Wodiidi qoqqowira noo daga Wocawaaru agani mereerinni kayisse goofa geeshsha ayirrissannoti diru soorro ayyaanna noonsa. Kuri diru soorro ayyaanna dirrate giddo ilama agarte ayirrisanninna latissanni ku`u ko`onnira sayissanni abbitino ha`nura ayyaannansa ikkitinota dhagge kultanno.
Ayyaanna dagate giddo noonsa su`mi babbaxxinoha ikkirono, insa diru kiiro garinni la`niro diru soorro ayyaannaatilla. Lawishshaho: – “Wolayittu daga diru soorro ayyaanna Gifaata, Hadiyyate dagaha diru soorro ayyaana Yaahode, Gaamote dagahu diru soorro ayyaana Yoo- Masqala, Kambaatu dagaha diru soorro ayyaana Masala” yine woshshinanni.
Woloottano hattonni addi addi su`ma afidhinoha ikkanna; baalanta su`muwa mitto assannohu diru soorro ayyaanna ikkansaati.
Yooyyo Gifaata (Wolayitta)
Wolayittu daga Oomo Lagira heeshsho hanaffu yannanni kayisse konne ayyaana ayirrissanni keeshshitinoha ikkanna; hiittenne amma`no ledo xaadisannosiri nookki diru soorro ayyaanaati.
Wolayittu diru soorro ayyaani dagatenni jawa baycho uynanniha ikkanna, ilamatenni ilamate widira sa’’anni dayno. Kuni ayyaani dagate ayimma xawisannoho. Akkaalu diri saeenna haaru diri hanafanno yannara ayirrinsanni ayyaanaati. “Gifaata” yaa qaalu tiro bayira (umiha) yaate. Gifaatu, Wolayittu daga diru kiironni mite yaate. Wole widoonni sa’’ate yaanno tiro afi`rino. Tunsichunni caabbichu widira, akkalu dirinni haaru dirira sa’’ate. Gifaatu ayyaani manna calla ikkikkinni saadannna cea gattukkinni ayirrissanno ayyaanati.
Gifaatu ayyaani qixxaawo wolootta ayyaannanni baxxitanno. Kunino, baalunku dagoomi shiimunni kayise jawu geeshsha ayyaanaho qixxaawo assate uminsa qeechi noonsahuraati. . Qixxaawo gaamotenni ikkanna, mimmito kaa`latenni ayyaanaho hasiisanno looso loonsanni. Annuwaho, wedellaho, amuwaho ikko seenneho uminsaha ikkino qeechi noonsa. Ayyaanu barra labballu, booto gorritanno. Gorrite ka`u gedensaanni mitto bado iillitinosi manchi mine bura maala murte, daaxxa qixxeessite mittimmatenni saga`litanno. Kunino, baxillenna mittimma xawisa ikkinota kullanni. Gorrinoonni maali aaninni murroonniha dhadhama qassu gedenssaanni, gatinoha beeqqite mine minensa higgara albaanni daanno diri ayaanirano woxe gamba assitanno.
Konne barra saadano duubbe itte hossanno gede balanxe kalloonni hayisso ittara bobbaansanni. Oosoteno ayyaana biiffe ayirrissanno gede haaro uddanna hirranninsa.
Konni ayyaanira giwaminohu araaramanno; xeertote noohu maatesi ledo xaade ayirrissanno; asalu noosihu baaxxikkinni ayyaana diayirrisanno. Konne ayyaana Wocawaaru 13ni kayinse lame lamalara ayirrinsanniha ikkanna, jeefote baalunku chibbo giirte daanno dirono Kaaliiqi keere iillishonke yaatenni wedellu sirbunni xawissanno. Gifaatano geegiissitanno. Gifaatu ayyaana tayxeno Wolayitta sooddote quchumira Wocawaaro 13ni jajjabba wosinna noowa iibbinshe ayirrinse sa`noonni.
Yaahode (Hadiyya)
Yahoode diru soorro ayyaani Hadiyyate dagara ayimmate xawishsha ikkinohu, ilamatenni ilamate widira sa’’anni dayno budu ayyaanaati. Kuni diru soorro ayyaani diru dirunkunni Wocawaaru agani bocira ayirrinsanniho.
Hadiyyyate daga diru soorro ayyaana Yaahode ayirrissannohu wole ayyaana ayirrissanno garinni baxxinoho. Kunino, umisi hornyinna amuraatu noosiho.
Hadiyyate daga umiseti diru kiiro noose dagaati. Konne leellishannohu Yaahode ayyaanaati. Yaahode ayyaani Hadiyyate dagara akkala diro geegiissite haaro diro hanaffannoha ikkanna jawa baycho uynanniho.
Yahoode ayyaanira wedellu labballinna seennu gamba yite babbaxxino baycho dikkote, qaete, saada allaaltinowa ayyaana xawisanno sirbinni sirbitanni “Hawalle iillishino`ne” yaatenni mine mine doytanni godo`litanno budu ayyaanaati. Yaahode ayyaana ayirrisate baalante dagara shiimaho, jawaho wedellahao, annuwate amuwaho uminsahu loosu qeechi noonsa.
Annuwu bootta xiikkitanno, saada ittanno kalo kaltanno, kunino, ayyaanu barra saadano gattukkinni duubbe ittanno barra ikkinohuraati.
Amuwuno hattonni weese hogatenni, waasa qishe qixxeessatenni, buuru wijjo eatenni coommado budu sagale “Atakaana” yinannita loosate hasiissanno makimaano, daaxxa, anganni agatto qixxeessate qeechu noonsa. Seennu wedellino hattonni loosu qeechansa fulanno. Labballu wedelli kayinni haqqe bocce mooshshitanno. Dubbo hadhe haqqe xinqitanno. Mini maate baalunku, Yaahode ayyaana ayirrisate kabbi facci yitanni hasiissannoha dikkotenni ikko wolu baychinni gamba assite looso loossanno.
Konni gedensaanni, ayyaanaho hasiisannoricho qixxeessine gundi gedensaanni, ayyaanu amuraati widira hadhanno; wedellu Yaahode ayyaanira calla sirbinanni sirba sirbitanno ayyaanu barri geeshsha sooddanno.
Sufeno, hakko barra saada gorrinanni barra ikkanna, qixxeessinoonniha xiikkinoonni booto abbinanni. Bootu hullee aana budu garinni amuraate harinsi gedensaanni, gobba keere ikkkitanno gede maassi`nanni, huuccinanni. Kuni diri duuwunniha ikko, ashile, atoote Kaaliiqi abbo yite geerru huuccitanno. Hakkonni gedensaanni gorrote amuraate harinsanni. Barraho gorrinoonni maali giddo dhadhama qassanno. Gatinoha qircunni beeqqitanno.
Yaahoode ayyaana ayirrinsanni baycho (Nafara) yinanni. Kuni baychi ayyaana ayirrisate injaanno hala`ladunna jajjabbu haqqi noo baychooti. Konne budu amuraate amadino bycho “Hadiyi Nafara” yine woshshinanni. Konne baycho daga baala gamba yite budu amuraati garinni ayyaana ayirrissanno.
Yaahode ayyaani duuchu dani horo noosiho. Kunino, loosu bude lossanno. Mimmito ayirrinsanni budi sufanno gede assannno. Mimmito xa`minanni ayyaanaati. Fiixu firu, xeertote noohi gamba yee mimmitu ledo xaade baxxillunni ayirrisanno ayyaanaati. Kuni ayyaani baxille, mittimma, keerenna hobbaate lallawanno ayaana ikkasinni duuchu dani horo afi`rino.
Yaahode ayyaanira, giwame keeshshinohu araaramanno, hooginoha towaantanni barraati. Konnira kuni ayyaani daga, mimmitu ledo ayirrisamatenni baxillunni heedhanno bude bowirsanno ayyaanaati.
Yoo- Masaqala (Gaamo)
Gaamote daga Yoo-Masqala ayyaana ayirrissate assitanno qixxaawo mitto diro keeshshitanno. Ayirrinsanni gari lamu gafi nooho. Umihu Wocawaaru agani mereero ayirrinsnniha ikkanna, layinkihu qole xaano konni agani goofimarchira Yoo- Masqala geegiissate amuraateeti.
Konne ayyaana ayirrisate qixxaawo lamunku koo/teenni loonsanni looso ikkanna, labballu ayyaanaho ikkanno booto hirranni woxe gamba assate, oosote uduunne hirre wonshate loosooti; amuwu kayinni buuro, makimaano, budu sagalenna agatto qixxeessate gide hirranni woxe suuqi`re abbate qeechi noonsa. Addi addi dani sagale ayyaanaho qixxeessinanniha ikkanna, anganni agatto borde lawinnorino ayyaanaho qixxaawanno.
Gaamote daga budi garinni konni ayyaanira saada nafa gattukkinni duubbe hossanno gede hayisso kallanni.
Yoo-Masqali ayyaani yannara Gaamote daga giddo noohu giwaminohu ayino araaramikkinni disa’’anno. Ayyaanu baxillu, keeruhonna mittimmanniho. Kuni ayyaani Gaamote dagara ayimmate xawishshaati.
Wocawaaru agani Gaamote daga diru soorro ayyaana Yo Masqala adhitanno agana ikkanna, “Hingica” yine woshshinani. Kunino, haaro diro adhate qixxaawo assinanni yannaati.
Kuni ayyaani shiqqi yee daanno yannara Saada gorrinannita dikkotenni hirranni, Konne barra, “Game” yinanni. Yoo-Masqali ayyaani qixxaawo gooffu gedensaanni, ayyaana ayirrisa hananfannihu saada gorra hanafatenniiti.
Konne amuraate harinsi gedensaanni Yoo- Masqala xawoho ayirrisate annu annunku chibbo adhite hadhanno. Minu minunku qaerano labballu bado badotenni chibbo giiratenni qassanno. Yoo-Masqala yitanni ayyaanaho sirbinanni sirba faarsitanno. Barraho qixxeesinoonni budu sagale sirbu baychinni higganno woyte maatenna olluu baalu noowa badooshshu nookkiha gamba yite saga`litanni ayirrissanno.
Gaamote daga Yoo- Masqala ayirrissanno yannara balaxxe adhantinori arena aruu maatete ledo gamba yite xaaddannohu Wocawaaru bocu aganinni hanaffe ikkanna, lamenti maate ayyaanunni gamba yite hagiirrensa xawissanno ayyaanaati. Konni amuraati yannara baalunku xawo fule Yoo-Masqala yaanni dancha halchonsa xawisanno. Daanno dirira Kaaliiqi keerunni iillishonke yitanni sirbitanno Yoo- Msaqalu ayyaana geegiissitanno.
Masala, (Kambaata Xambaarro Donga)
Kuni Masalu Kambaatu daga diru sorronna araaru ayyaanaati yinanni. Kambaatu Zoone giddo sase gosa no. Kambaatu, Xambaarronna Dongu gosaati. Tini daga dirunni mitte higge ayirrssanno ayyaana, “Masala” yinanni. Masalu ayyaani Wocawaaro 17 barrinni ayirrinsanniha ikkanna, diru soorronna araaru ayyaana yine iibbinshe ayirrinsanni. Konne barra Damara gamba assine giirranni. Masalu ayyaani budunna amma`note dani noosiha ikkanna, diru soorro ayyaanano assine ayirrinsanni. Kambaatu daga Wocawaaro mittunni ayirrrinsanni diru soorro ayyaaninni roorsite Wocawaaro 17ni ayirrinsanni Masalu ayyaana ayirrissanno.
Masalu ayyaana ayirrinsanni yannara diro wo`ma qixxaawo assinanni. Baalunku dagara loosu qeechi noonsa. Annu annunku dhukisi fajji garinni loosu aana beeqqaano ikkitanno. Ayyaanu barri shiqqi yaano yannara shiimu jawu, wedellu, seennu amuwu qeechansac fulate kabbi facci yaanni loosanno. Wocawaaro 17na 18 Masala ayirrisate saada gorrinanni; budu sagale qixxaabbanno; budu agattono qixxaabbe shiqqanno. Ayyaanu yannara mimmito maassi`ratenni, giwaminoha araarsatenni ayirrinsanni. Xaphoomunni Masalu ayyaani baxillu, keerunna mittimmate ayyaanaati. Jeefote Masalu ayyaana jajjabbu annuwi maassonni jeefo afi`ranno.
Tenne diru soorro ayyaanna mitte mittenti zoonnate daga Kalqete Dona assite UNESCOte borreessiissate millimmo harissanni no.
Bue:- Zoonnate Dagate Xaadooshshi Hajubba Biddishshuwanniiti.
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Wocawaaro 17, 2016 M.D
