kume ikkitanno gobbaydi daa“ataano adhate mixi`ne 7 kume 877 daa“ataano owaatantino. Mixote kaiminni lamente towaataanonni xibbuu ali gumulshi borreessamino.
Eote widoonnino gobbate giddo daa“ataanowiinni 103 miliyoone birra eo afi`rate mixi`ne; 122 miliyoone birra eo afi`noonni yee xawisino. Kunino xibbuunni batinsiro roorre noosita coyi`rino.
Gobbaydi gobbuwa daa“ataano lainohunni 11.9 miliyoone birra eo afisiisate mixi`noonnita qaagiisse; 14.6 miliyoone birra eo afi`noonnita xawisino. Kunino xibbuunni baxinsiro 30.8 anga xibbuunni roorre noosita egensiisino.
Sooreessu xawishshi garinni; sa`u dirrannino turizimete handaarinni kakkaooshshu leellanni dayno. Turizimete handaara mitto ikonomete handaari gede adhine haammata loossa loonsanni afammanni. Baxxinohunni koronu kawa noo dirra giddo gobbate gedeno ikko qoqqowu gede turizimete aana soorro daggino.
Qoqqowoho 2014 M.D nooha gobbate giddonna gobbaydi daa“ataanote du`namme lawishshu gede kayise xawisanni yiino garinni; qoqqowoho gobbaydi gobbuwa daa“ataanote kiiro 1 kume 400 ikkitinoha ikkanna; gobbate giddo daa“ataanote kiiro qole 65 kume roortannokkite. Tenne kiiro aana 2017 baajeettete dirinni sa`u honse aganna giddo calla maala`lissanno soorro leeltino.
65 kume ikkinohu gobbate giddo daa“ataanote kiiro 123 kumi widira lophino; 1 kume 400 ikkinohu gobbaydi gobbuwa daa“ataanote kiirono hattonni honsu aganinni calla 7 kume 877 widira lophino. Kunino turizimete handaari luphiimu garinni baqqi yaanni noota leellishanno.
Aantete qoqqowu gede daa“ataanote kiiro ledatenna eo lossi`rate gumullanni hee`noonni loosi daafirano sooreessu xawisino. Gobbannihu danchu akati mittu daa“ataanchira qara ikkinota buuxise; aantete woyyinoha qooxeessunna qoqqowunniha dancha akata buuxisiisate loonsannitano xawisino. Qoqqowo egensiisa, mannu anganni loosaminohanna kalaqamu jiro egensiisate daa“ataano goshooshate millimmo hananfoonnita huwachishino.
Kalaa Tewelde xawisino garinni; tenne sokko ledo xaadinohunni lame lamalara Hong Koongira harinsoonni hasaawinni Harere kalqete daa“ataanote quchumma federeeshiine miila ikkitanno gede assinoonni. Kuri federeeshiinete miilla gobbuwa ledo hasaawatenninna gade soorriratenni aantete seyoote ragubba worroonni. Hasaawu tekiniikaalete kaa`lo hasatenni, Itophiyano ikko Harerete quchuma kalqoomu barera turizimete handaarinni egensiisate assinoonni wo`naalsha ikkinota buuxisino.
Sehaaru lagaanni noo gobbuwanni kalqete doni quchumma miila ikkatenni Harere albisa ikkase sooreessu buuxise; tini kaayyo gobbate gedeno ikko qoqqowu gede horose jawa ikkitinota coyi`rino. Qoqqowu gede hananfoommo millimmo quchumunni sae kalqoomu dana amaddanni daggino; kunino aatete seyoonkera doobbiichu qeecha amadinoho yee huwachishino.
Kalaa Tewelde sa`u boode dirrara leeltino soorro konni ka`a woyyinore la`neemmo kaayyo uytinote yee; turizimete handaara qara qara ikonomete taqqanni mittu gede adhine mootimmate widoonni loonsann
Turizimete handaari qara qara ikonomete taqqa mereero mitto ikkasinni mootimmate widoonni jawa looso loonsanni hee`noonnihura haaro soorrote gafa fanannotano ammannanni yee huwachishino. Itophiyu xaa geeshsha horoonsidhinokkire manni anganni loosantinotanna kalaqamu eltuwa horoonsidhanno gede kaayyo aannota coyi`rino.
Sooreessu gobboomu deerrinni xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) kakkaishshinni loosantanni noo turizimete millimmubba naade; kuri loossa ikonomete horonsiraanchimma, gobbate dancha akata, biinfillunna yannaasinchimmate raagaanni qeechinsa luphiima ikkinota xawisino.
Kuri loossa hala`litanni hadhuro gobbatenni sae kalqoomu afamishsha afidhanno yee ammanannota xawisino. Kalaa Tewelde xawisanno garinni; turizimete industire wiliile nookki industire yaamamate coyi mulla dikkino. Itophiyu woroonni ikkitino elto noonsari haammata gobbuwa ruukkado turizimete jironsanni garunni horoonsidhanni no.
Itophiyu daga ten kalaqantino gaabbonni handaarunni gumulantanni noo loossanni haammata hexxo uytanno millimmubba la`nanni afammeemmo yeeno xawise; aantete handaarunni roore horaameeyye ikkineemmo kaayyo kalaqate baalunku kakkaooshshi, huwanyootunna millimmo qara ikkitinota coyi`rino.
Harerete qoqqowi gobboomunnino ikko kalqoomu deerrinni assinanni hiittenneno gobbate danchu akati loossara qixxaawa ikkinota xawise; qoqqowu budu donu turizimete biiro kurinni beeqqate qixxaawinota egensiisino.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Dotteessa 30, 2017 M.D
