Hadiyyate daga alba Wodiidi Daganna Dagooomi qoqqwira xaa yannara Mereerimu Itophiyu qoqqowiranna wole Itophiyu daganna dagoomi noowa haammata baycho afantanno daga giddo mitte ikkitanna;umisihu budu, afuu dhagge, ogimma hornyu, hee`nanni heeshsho noo dagaati. Hadiyyate qaru quchumi Wachamo yine woshshinanniha ikkanna; kuni quchumi Dargete yannara Shawu kifilaagere Hadiyyanna Kambaatu awuraajjira qara quchumaati. Waachamo quchuma amaaru afoo coydhannori Hosaana yite woshshitanno.
Hosaana yaanno su`ma afi`rinohu hattenne yannara awuraajja gashshinohu Raasi Abaate Boyalewu gashshino yannara ikkanna; Raasi Abaate hakkonne baycho iillanno yannara Hosaanu ayyaana ayirrinsanni hee`noonnihura “Hosaana” yee su`mino. Konni albaanni quchumaho sasu su`mi noosi. Waachamo, Seechemonna Hagete yine woshshinanni.
Quchuma albi waro Waachamo yine woshshinollana, baxxinohunni kuni su`mi Hadiyyate daga umose dandiite zoone ikkitu gedensanni Hosaana yinanni su`ma Wachamo yine soorrinoonni. Konni quchumi su`minni tenne yannara quchumu giddo nooti jawa Yunjiveristeno Waachamo Yuniveriste yine woshshinanni.
Afoo
Alichaamu Galchimi Kuushe afii maatete biso ikkinohu “Hadiyyisuu afii” Hadiyate daga afoo fa`nite coyidhannoha ikkanna; wolootu daga afoono ledote horoonsidhanno. Lawishhshao:- Amaaru, Oromote, Silxete, Kambaatu afoono layinki afoo assite coyidhanno. Hadiyyate afii hasaawate calla ikkikkinni borrote afoo ikke owaante aa hanafinohu 1920 M.D hanafe ikkanna; Hadiyyate afiinni Kalqete Qulllaawu Maxaafi Maabari Qullaawa Maxaafa Hadiyyate afiira tirre borreessine owaantete hosiisa hananfi yannanni kayise afuu borronniha ikkinota tajubba kultanno. 1967 kayise 1968 M.D geeshsha Lopho Mittimmatenna Egennote yinanni gaadi yannanni hanafe Saaba fidale horoo`nsi`ne gaamareeyye roso rossanno gede assinoonnita kullanni. 1983 M.D kawa kayinni afoo umi dirimi rosi minira owaante aanno gede assineenna rosoho hosino.
Umi dirmira rosoho hosinohu Saaba fidalenni ikkikkinni laatinete fidalenni ikkanna; afoo tidhinoonni afiinni roso rosate kalaqantino kaayyonna injo horoonsi`ne owaanteet aana hosiinsoonni. Kunino, 1986 M.D hanafeeti. 2003 M.D hanafe layinki dirimi rosi minirano umosi dandiino afoo ikke Yuniverisittete geeshsha lophino. Tenne yannara Haddiyate zoonerano Afuu qara loosunniha ike owaante aanni no.
Baattote Ofolla
Baattote ofolla, xawo, ilaalla, eaafulcho ikkitinoti heedhanna; diilallote gadeno alichaame, gamoojjenna halallitte baattote ofolla no.
Dhagge
Hadiyyate daga tenne yannara mereerimu Itophiyi qoqqowira afantanno. Hadiyyate dagahu qaru loosidhe galtino irshu loosooti; Saadate ceattonna daddalu loosono loossanni heeshshonsa massagganno. Dagate giddo baxxinohunni haammata saada afi`rinoha ayirrinsanni, mitto xibbeenna hakkiinnino sae mittu kumi geeshsha saada kiirsiisa woy maassiisate amuraate harinsanni. Mittu xibbiinni kaayise mittu kumi geeshsha kiirsiisino manchi budu garinni jawa bayicho uynannisi. Qoleno dagoomu afanno gede assinanni.
Hadiyyate daga, addi addi budu gashshooti deerrinni massagaano noonsaha ikkanna; kunino woriidi massagote deerrinni kayise, aliidi massagote deerri geeshsha balaxote garinni woshshinanni. Umihu, Beldite maate ikkanna, massagannohu Mi“niidaana yinanni. Layinkihu Belditu Ersitu olluu massagaanchooti. Sayikkihu Sulloo (Negedi/ su“ldiina garete massagaanchooti. Shoolkihu, Giixaho (Gooma/ Gichee) kunino garete massagaanchooti. Ontikkihu, Giira Gildiina dagate massagaanchooti.
Hadiyyate daga budu massagaano doorranni bikkaasinchi woy safaraanchi dhukanna daga uytanno hedonni doorranni. Umisi dhuki noohu, dagate budu hornyanna Hadiyyate bude seekke afinohanna busulse coyi’ra dandaannoha, danchu laooshshi nooha, sumbillunni la“annoha, koma amadannokkiha, gatona yaannohanna jiro afi`rinohanna hattono wole bikkaasincho keenate worranni.
Budu Mine
Wolu Hadiyyate daga budu mini loosooti. Kunino, Hadiyyate daga budu mine lamu garinni loossannoha ikkanna; umihu alinni kaayinse eeli geeshsha hayisso qodhisiinsanni woy dimbanni mineeti; konne “Hagumao” woy Sidaancho mine yine woshshinanni. Minu loosi harinsho giddo, qara gede beeqqitannori labballo ikkitanna; meentuno gatino looso gumulate beeqqaano ikkanno.
Budu Sagale
Hadiyyate daga 45 ale budu sagalenna agattote dani nooseta kullanni. Ayirrado budu sagalensa kayinni Atakaana baxxitino sagaleeti. Barru baala saga`litannote giddo kayinni;waasu, timu woy xorosho, ado barru baala saga`litanno sagaleeti. Qoleno buuronna burbuxxo, wolu qole xoxxoo, dinnicha, buna, bu`la, lawishsha assine kullanni. Waajjo shunkurta (tuma), xeena addaameno sagaletenni sa`e xagicho assiteno horoonsidhanno. Koosote haqqichono xagichoho horoonsidhanno.
Atakaana baxxitino Hadiyyate daga Budu Sagale
Atakaanu budu sagale Hadiyyate daga jawa baycho uytannote. Atakaanu budu sagale baxinohunni qixxeessinannihu ayirrinsanni wosini dayronna Yahoode Hadiyyate daga diru soorro ayyaani yannara shiqinshanni sagaleeti. Atakaanu budu sagale loonsannihu qorophotenni ikkanna; adote, buurunna burbuxxunni hattono bu`lu waasinni hattono addi addi makimaanonniiti.
Atakaanu Hadiyyate daga budu sagale ikkollana, Silxete, Kambaataho, Guraagete dagano konne budu sagale qixxeessite saga`litanno.
Turizimete iillo
Hadiyyate zoone haamatu mannunna kalaqamunni loosamino turizimete baychi noonsaha ikkanna;xaphoomunni 80 ale ikkitanno turizimete bayichi noonsa.
Kunino, diru dirunkunni haammatu turistooti dagge daa“attanno bayichooti. Lawishshaho, Olidawu godi, Boyyo garbi, Meceffera, Xiloona, Buda Mea garbuwa tenne zoonera afantanno. Zoonete giddo shoole ikkitanno shiimmadda garbuwa afantanno.
Konne mannunna kalaqamu turizimete bayicho latinse egensiinse gobbate giddoranna baara widi turistooti dagge daa“attanno gede loonsanni hee`noonnita taje xawissanno.
Kore turizimete iillo bayicho mannunna saada kissannokki gede assine qoleno danote reqecci yitannokki gede zoone latisate mixo amadde loossanni noota anfoonni.
Latishaammu dureeyye konne turizimete bayicho latissanno gedeno assate harinshono kaajjite suffannote. Tenne turizimete baychuwa noowa xintu latishhinni yaano doogo, waa, caabbicho iillishate loosono loonsanni hee`noonni.
Booyyo garba jawu garinni latinse egensiisate looso loonsiro zoonetenni sae gobbate ikkitanno jiro turizimete handarinni burqisa dandiinanni.
Wolu zoonete giddo noohu turizimete baychi, kinna bonce fushshinoonni godaati. Konne turistootu dagge daa“attanno gede assate loosi agaranno. Qarqaru daa“ataanote injiinoha ikkinokki daafira; hammata daa“ataano dagge daa“atate didandiitino. Xintu latishshi wo`miro Kunino mitto zoonete giddo noo turizimete bayicho ikkanno.
Yahoode Hadiyate daga ayyaana
Hadiyyate daga diru soorro ayyaana “Yahoode” yinanniha afidhino. Kuni ayyaani, Hadiyyate diru kiiro garinni umi wogga ikkinohu “Mosoro`o” yannara ayirrinsanniha ikkanna; akkalu dirinni haaru diria sa“ate ayirrinsanni ayyaanati. Way wo`manni xaadikkinni keeshshino dagoomi konni ayyaanira gamba yaanno. Giwaminohu konni ayyaani korinni araaramanno. Kuni ayyaani babbaxxitino budu horinyuwanni dukkisame iibbino garinni diru dirunkunni Wocawaaro aganira ayirrisamanno.
Itophiyu 80 ali daganna dagoomi hattono afuu noo jawa gobbaati. Tenne haammata daganna dagoomi noo gobbaha bude, hornya, dhagge, afoo hattono baattote ofolla garunni latinse egensiinsiro gobbate jawa jirooti. Kalqeno ayirrissannonke. Konnira, mootimmanna hajo la`annonsa bissa dilaali jawaho. keerunni
Abrahaam Saamueel
BakkalchoBirra 22, 2016 M.D
