Mitte gobba ikonoomera doobbiichu dilaala baraadhanno handaarra mereerinni turizimete handaari mittoho. Handaaru gobbaydi soorro eessatenni, qansootaho loosu kaayyo kalaqatenni addinta qummeessinanniho.
Itophiyu turizimete handaarinni cibbantino jiro, hattono handaaru baci jirosera noosiha luphiima qeecha hedote giddo eessatenni gobbate ha’nura ikonoomete woyyeesso miinju jiro heelliicho yine amandoonni onte handaarubbanni mitto assite loossanni leeltanno.
Konninnino gobbate turizimete goshshoosho ikkitinore daa’’atantanno gede dandiissannori gangalatu paarkuwanna rizoortuwa labbinore safote latishshuwa Addis Ababu quchumiranna qoqqowubbate ijaaratenni loosu widira eessitino; woloota haammata safote latishshuwano ijaartanni suffanno.
Kuni latishshise muli dirra kawa gumulantino loossanni handaaru aana luphiima kakkaooshshi leellanno assanni afamanno. Kuni kakkaooshshi leellanni noonsa mereerinni Addis Ababu kullanniho.
Quchumaho haammata turistete goshooshubba hee’ransa anfoonnite. Konni aana qole mootimma mittimmannita, Inxooxxonnita hattono baxillu paarkuwa ijaarte loosu widira eessitino.
Quchumu gashshootino hundasiinni leeltanno gangalatubba latisatenni, konforaansete mereershuwa ijaaratenni, deerransa agartino hoteella ijaarantanno gede assatenni, wkl loosanni leellanno. Muli yanna kawa quchumaho harisamanni noohu koriderete latishshi wole handaaraho jawa qeecha assannoha ikkasi ammannoonni.
Kuri handaarunni gumulantino loossa daa’’ataanote du’namme lexxitanno gede, handaarunni afi’nanni eo lophitanno gede, quchumunna gobbate akati ijaaramanno gede assitanni no. Addis Ababu quchumi budu, seesi qalotenna turizimete biiro layinki sooreessi kalaa Hunde Kebbede biironniha 2017 baajeettete diri sa’u honse aganna jeefishsha laise Itophiyu Pireesete uurrinshara xawisino garinni; quchuma dagganno daa’’ataano du’namme lexxitanni leeltanno. Sa’u honse agannanni loonsoonni luphiimu loosinni baci handaaru daninni horaameeyye ikka dandiinoonni.
Mitte tirono noosikkiha lawanno gobbate giddoydi daa’’ataano du’namme kiirotennino huwanyotennino soorro leeltanni noota ikkase kalaa Hunde qummeessino.
Kalaa Hunde xawisino garinni; konninnino sa’u honse agannanni calla 743 kumi 264 gobbaydi daa’’ataano owaatisiinsoonnita egensiisino. Kuri agannanni owaatate mixi’noonnihu 773 kumi 243 gobbaydi daa’’ataano ikkase qummeesse; mixonnita xibbuunni 96.1 anga maareekka dandiinoonnita xawisino.
Kuri daa’’ataano songuwate hattono babbaxxitino qixxaawubbara beeqqaano ikkitinota xawisino. Gobbaydi daa’’ataanonni mixote deerrinni 99.5 biliyoone birra eo gamba assate mixi’noonnita qummeesse; gumulshisi kayinni 100 bixxille sase biliyoone birra ikkasi xawisino. Eo noo gedeenni daa’’ataanotewiinni gamba assinoonnita ikkitinokkita layinkihu biirote sooreessi xawise; daa’’ataanchu quchuma daanno woyte babbaxxitino doogonni fushshinota hedote giddo wore shallangoonnita ikkase qummeessino.
Isi xawishshi garinni; worroonni bikkaanchi garinni mittu daa’’ataanchi gobbate giddo keeshshanno woyte barrunni 233 doolaare middi yiinoha fushshanno. Honsu agani eo shallago konni garinni loonsoonnite.
Sa’u honse agannanni 6.8 miliyoone gobbate giddoydi daa’’ataano owaantisate mixi’noonnita qummeesse; gumulshunni mixotennino sainoti honse miliyoone iillitanno gobbate giddoydi daa’’ataano owaantamansa leellishino.
Kuni gumulshi luphiima ikkanno gede qara korkaata assine qummeessinanniri giddonni gobbate giddo assinanni jajjabba dagittete ayyaanna luphiimu qeechi noonsareeti. Baxxinohunni haaru diri ea harunsite wocawaaro aganira ayirrinsanniri Irreecha, Masiqalunna labbinori haammata miliyoone daga ayirrissanno ayyaanna luphiima qeecha assitinoreeti. Budunna amma’nonniti xawu ayyaanna gobbate giddoydi daa’’ataano du’namme lexxora jawa qeecha godo’litino.
Halantino mootimmuwa kalqete turizime uurrinsha wodho garinni mittu daa’’ataanchi daa’’ataanchoho yaamamate minninni fule 24 yanna keeshsho assa noosi; hallanyu gede ha’rino qooxeessira mittu diri woro keeshsha dandiirono hattonni daa’’ataanchoho yaa dandiinanni; konni korkaatinni babbaxxitino gobbanke kifillanni quchuma daddalohonna hattoorichira, boohaaratenna labbino hajubbara daggannori baalu konni deerrinni la’’antanno.
Eote deerrinnino mixote deerrinni gobbate giddoydi daa’’ataanowiinni 40.9 biliyoone birra afi’nanni yinoonninkanni yee qummeesse; kunino quchumu ikonoome widira eanno yine agarrannihunni 55.8 biliyoone meddi yaannoha diwannota xawisino. Yawo noosi loosu mini gede sa’u honse agannara gobba danchate yinanni daa’’ataanote du’namme aana leeltanno yaannino coyi`rino. Addis Ababu Afriku ofollonnino sae haammata kalqoomu qixxaawubba owaatisatenni afantinote. Giddoseno ha’nuranna haaruudde daa’’ataanote iilluwa leelturono handaarunni kayinni hasiisanno bikkinni horaameette ikkitukkinni keeshshitino.
Quchumu daa’’atote goshooshonna iilluwasenni horaameessa ikkanno gede maa loonsanni hee’noonniro xa’minoommosihu layinkihu biirote sooreessi kalaa Hunde Kebbede xawisino garinni; turizimete handaari haammata hajo la`annonsa bissa hanqafinoho, suwashshotennino ikko wole doogonni haammataho horo aanno handaaraati.
Muli yanna kawa konni albaanni rosaminokki garinni mootimma handaaru aana investe assitanni noo gari handaaru woyyaabbino soorro leellishanno gede korkaata ikkino yaanni coyi’rino. Handaaru hexxo aanno qara gafa aana leellannota huwachishino.
Kalaa Hunde; sa’u onte dirranni boohaarshu aana kaima assidhinoti babbaxxitino paarkuwa, gangalatu bayichuwa, jajjabba safote latishshuwa, quchuminke aana ijaaramansa turizimete handaarira leeltanni noo soorrora luphiima qeecha assitino.
Safote latishshuwa loosu kaayyo kalaqatenni, boohaarrete hattono babbaxxitino owaante aate aana hosiisatenni daa’’ataanotewiinni afi’nanni eonni sainohunni dagooma horameeyye assitanni leeltanno. Quchumaho daa’’ataaanote owaante uytanno uurrinshuwa hee’ransa handaaru aana noo mitiimma gatisatenni daa’’ataano haadhe owaatate injiino gara kalaqqino. Handaarunni afi’nanni hee’noonni eo gobbate gede noo cibbantino jiro ragaanni ikkadote yine adha dandiinannikkita coyi’re; sai diri taalo yanna ledo heewisiinsanni woyte kayinni woyyaabbino soorro aana afantannota egensiisino.
Kalaa Hunde yiino garinni; Addis Ababu harisanni noohu koriderete latishshi hattono gobbate gede loosamanni noo biinfillunna haanju qooxeessi millimmo ledo amadaminohunni quchumu su’mi kalqoomu tuqu xaadooshshe lendeenna danchu garinni ka’’anni afamanno.
Addis ababu yannate soorronna koriderete latishshi ledo amadaminohunni kalqoomu tuqu xaadooshshuwa darga uytanni noo garino wole soorrote mitto xawishsha ikkasi coyi’rino. Miidiyu handaarinni xiiwo kalaqqanno hallanyooti quchumu widira dagganno woyte noo soorro leellishatenni, Afriku mittimma labbinori jajjabba qixxaawubba qoleno wosina quchumu widira woshshatenni hananfe loosa jawa soorro dagganno gede dandiisase xawisino.
Aanteteno handaaraho woyyaabbino egensiishshubba hattono gobbate ijaarshi aana illachishshino loossa loosatenni roortino horaameessimma kalaqa dandiinannita egensiisino. Quchumaho assinanni kalqoomu qineessuwa harunse daanno wosina danchu tunceessi gede horonsi’ratenni hajo la`annonsa bissa kalqoomu dagoomira egensiisate ragaanni loossannota buuxisino.
Turizimete millimillo, hattono xaphooma latishshu millimmo duduwantanno gede assate paakeeje qixxeessano lendeenna wosina daa’’ataanote iilluwa massatenni, hananfoonni millimillo kaajjite suffanno gede layinkihu biirote sooreessi qummeessino. Kalqoomu deerrinni qeecha kalaqqanno hallanyooti quchumunnire coyidhanno woyte marro marrotenni macciishshinoommo yaannino coyi’re; aanchineno umonke roorunni egensiisatenni woyyaambe leellineemmo kaayyo kalaqa hasiissannota huwachishino.
Kalaa Hunde xawisino garinni; turizimete handaarira umisihu kalqoomu seeri noosi. Baxxinohunni daa’’ataano mitte gobba hadhanno woyte fulo assitanno. Fulonsa bikkinni owaante afidhanno gede kayinni daa’’tisiisaanchunni kayisse noo harinsho qinaabbinota ikka noose. Tenne ledo amadaminohunni turizimete handaari hiittoo uurrinshi aana leellannoro xawisino.
Handaaru daa’’achishiishaancho uurrinshuwa labbinori haammata hajo la`annonsa bissa noosi; maamaru deerrinni tantanantino Addis Ababu quchumi daa’’achishiishaanote maamari mixo fushshi’ratenni hanafe biirote ledo shiqe loosanni afamanno. Gumulshano lendeenna mitteenni keenatenni mitte mittente ha’rinsho aana amaalame loosate gari leellanno. Biirote dhuku ijaarshi ragaannino miillansara huwanyo kalaqqanno qajeelshuwa aate geeshsha iillino xaadooshshi noose.
Maamarra gobbate akata ijaarate ragaanni kaajjadu qeechi noonsate qummeessinohu Kalaa Hunde; konni ragaanni daa’’ataano lainohunni ikkado owaante aate widoonnino amaalamme loosate gari hasiisannoho yiino.
Daa’’achishiishaano maamarranni sainohunni hoteelete ha’nurooti gedeeri haammata hajo la`anno bissa noota qummeesse; baalunku ledo qinaanbe loosatenni loossa keenantanni leeltannota coyi’rino.
Gobbaydi hajo ministeere ledo hasaawatenni dipilomaasete handaarira gobba noose kalqoomu su’ma gobbate giddo leeltanno gobbaydi dipilomaate koysatenni iilluwa daa’’attanno gede, koriderete latishsha towattanno gede assate ragaanni jawa xeerto ha’ratenni loonsoonni. Afriku mittimma massagaanote songora daggino wosinnara paakeeje qixxeessatenni gobbate ijaarshi aana loonsoonni. Kalqete turizimete barra korkaata assatenni dagganno wosinnarano ikko gobbate noo wosinira iilluwa qixxeessatenni daa’’attanno gede assate aanano hattonni babbaxxitino loossa gumulantino.
Itophiyu diilallote doogo tiranziitete hodhaano quchuma daa’’ata dandiitanno akati hee’ranno gede assate diilallote doogo immigireeshiinenna turizimete ministere sumimmete aana iillansa qaagiissine; biiro konni ledo amadaminohunni maricho loossanni leellitannoro xa’minoommotera uynonke dawaronni; ‘’handaaru aana keeshsha’yanni sumimme dhaggete sumimme ikkitino gede asseeti adheemmohu’’ yaanni coyi’rino.
Gobbanke kalaqamunna mannu loosino jironni jiroo’mitinota ikkite heedheennanni handaarunni hasiissanno horo afidhukkinni hee’rase addinta gaabbissanno; sa’u shiima dirrara turizimete handaari aana adhinoonni qaafubba tenne gaabbo kaayyote widira soorratenni gobba hasiisannose deerrinni ikka hoogirono hexxo uytanno soorrubba la’anno gede assitinose. Baalante qooxeessuwara hanafantino milimilluwa woyyaabbino soorro kalaqatenni turizime boowirtanno gede assitannore ikkansa ninkeno afa dandiinoommo.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Dotteessa 23, 2017 M.D
