IFDR Mootimmate Kominikeeshine Owaante Ministeere qineessonni qixxaabbinoti miidiyu ogeeyye, turistete iilladimma egensiisate illachiishshino mixonni Wodiidi Galchimi Itophiyi Qoqqowo daa’’atate hodhitino.
Odeessaanote gaamo soodo Wocawaaro 17/2016 MD Koyishu Caabbichu Wolqa burqissanno kofattote ijaara towaanyo assatenni Kontu Zoonera assinanni illaallishsha hananfoonni. Sufino barrano qole Cebera Curcura Paareke, Koyisha “Gebeta Lehageri” pirojekte ijaarranni harinsho, Dawuruo Zoone Muuziyeeme, Kinnate Kasale laashshinanni Faabirika, Halaala Keellu huxxanna daa’’antanni looje ontu barrira towaanyo assinoonni. Tenne towaanyo yannara Kontanna Dawuro Kalaqamunna mannu loosino turistete baaycho towaanyo assinoonnita konni woroonni shiqinshoommo.
Kalaqamu Biinfillenna Gaacheena
Kalaqamu ogimmasenna gaacheenase xawisannohu boodu baaychi dib’’anno. Dubbu dolaminokkiha, way lagga daafantinokkita, ilaalla dhookkinokkita, dubbu saada ba`inokkita, gati laalinna gumma mannu loosino madabarinni karsantinokkiwa, co`icha iikkinoha kalaqamu biinfillenna dana wolewa af`i`ra baxxinohunni tenne yannara jawa gede ayirranno.
Kalqe kalaqamu jiro ba`ne korkaatinni kalaqantino diillallote gade soorronni daafante noo tenne yannara, Kontanna Dawuro Zoonna kisantinokki kalaqamu jironsa biifisse “Amme la`ine kalaqamu jiro dhaggeeffate” yite woshshitanno Kontanna dawuro. Ikkinohura, kalaqamu biinfillinni hagiidha hasi`ranno manchi Kontanna Dawuro Zoonna daa”atara hasiissannosi.
Konne Wodiidi Galchimi Itophiyi qarqara iillinanni yannara shoolunku ragi ilaalunni dooyissamino. Albaannino, badheennino, hattono midaadoonni dheggennihu ilaalu sansalate dooyissitino. Kontunna Dawuro Kaaliiqi Kalaqamu illaalla kuusonni borreessino zoonnaati. Tenne biiffanno ilaalla kuuso mereero hee`ra wodana tashshi assitanno. Buqqee haaroonsitanno. Ilaalla uddidhinohu kinsoonnikki dubbi ceate faarsonni macca hagiirsiisanno. Haanjuno illete baxisanno.
Cebera Curcura Paarke
Kontunna Dawurote Zoonera afamannohu mittu dhaggete baychi Cebera Curcura Paarekeeti. Kontanna Dawuro xaadisannohu kuni Cebera Curcura Dagoomu paarke giddoseenni haammata way lagga, Garbuwanna fooncho hanqaffe amaddino. Kunino, iibbino qarqarinni fulle qiissi`ratenna foole qo`late dandiisanno.
Cebera Curcura Paarke giddo 137 ale ikkannohu ceate sirchi, 57 mereerimunna jajjabbu qansitannoti dubbu saada, gobbate giddo mudhino muro, kalaqamu iibballicho, garbu, foonchuwanna wolootta kalaqamu dhagge hanqaffino. Paarkete giddo noo iibballicho babbaxxino dhiwanira hurrete.
Cebera Curcura Dagoomu Paarke Wodiidi Galchimi Qoqqowi Kontanna Dawuro Zoonna mereero afamanno. Paarkete widira ha`rate Addis Ababunni Wolayta Sooddo, Tarca, Isiira; woy Addis Ababunni Jimma Ammeyya hinge ha`ra dandiinanni.
Addis Ababunni Jimma 465 km ha`ne iillinannihu quchumu Ammeyyu, paarkete golo ikkitino quchummanni mittoho. Ammeyyu Kontu Zoonera qara quchuma ikkanna; dubbunni diwamino. Biifannohu danchu baattote ofolla noo quchuma ikkanna, loojeteno biinfille ledino quchumaati.
Dhaggeefantanniti Halaala Keella Riizoortenna Kontunna Dawuro Zoonna dhaggete baaycho
Qooxeessunniha turistootu daa’’attote baycho yannichu turistete baychi widira soorrinohu haaru Halaala Keella Riizoorte loonsoonnihu Cebera Curcuru paarke muleeti.
Oomote laga barki’re ijaaraminohu Halaala keella Riizoorte Kalqoomu turistoota qarqaru widira goshooshannohu wolu “Gebeta le hager” pirojekte gumaati. Tenne riizoortera, injiinohu fooliishshi`nanni baychi, waa daankanni baychi, saga`linanni baychi, budunna yannichu ijaaru ogimma, Yowolo, biiffanno hoowe, Mootichu Halaala loosiisino kinnatenni loonsoonni huxxinna wolootuno turizimete injaanno baychi no. Riizoorte kalqoomu Konfiraance turizimennita haa`rate yannite tekinoloojenni irkinse ijaarroonnita ikkasenni ledote turizimete baychira dhuka ikkitino.
Wocawaaru aganira ayirrinsannihu ‘’Hangacca’’ nna ‘’Tookii’’ yinanniri Kontanna Dawuro daga diru soorro ayyaanna ledote qarqaru turizimete jiro ikkanna; ayyaanna basete leelline ayirrisa addinitanni hagirsiissannote. Tenne ayyaannara qarqaraho biree wariti budu hornyuwa ayii woytenne biiffannote.
Halaala Keella; Itophiyu Jawa Huxxa
Halaala Keella Riizoorte noowa Mootichu Halaala huxxi ledo qarqaraho wole dhaggete dona ikkino. Mootichu Halaala, kinnate duuno (Halaala Keella) ijaarinohu qaru illachi Dawurote daga olluu faradaasininna lekkate urdete olanto jaddonni gargarate ikkinota kullanni. Kinnate duuno diinu eannowanna fulannowa lawannota leellishannohu qooxeessu olu waalcho qixxeessatenni, mittu mittunku olu waalchira agaraancho worre, dagate dannanna hobbaate agarate yine loonsoonni.
Kaawo Halaala kinnate duuno (keellu) noowi Dawurote Zoonera Oomo laga harunseeti. Dawurote Zoone woradda mereero Isaara, Diisa, looma, Zaaba, Gaaza, Geena, Tarca quchumi gashshotinna Tarca gaangaawi woradda dooyisse Gaamo Goofa, Wolayta, Kambaata Xambaarro, Xambarro, Jimmu Zoonenna Kontu Zoone sa’’ate danna asse dooyisse, dhaggete Dawurote Mootichi albi wari angate ogimma ijaaranna Dawurote daga jawaante xawishshaati. Halaala Keella huxxi 1532 kaayise 1822 M.D geeshsha gobbate giddo egennonni ijaarroonni huxxaati.
“Halaala” Dawurote Mootichi su`ma ikkanna; “Keella” yinannihu kinnate duuno, gargadhate loonsoonni duunooti yaate. Kaawo Halaala kiinnate duuno (Halaala Keella) mitto wido 175 km na xaphoomu seendillisi lamalu dirinni diraminohu 1225 km diwanno. 2.5 meetire hala`linyenna 3.8 meetire ale hige gotiimu noosi. Biinfillisinni maala`linannihu kuni ijaari angate ogimma, Dawuro daga hundi egenno leellishannoho.
Ijaaru harinsho 350 dirra adhinohu Halaalu Keelli huxxi, 15ki ni kaayse 18ki sani geeshsha Dawuro zoone gashshitanni noo 14 Mootuulle ijaartino huxxaati. Chaaynu bayriidi huxxinna Pershiyu ‘Baabiloonete’ ledo mitto lawanno kinnate duuno Afirikaho hee`rasi dhaggeeffachishannohonna hala`lado xiinxallo hasi`rannoho.
Halaala Keella afamannohu Dawurote Zoone ikkanna, Addis Ababunni Shaashemanne Wolaytu widoonni 455 km ikkanna, Addis Ababunni Jimmu widoonni 479 km xeertinyi aana afamanno.
Kontunna Dawuro Budu Baycho
Kontunna Dawurote qooxeessuwa turizimete goshoosho luphi assitanno hajubba kullikkinni sa`nannikkiti mitte wosincho adhitanno budeeti. Qooxeessu dagoomi wosina wodaninni hagiidhe adhanno. Kalaqamu biinfillisi hee`reenna, Kontunna Dawurote daga wodaninni ikkitino mittimmanni wosina adhite wosinisidhanno towaattanno. Kunino, daa’’ataasinu mitte bidhatto nookkiha qooxxeessaho afante seeda yannara keeshshitanno gede assannonsa.
Kontanna Dawuro ha`ne qooxeessunniha biifinohanna dhaggeeffachishanno budenna hornya hattono budu muuziiqqinni dukkinsoonni budu sirba macciishshanna daa’’ata ledote hagiirre uytanno.
Weesete waasinni, buuro, burbuxxunni loonsanniti qooxeesu budu sagale bisu dhuka leddanno; dana biifissannota ikkasenni qooxeessu daga hagiirrunni saga`litanno. Dawuro Zoonehu maalu baxxanno mannira (Birindo) yinanni maala mereerimu quchuminni rakasu waaginni ita dandiinanni. Kinnate kasaleno wolu Dawurote Zoonera kalaqamu jirooti. Kinnate kasale latishshinni bobbaha hasidhanno dureeyyera Dawurote zoone doorantinote.
Kontunna Dawurote zoonera noohu kalaqamunna mannu loosino baychi qooxeessaho calla ikkikkinni gobbate latishshirano jawa qeecha afi`rino. Baxxinohunni, turizimete handaarira qarqaraho noo dhuki jawaho. Mootimma illacha tuggino ontu miinju heellicho giddo turizimete handaari mittoho. Qooxeessaho woxensa duntanni noo dureeyyeranna alibillichoteno konni handaarinni bobbaha hasidhanno bisssara injiinoho.
Biiffinota kalaqamu elto uddi`rinohu Cebera Curcura Dagoomu Paareke, “Gebeta Lehager” Pirojekte ijaarranni hee`noonnitte daa’’atote looje ledo ledanturo, qarqraho noohu daa’’atote biinfille luphi assitanno. Paarkete widira massitannoti doogote xintu latishshinna Koyishu Gebeta Lehager pirojekte co`o yite jeeffuro turizimete daa’’ataanora injiinoricho kalaqqanno.
Kontunna Dawurote gedeehu ikkadu turizmete baychi noo qarqara halashshine egensiisa, xintu latishshi wo`manno gede assanna miinja duna hegeraamu gobbate latishshanna su`ma gotti assate xintaho.
Wodiidi Galchimi Itophiyira nooha turistete baycho halashshine egensiisa, daa’’ata hasiissanno baycho daa’’ata hasiissanno. Qooxeessaho afantinoti odeessaanono tenne hedo irkissanno. Itophiyu, la`ne, ha`ne gundannikkiho; maxaafaho borreessineenna dhaggese digooffanno. Konne Wodiidi Galchimi Itophiyi Qoqqowi naqaashshete. Konne baycho marre towaanyo assa, daa’’atate saino horo uytanno. Co`ichu kalaqamu baychi noowa afama, biifino donu hornyi giddo leella hiitto baxissanno. Konne baycho hasi`nummo gede daa’’atate Wodiidi Galchimi Itophiyi Qoqqowi angasi fane agare noona ha`ne daa’’anto; kalqama dhaggeeffanto; Keerunni.
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Birra 15, 2016 M.D
