Bire alba Sidaama gashshinohu mittu Mootichi no. Kuni Mootichi mitte hibbo geerru tirtanno gede uyno. Mootichu hibbo yitannohu, amasi duduwo kultannosi gede hasi`re soqqamaasine woshshe kulannonsa. Soqqamaasinete, amasi reytino yite kultannokki gede, qoleno lubbote noo yite kultannokki gede qorophisiisinsa. Hakkuy gedensaanni geerru hibbote dawaro qolate gamba yite hasaabbu. Duucha yannara gamba yitanni hasaabbollanna, dawaro diafidhino.
Songote geerri gamba yitanno baycho mitte shiima beetto no. Tini beetto saada allaatannowa heedhe geerru hashsha, hashsha gamba yite hasaabbe billaallitannota la`u gedensaanni, mitto barra hashshu baala gamba yaanni billaallanno manna xa`mitu. “Hashshu tuqa gamba yitine hasaabbine billaallitinannihu coyi isi maati” yitunsa. Geerrunno hashsha tuqa gamba assitannonsa hajo shiima beettora kulate huluullanturono; hibbo tirannoha hoogginoha ikkino daafira beettote kulate sumuu yitu. Beettonniwa shiqqi yite hashsha baala gamba assannonsa coyee kultu. “Mootichu ama`ya duduwo kulle”e; ikkollana amma`ya reytino, royitino yitinoonte’’e; lubbotenni nooro noo yitine kultinoonte“e” yiinonke daafira tini hibbo tidhama gibbeennankeeti yaatenni beettote kultuse.
Beettono geerra qarrisinore macciishshitu gedensaanni, kuni shota coyee ikkinota dawartunsa. Wona tenne shiima beettora mayne kulleemmo yite gunguntu geerrino, hiitto ikke shota ikkanno? yite xa`mitu. Beettono dawartanninsa, soqqamaasinu Mootichunniwa hadhanno yannara, dananchonsa mitto wido meexxite, mitto wido bukkichiishshe hadhona yaatenni kultunsa. “Mootichu, ama`ya keere no yee xa`mi`nsaro, lubbotenni nooha ikkeemmero dananchonke maayira meexxineemmo yite dawarto; reytinoni yee xa`minsaro reytinoha ikkeemmero dananchonke maayira bukkicha assinoommo yitona” yitunsa.
Konni gedensaanni geerruno, beetto kultinonsa dawaronni dhaggeeffattanni, Mootichaho dawaro massite dawartanno soqqamaasine sokku. Soqqamaasineno, nugusichaho beetto kultinonsa garinni dawaro qoltu. Mootichuno, soqqamaasine dawartino dawaronni dhaggeeffatanni togoo amaale ayi amaalinonsaro soqqamaasine xa`minsa. Soqqamaasineno, mitte shiima beetto amaaltinosata kultu.
Mootichuno tenne amaalaancho beetto adhara hasi`re annisewa geerra soqqi. Mootichuno hadhanno geerrira, “Annise beetto`ya mine assi`rate diillitino yiiro, Mootichu lossella adhanno ikkinnina iillitukkinni diadhanno yitine kullesi” yee soyinsa. Beettote annino Mootichu yiinonte gede geerraho, “Beetto`ya mine assi’rate di-iillitino”yee dawarinsa. Geerruno beettote anniwa ganyite marturono;annise kayinni giwe geerra qaensara qoli. Beettono Mootichu adhasera hasi’rinotanna annise geerraho giwanni qolanna raataabbanni noota la`u. Konni gedensaanni, qarqaraho shaanu gede ganfe intanni raafo gamba assite gaffu. Goofimarchohono annnise geerru xa`mora giwasi kule insa geegiisse qaesira higanno.
Tenne yannara, konni albaanni qaete minu albaanni duunante noo raafo la’’anno woyte dino. Hakawontenni, “Minu albaanni noo raafo hiikka higgu?” yee xa`mi. Beettono, “Gafoomma” yite midaanchote gafante waccanni noo bude widira caakkeessitu. Anniseno dhagge assi’ranni, “Hiitto assine hattenne minu albaanni duunante noo raafo baala tenne budera calla ganfanni?” yee xa`mi. Beettono, “budenna meyaa beetto shiima dino” yite dawartu. Annuno beettosi dawartino dawaro macciishshi gedensaanni, wona harisino geerra farashshunni harunse iilli gedensaanni higge beetto`ya adhitine hadhe yee fajjinsa.
Geerruno beetto adhite hadhanno gede fajjininsata hagiidhite nugusichaho haadhe massitu. Mootichuno beetto adhi gedensaanni lophita geeshsha ledose goxanni hee’re minaanninna minaamara fajinanni gede ikkikkinni boode yanna keeshshi.
Mootichu beetto adhe boode yanna minaamanna minaanni ledo daallasa beeqqo ikkinnina wolerira marikkinni keeshshi gedensaanni, mitto barra Mootichu songo ha`re higanno yannara dukko giddoonni beetto lowo shuma worte agartu. Yanna goxanonniti iilliteenna Mootichu goxara eanno woyte, lowo shuma yee boweennasi, maati bowannoehu yee xa`mise. Iseno, hakko shumate ofolloomma yitanni bowannohu noowa leellishshu. Mootichuno, ‘’ hiittokke shiimu cili bowara dandaannoyya” yee xa`mise. Iseno, “meyaa beettonna cilu shiimi dino” yite dawartu. Wona lophite iillita geeshsha xaadooshshe diasseemmo yee keeshshino Mootichi, ise dawaronni xaadooshshe hanafi.
Tini beetto dawartanno dawaronni kainohunni jawa ayirrinye uynise. Mootichu reyta isi baycho riqibbe mootitte ikkitu. Tenne mootite su`ma, “Furra” yinanni. Tenne doogonni biiloonyu widira dagginoti Mootitte Furra, Sidaamu dhagge giddo jawa baycho uynanni dhaggete mootitte ikkitino. Suusu su`mise Mootitte woy amanke Furra yine woshshinanniha ikkanna; tenne mootitte dhagge Sidaamu daga baala xaa geeshsha coyidhanno. Beettu beettirano dhaggese ragisiissanni, halalaancho ikkitinota ammantanno.
Furra gashshite noo dirrara, meentu aliidimma labballunni roortinota kullanni. Mootitte Furrano hattenne dirrara labballo jiffanni kakkachimmatenni kadde gashshitu. Loosse dandiitannokki loooso, dandiinannikki coyee loossanno gede hajajjanno.
Furra, labballo gamba yiiyye yite gumulate qarrissanno loosonna xa`mo shiqishshanno. “Hajajo`ya gumulama hoogguro, labballo baala mitto hashsha shee gudeemma” yite waajjishiishshanno. Furra umi yannara meentu roorrimma lallabbu yannara loossino loosi, jawu booni noo baycho doorte mitto widoonni woraamma bootta, mitu gami widoonni adduwa wortu. Lamunku ko/te mimmitu alba la`anno gede assitu. Konni gedensaanni saadate ittannore shiqinshi. Woraamma bootta itte duubbe ka`uti adduwu noowa la`a hanaffu. Woraamma saada adduwu noowa calla la”atenni sa“ate wo`naaltanni, boono la`ukkinni adduwu noowa iillineemmo yite woraamma baala boono e`e reytino.
Konne seekkite la`inoti Furra, meento gamba assite leellishshu gedensaanni, tenne hajo ledo xaaddanno hajajo saayissino. “Techonni hanafe mitte beetto hasatto heedhusero ikkinnina, ayii labbahu ledo siimu xaadooshshe assitoonke; wodani`ne giddo noore baala labbaahura kultinoonte; ani daanicho shoomma; konni daninni ki`nerano ikkitanno bareendete looso loosoommana; ayii yannano umi`ne aana buuro buudhe; buudhitinanni yannara tonnunku qubbichinni hoqooqqine buudhe; labbaa beettira buuro uytinanni yannara mittu qubbichinni qassine uuyiiyye; ledoteno, shaana gaffinanni yannara, buuro korishshinanni woyte, weese hogginanni yannarano ikko waasa ra`issinanni woyte hattono iibbado ado labballu la`oonke; korkaatuno haammatu asagalete dani jawa lawannohu ra“anno woyte ajanno daafiraati; labballu wortinoonnirichi albiwiinni aje leellanno yannara hiikke goofi yite qarrissano`nekki gede assanno” yite hajajjino. Konnira, haammatu Sidaamu seenni techo geeshsha Furra hajajo bude assi’re loosu aana hosiisanno.
Furra biiloonyi kaajjanni hari gedensaanni, labballu meentoho sagale qixxeessite shiqishshanno gedeno assitino. Ikkollana Mootitte Furra labballu aana kaajjado hajajo hajajjanno. Kayinnilla, labballu marte ma`litanno geeri amaaltannonsahura Mootitte Furra hajajo gumulantukkinni gattanno. Furrano, konne laballo amaaltanno geerri no yite hedatenni, haranchonna baddaamma ikkitino labballo hanse shinanni gede hajajjeenna shinanni. Tenne yannara mittu hayichu manchi ane gatisse; ga`a reytinannikki gede kaa`leemmo`ne yeennansa wedellu labballi geercho godu giddo bale unte maaxxinosi.
Dhagge kultanno garinni,Mootitte Furra heedhanno baychi albi yannara Malga Wondi giddooti. Mootitte Furra mitto barra labballo qarrissara hasidhe Aletta Wondinni iibbado ado yorsiissinoena hambuu xeikkinni, qiiddukkinni rahotenni abbinasera hajajjinotano kullanni. Aletta Wondi Malga Wondonni 80 km xeertirannohura, labballu iibbitino ado hambuu xeikkinni karfa yaanna hiissine abbinanni yaatenni gamba yite torbitu. Shiqqinonsa jifo jawa ikkitino daafira, bushate barrira maaxidhino hayichu geerchiwa marte amaa`litu. Geerchuno kuleemmo`ne hayyo gumulate jawaattinoonnire ikke yee, Aletta Wondinni kaayise Mootitte Furra galtanno baychi geeshshe shae loossine tenne shaera labballu dirantanno gede assatenni iibbado ado wiinamunni angatenni ku`u ko`onnira saaysa noonsa yee amaalinsa. Laballuno, geerchu amaalinonsa amaale qorophotenni gumulte, iibbado ado hambuu xeikkinni Mootittenniwa iillishinota dhagge kultanno. Ado qiida hoogase korkaati, rahotenni ku`u ko`onnira saaysanna anga iibbishshino yine ammannanni.
Wole soodono labballo qarrisate, Cuma afirinokkiha shiima booto mittu diri giddo gorrinasera hajajju. Labballuno tenne hajajo gumulate hayyichu geerchiwa marte amaa`litu. Geerchino, mitto siito qalamanni hee’reenna ado calla age lophanno gede asse yaatenni amaalinsa. Labballuno, geerchu yiinonsa garinni, siito qalamanni hee’reennanni amate adonna saa xo`ano yannarano olluunni gamba assineenna lophanno gede assitu. Ado calla ikkinnina haayisso uynannikki gedeno amaalinonsa garinni hajajo gumultu. Konni garinni soorroonni siito massine Mootittete albaanni gorrinanni yannara, giddo cumu dino. Furra hajajono wonshitu.
Xaano Furra, labballo baattotenna bubbete mereero mine mintasera hajajju. Labballu maaxidhino geercho marte amaa`litu. Geerchu amaalinsa garinni mineho ikkanno uduunne shiqishshu gedensaanni Mootitte, ninke mine minate qixxaambe hee`noommo; budinke garinni mine annu balaxe gaata laayi`rannona balaxxe ati safisinkeyya yituse. Yannate yaatto garinni safote kincho qasate gedeeti. Sidaamu mine safi’ranno woyite heellicho uurritanno basera masse annu siqqote gedeerinni malaatisanno. Labballu xaano hayyichu geerchi malinonsa mala horoonsidhe reyootenni gattu. Furrano labballu dawartino dawaronni qeelantu. Mootitte Furrano qarrissanno hajajo duucha yannara shiqishshanni keeshshitino.
Mootitte Furra goofimarchu hajajo ikkitinota qorkete yinannita dubbu saada amadde abbitanno gede hajajju. Qorkete aana fule gulufa hasi’roommana yaatenni wiinamunni hajajju. Labballuno tenne dubbu saada hiissine amandanni qoleno, iseno hiissite guluffanno? Yaatenni gamba yite torbitu gedensaanni hayyichunniwa hadhu; marte amaa`litu. Hayichuno, “xa ise reyitanno yanna iillitino; hajajose rahotenni gumulle. Qorke amadamate qarrissannokki gede coommitanni daaqissanno daro gamba assitine mittowa duunne. Qorke tenne daro ittu gedensaanni daaqqe goxxanno daafira mitte doorte amadde massitanno gede qoleno guluffanno yannara qorkete ledo usurtine ka`ini gedensaanni facci assitine agurre” yiinsa.
Labballu tenne amaale adhite yiinonsa garinni gumultu. Tenne daro itte daaqqe noo qorkooti giddo mitte amadde haadhe hayyichu yiinonsa garinni qorkete ledo duudhe usurte ka`u gedensaanni, qorke tirte agurtu. Hattenne yannara qorke baqqi yite Furra haadhe haqqete gana hanaffu.
Tenne yannara Furra, hiikko gatino geerchi galaaffatie yitanni, xagarinoseta affu. Konni gedensaanni Furra, qorke haadhe faffaccanni qotese wolewa, dasasa wolewa, cumase wolewa, hallose wolewa tuttugganni rewose baaaycho baalawa assitu. Furra, bisi tattae uwino bycho bisise su`minni su`minoonnitano kullanni. Sidaamu giddo cume, hallonna wolootta su`muwa tattae uwino bisise su`minni su`minoonnita dhagge kultanno. Furra reytu gedensaanni labballu hagiidhitanni wirro biiloonyensa angansara adhitino yine kullanni. Xaa yannarano tenne bareedanna Sidaamu mootitte furra amuwu hayyetenni togo yaanni qaagannosenna guwisi’rannose:-
Furra Meentu biilo
Furra Geerchu shino
Ise shiihu shiimo!
Mootitte Furra 16ki Sanira Sidaama gashshitno.
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Birra 8, 2016 M.D
