Tenne borro gIdido shewaal Idii maati? Shewaal Idi Islaamu amma`no ledo xaaddannokka? woyi wole fojo heedhannosekka? ayyaanu seeda yannara ayirrisamanni keeshshino. Techono gobbate gIdidonna Harerootu afantanno gobba baalantera ayirrinsanni. Ikkeennano Harerete annuwi konne ayyaana huwattino doogo maati? Harere layinki ayyaana ayirrisatenni woyi hundi ayyaana hasIdihino doogonninna illachinni soorrite ayirrisatenni callicho musliimete “gobbaati”? konni ayyaani ledo mayra lowontanni maala`lisannoha ikkinoha berti berti godo`le diharinsanni? marichi qoqqowu, gobboomu horo noosi? yaannoha lainohunni la`neemmoha ikkanno.
Konni ragaanni kalqete haammata musliime afantanno gobbuwa, techo isliminnu amma`no ayyaani gede woyi isliminnu ayyaanna ledo mitteenni ayirrissanno ayyaanna daa:atisiisate wo`naalleemmo. Umihunni Harerete shewaalIdii shiqishankera albaanni wolootta gobbuwa rosicho shiqishate wo`naalleemmo. Umihuno Indoonezhiyaho.
Isliminnu ayyaanna Indoonezhiyaho
Batinye daga musliime ikkitino Indoonezhiyu gobbara gobboomu deerrinni ayirrinsanni ayyaanna gIdidonni 6 duuchunku aleenni luphi yino deerrinni ayirrinsanni. Insa gIdidonnino mitto agana qoorroonnihu Ramadaanu jeefisamanno woyte Idi alfexiri ayirrinsannihu iibbinsheeti. Kunino ikkinohu “baca coyibba qeelle assinoonniho” yitanno macciishshammenni kainohunniiti.
Quchuma ha`re hee`ranno manni maatensa ledo ayyaana ayirrisate baadiyye hadhanno. Idi alfexiri baalunku manni waalchosi fane wosinnasira caammado coyibba buskuute, teemire, karameella, shota agatto shiqishatenni koyisanno hagiiru mootoo`mino ayyaanaati. Ayaanu buxane kaa`lantannoha, ooso ayyaanunnire uyineennansa burraaqqannoha ikkasinni Indoonezhiyu musliimera jawa hagiirreeti.
Indoonezhiyu daga isliminnu rosichi garinni haaru dirino budillaancho yinanni ayyaannanni mittoho; iibbadu garinni ayirrinsanni. Loosaasineno fooliishshIdihanno barraati. Ayyaana ayirrinsannihuno meskiIdie ha`ne huuccatto assi`ratenni ikkara dandaanno.
Indoonezhiyu daga baxxinohunnino Jaavu musliime teessaano isliminna 17ki sanira adhitinohu Ruwaataan (Ruwatan) yinanni hundi budu godo`lensa amaddeeti. Ruwaataan haranchunni rumotenni, busha hedeweelchonni, busha kaayyonni, busha danonni jajjabbu huuccattonninna uminsa aana daadaancho dunne hursatenni woy bushu ayyaaninni wolaphatenni heeshshonsa diro ge`inonna keeraabbino macciishshammenni heedhanno gede assate.
Ayyaanu Hindete Budihistootiwiinni adhinoonni amanyootinni sufinoho. Kunino budillaancho ikkinoha Idi alfexiri ayyaana iibbishannonsa. Ruwaataan gargadhitannoha calla ikkikkinni rumo iillitinoha, kaayyo shokkitinnosiha, wkl hursano ledanno. Konninnino ledote Soolo teessaano ikkitinori Indoonezhiyu daga Kobe Kebowan yinanni Boowilchunniha (Buffalo) kolishsho buudanna goga mannu anganni qixxeessite hakkonne oosonna wedellu haammatte doogo fulatenni doyitanni Idi alfexirinna Muhaaremi eo yannara leellishshanno leellishooti.
Wolenna maala`lissannoti budillaancho godo`le jawa hoccote woyi wole ashanguliite loosIdihe sirbitanni hagiirrunni godo`litanno. Indoonezhiyu daga budillaancho ayyaannansa danchumma, hiittenne bunshenni xeertira, qullaawanna hura “danchumma meessinni hanaffanno” yitannota gobbanke yaatto lawishshunni horonsIdihannota kullanni.
Nayijeeriyunniti musliimootu ayyaanna
Nayjeeriyu daganni bocu musliimete. Nayijeeriyu musliime qarunni lame isliminnu ayyaanna noonsaha ikkanna; insano Idi alfexirinna Idiel Adihaho. Babbaxxitino bayichuwara heedhannori Nayjeeriyu musliime ayyaanna ayirrissannohu mittu garinniiti.
Idielfexir Nayijeeriyaho ayirrinsannihu sase aantaano barrubbaraati. Kuri ayyaannanni aane Duraab (Durab Festival) yinanniri baca dirrara suffinori budillaano ayyaanna noonsa. Kuri ayyaannano Daawura Ei Mireet (Daura Emirate) ledo amadisiisantinoreeti. Hundi faradaasine olu hayyo dandoonsa leellishshannonkanni. Hattono Idii gedensaanni noo barra ayirrissannohu diramatenninna doogimaru leellisho leellishatenni massagaanonsawa haratenni galata shiqishatenniiti.
Harerootu Shewaal Idi mayiranna hiitto ayirrissanno?
Coyinke aana shewaal Idiis maati? Harerootu konne ayyaana hiittonna mayira ayirrissanno? shewaal Idii wolootta budubba ledo amadisiisaminoha ikkakka? woyi dhaggete korkaati noosi?
Shewaali aganira ayirrinsanni baxxino ayyaanaati. Ayyaanu budillaancho ikkinnina amma`nonniha ikkinokkita Harerootu huwachishshanno. Addintanni kuni ayyaani qooxeessunniha ikka hoogeemmero baalunku soojjaati Afrikira isliminna halashshitinori Hararete liqaawunte baalunku wIdioonni ayirrisantanno gede xiiwo assasi digattannonkanni.
Tini hajo Tigrayete, Wellonna Gonderete gobbaanni wolootunniwa dileeltanno. Tenne qooxeessubbara ikkeemmero shewaalinni 8ki barra lukkicho, gerechono, meichono gorratenninna huuccattotenni ayirrinsanni ikkinnina wolurichi dino. MeskiIdiubbateno ikkiro qaaggotenni sainoha dikkino. Maahoyyena Hararete calla mayra ayirrinsanni?
Hajo dhaggete ledo amadisiissannori liqawuntootu shewaal Idii ayirrinsannihu Imaam Ahimed Ibrahiim shimbira kure yinanni basera qeelle assino barra ikkinota huwachishshanno. Ikkolla ikkinnina Imaam Ahimed shimbira kure yinanniwa qeelle assinohu shewaalinni 8ki barraati? Yine xa`minummota dee`ni. Kaimunni qeellesi barra babbaxxitino hedubba no.
Mitu mitu Imaam Ahimed Ibrahiim shimbira kure yinanniwa qeelle afi`rinohu AK garinni maarch 7/1529 yaano ninke kiironni badheessa 30/1521 ikkanno. Wlootu qole shimbira kure oli qeelle maarch 11/1529 ninke kiiro garinni badheessa 3/1521 nniti yitanno.
Lamunku kiiro mereero noo badooshshi 3 barraati. Ikkinohurano shewaal Idii Imaam Ahimedi ledo amadisiisamannoha ikkiro shewaali agani shoolu agani badooshshe leellishannohura qeelle asse Harere higino barra qaagate ikkara dandaanno.
Wole shewaal Idi daafira ka`anno hedo (hypothesis)
Anfinte gede baala techo isliminnu soojjaati Afrikira hala`lasira alba Hareretenna qooxeessaho ayyaanaame ikkitinokki magansi`ra hala`ladunni noota xiinxallubba kultanno. Haqqe magansi`nanniti, xashshuwa ayirrinsanniti, kiilaanonna beeddahe kiirtannore magansi`nanni saneetinkanni. Mite mite magansi`rano manchi beetto kakkalate geeshsha iillishshara dandiitanno. Magannate sirba hurgufama, gabbara gadachoho.
Ikkollana togoo bude isliminnu fajjannokkihura hoola hasiissannota ikkitara dandiitanno. Ikkinohurano liqaawunte “seeda sanna kiirsiisino rosicho hoollummoro mayinni riqimbo?” yitanno xa`mo yaachishshannota ikkase digattanno. Wolootta gobbuwarano hundiha ikkolla ikkinnina isliminnunniha ikkitinokki rosichuwa gatisate riqiwotenni isliminnu ledo amadisiisantinore haaro rosichuwa riqiwansa Nayijeeriyunni, Indoonezhiyunni, Pakistaanetenni la`noommo.
Tenne borro aana dishiqqino ikkinnina Gibtsete, Iraanete, Yemenete, Tuniziyaho, Morokote, Senegaalete, Maaleezhiyaho, Afgaanistaanetenna woloottahono Idi al adihanna Idi alfixir ledotenni ayirrinsanni ayyaanna no. Konni daafira hundi Harerete annuwi shewaal Idii Allahi galattanni sayissanno gede hende assinoonniha ikkara dandaanno. Shewaal Idii wolootta Harerootu kikkinsanninna kikkinsannikki budillaano donna gede baala xaa yannara luphiima illacha tungoonni. UNESCOte borreessamanno gedeno wo`naalsha assinanni hee`noonni. Ikkate dandiissanno akattano noota bande anfoonni. Keeru, baxillu, dandaamate budeno xawisanno yaannohunni adhamooshshe afi`rino.
Yaa dandiinannihu “Harere shewaal Idii ayirrisate umiseha ikkino budi noose. Budu seeda yannaha dhaggete harinshonna korkaata harunse daynoho ikkinnina mitteege leellinoha dikkino. Sanna sannanniti amma`note annuwi ayirrissinohona insa fajjo afi`rinoho. Liqaawunte gobbate calla ikkikkinni addi addi gobbuwara egennamooshshe afIdihinoreetina fojo insa affino.
Harerete shwaalIdii daa“ataanote goshoosho gede…
* Itophiyaho noo quchumma baalantenni seeda diro yaano 1000 diro kiirsiisinohunna xaano millimillote aana afamannohu Harerete quchumaatilla,
* Harerete gIdido 100 ikkitanno sulxaanna, imaamootunna amirootu yannate harinshonni aante aantensa garinni massaggino,
* Batinye massagaanoha madaarshu basenna qaaggo bande anfoonni,
* 300 ikkitannori qillaabbino moogguwanna qaagguwa afantanno,
* 100 ikkitanno meskiIdiubba no,
* Zeyilainna Berberu furchora multannota ikkasennino aleenni tenne furchuwa ledo noose halamme luphiimate, dooggano turizimete lowo geeshsha biiffinoreeti,
* Haammatu Awuropunniri, Arebootunna xeertote soojjaatinni Harere lekkansanninna guluffe daatenni daa“attino,
* Kalqete noo hundi islminnu quchummanni mittetenna muxxete. Muxximmaseno Tinbaaktunna Laamu gedeeti,
* Affaarete sulxaanootiranna imaamootaho, Sumaalete ugaazootira, Baalenna Arsi sheekootira illete
* Hararete qoqqowira noo olluubba baala dhaggennireeti,
* Jegool yaamaminohu 3 kiilo meetire ikkanno huxxi maala`lisannoho.
* Dhaggenniri onte waalchuwanna barcimmase, dooggate xuruuri naandanniho.
* Haranchunni Harere gaangaawase yaano Hareretenni Zeylainna Berberu, Hareretenni Jigjigu, Hareretenni Baale, Hareretenni Awusa, Hareretenni Awaashi geeshsha yinanni xawinsanni woyte turizimete lowontanni injiitannote,
* Aksuminni aane umise woxi noosetinna Atse Miniliiki saante qixxeessate umi qeecha fultinoti Harerete,
Kuni hundi quchumi Harerete oosonni agarame hee`ra noosi. Wolootta hawantino budubba qaagiissate, haaroonsatenna turistete goshoosho assateno luphiima horo noosi.
Xaphooma
Mitu mitu manni Idi alfexirinna Idi aladiha gobbaanni wolu ayyaani ayirrisama dinosi yaanno. Tajensano amadisiisse shiqishshanno. Kuni danchaho. Togo yitannori ledote ayyaanna ayirrisa hooga qoossonsaati. Ikkollana ayirrisaanote qoosso xiiwa dinonsa. Baxxinohunnino hundi ayyaanna miinjahonna dagoomittete heeshshora horo noonsare ikkite afanturo kaajjite suffeemmero danchaho.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Dotteessa 2, 2017 M.D
