Rosu gumi mitte yannanni woy harancho yanna giddo daannoha woy la’nanniha dikkino. Rosanna rosiisate loosi ilama egennotenninna danchu akatinni quxate loosooti. Wolu garinni manchi beetti buqqee aana loonsanni loosooti.
Ilamate aana danchare wixi’rinohu danchare mixxanno. Ilama garunni awuute woyyaawa egenno sayisinokkihu kayinni rosaanote gumi woffi yiiro baalunku hajo la’annonsa bissa gumaati ledo uwannohu.
Konni albaanni gobboomu deerrinni rosu loosi garunni massagamanna ragunni faasho worroonnikkiha ikkasinni, baxxinohunni sai dirira wo’mante rosaano gumi woffi yee leellino. Rosu handaarinni leeltino hiiqqamme sissatenna egennaamma hattono heewisamaano ilama kalaqate haaro rosu bude qixxeessine loosu giddora e’noonni.
Haaro rosu bude loosu aana hosiisatenna baxxinohunni 2016 rosu dirinni rosanna rosiisate loossa balaxote qixxaawo Sidaamu qoqqowira xaa yannara hananfoonni loossa lainohunni Qoqqowu Rosu Biiro aanticha Sooreessanna Rosa, Rosiisatenna Keenote handaari Sooreessa ikkinohu kalaa Taaffese Gebremaariyami ledo qixxaawote kifilenke keeshsho assitino. Lamalate wosinchinke ledo assinoommo keeshsho kuneeti.
Bakkalcho:- Qoqqowoho aananno 2016 rosu diro faajjetenni hanafate assinoonniti balaxote qixxaawo maa labbanno?
Kalaa Taaffese:- Haaru rosu dirinni rosaano haa’rate dandiinanni garinni qixxaawo assinanni keeshshinoonni. Konni garinni qoqqowoho balaxote rosi deerrinni hanafe 12ki kifile geeshsha xaphoomunni 1.6 miliyoone ale rosaano borreessate mixi’ne konni hawadi yannara loosu giddora e’noommo. Deerru deerrunkunni afantanno rosi minnara rosaano borreessa hananfoonni.
Rosu dirinni gaamaareeyyete roso aateno xaphoomunni 87 kume gaamaareeyye borreessate mixi’noommo. Konni ragaanni rosaano borreessate looso hananfummonkunni lame lamala ikkino. Woxawaajje 15/2015M.D hanafe rosaano borreessinanni hee’noonniha ikkanna; dandaamiro Fooqa agani goofimarchi geeshsha mixote garinni borreessateeti mixonke. Xaa geeshsha mixotenni xibbuunni 30% ale iillinoonniha ikkirono; borreessate harinsho yinoonni garinni hadhanni nooha dikkino.
Konnirano korkaatu, konni albaanni rosaminohu rosaano woy dirinsa rosoho iillinori borreessa hananfi gedensaanni rosu battalara gede’nite daate akati leellanno. Ikkollana, gattino yanna giddo mucci assine mixote garinni borreessine roso hanafisiisate illachinshe loonsanniiti hee’noommohu.
Ninke mixotenke garinni 2016 rosu dirinni Wocawaaro 7/2016M.D roso hanafisiisate hendoommonkanni. Ikkollana, Rosu ministere sokkino roso hanafisiisate yanna shae garinni Wocawaaro 7-11/2016M.D rosu lamala ayirrisatenni hananfanni gede sumuu yinoonni. Rosu diro faajjetenni hanafate albaanni mitte lamalara rosaanote maate ledo, rosaanote hattono rosiisaanote ledo hasaawatenni rosu lamala ayirrinsi gedensaani Wocawaaro 14/2016M.D roso hanafateeti mixi’ne loonsanni hee’noommohu.
Bakkalcho:- Rosaano sagalete hoonginni rosu battalanni agurte fultannokki gede sagale shiqishate amuraate hanafate mixidhinoonni qixxaawo nooro?
Kalaa Taaffese:- Rosu minnara rosaanote sagale shiqisha lainohunni mootimmatenna halamaano bissanni rosaanote sagale shiqishate looso loonsanni. Qoqqowinke giddo sai dirira Rosu ministere hallanya uurrinshanni ledo halamatenni mittichu woradira afantanno umi dirimi rosi minnara balaxote rosinni hanafe 8ki kifile geeshsha wo’munni wo’ma rosaanote sagale shiqishshanniiti sa’inohu. Tayxe rosu dirinnino kuni loosi sufannoha ikkanno.
Mootimmate gede rosaanote rosu minnara sagale shiqishate mixo noonke. Ikkollana, konni loosira yinoonni baajeette kaajjiteenna loosu giddora die’noommo. Konni loosira mootimmanniti baajeettete dhuki boode ikkinohura sai rosu dirira rosaanote sagale mixonke garinni shiqisha didandiinoommo.
Tayxe dirinnino mixo amandoommo. Konni dirinni kayinni rosaano borreessate looso gumulli gedensaanni hattono handaaraho amandoonni baajeette kaajjitu gedensaanni loosu giddora e’neemmoha ikkanno.
Qoqqowu gede mixo amandoommohura ‘’Save the Children’’ yinanni hallanya uurrinsha ninke ledo halamatenni mittichu woradira afantanno umi dirimi rosi minna rosaanora sagale shiqishate loosi kayinni kaajje sufannoha ikkanno.
Bakkalcho:- Sa’u barrubbara qoqqowunniha rosu looso faajjetenni hanafisiisate dandiinanni garinni harinsi keenonni bandoonnihu laafunna kaajjadu midaadi maati?
Kalaa Taaffese:- Aananno haaru rosu diri loossa hanafisiisate balanxe sai diriha handaaru loossa gumulsha keennoommo. Rosaano borreessine haa’rate gara lainohunni sai dirira danchu gumulshi noota la’noommo. Sai rosu diri mixonnino xibbuunni 91% gumula dandiinoommo. Kuni yaa kayinni dirinsa rosoho iillino qaaqquulli agarroonni garinni rosu battalara daggino yaa dikkino. Konni kaiminni tayxehu haaru rosu dirinni kayinni dirinsa rosoho iillinonsa qaaqquulle dandaami garinni rosu battalara dagganno gede kaajjinshe loosa noonke yitanno murci’raanchimmanniiti keenne loosu giddora e’noommohu.
Wolu kayinni rosaano rosonsa murte fultannokki gede, ubbannokkinna rosu hafanfarre heedhannokki gede assate loosa hasiissannota la’noommo. Sa’u lame dirra giddo la’noommo garinni qoqqowinkera rosaano roso murte fulate bikki luphi yinoha ikkasi la’noonni. Mite mite woraddarano rosonsa murte fultanno rosaano bikki luphiima ikkasi woradda bande keenate dandiinoommo.
Konni ragaanni assinoonni xiinxallubbano no. Rosu hafanfarrera kaima ikkitino korkaatta maatiro bande konne gatisatenna rosu hafanfarre heedhannokki garinni woyyeessate hiittoonni loosa hasiissanno? Yaannoha harinsoonni xiinxallubba garinni worroonniti malu hedubba no. Konni garinni tayxe rosu dirinni bandoonni xe’ne taashshatenninna loossa woyyeessatenni gumulate mixo amande loonsanni hee’noonni.
Woloottano rosu loossa gumulshanna deerru deerrunkunni massagaano murci’raanchimmatenni loosa hoogate kaiminni leeltino xe’ne ledo amadisiisantino hajubba bandoonnihura, konni dirinni labbanno xe’ne tirate dandiinanni garinni mixi’noommo.
Bakkalcho:- Qoqqowoho konni albaanni baxxinohunni umi dirimi rosaano borreessanna nabbawate dandoo anje noota xiinxallotenni bandoonni. Albillicho kayinni rosaano deerrinsanni borreessanna nabbawa dandiitanno gede assinanni harinsho hiittoonni gumulantanno yaatto?
Kalaa Taaffese:- Ninke konne bandoommohu sa’u lame dirra albaanniiti. Rosaano garunni nabbawanna borreessa dandiitanno gede dandiisiisate mootimmate baajeettenni pirojekite qixxeessine loonsanni hee’noommo.
Qoqqowoho 2014 rosu dirinni hananfe 185 rosi minnara baxxino garinni rosaanonnita nabbawatenna borreessate dandoo woyyeessate loonsoommo. Sai dirirano ledotenni 330 ale ikkitanno rosi minnara loonsoommo. Kuri rosi minna qixxaabbino pirojekitenni hanqafantanno gede assatenni rosiisaanote, rosu minna murrootira, supervayzerootahonna rosu massagaano geeshsha noo bissara qajeelsha uyne rosaanonniti nabbawatenna borreessate dandoo woyyaabbanno garinni mixonkenni xibbuunni 50% ikkannoha loonsoommo.
Konni dirinnino, sai dirira loonsanna gattino rosi minna lende baalante umi dirimi rosi minnara baalanta hajo la’annonsa bissa qajeelsatenni harancho yanna giddo rosaano nabbawatenna borreessate dandoo lossate dandiissiisanno loossara illacha assinoonni. Qajeelshu illachino rosiisaancho harancho yanna giddo rosaano nabbbawanna borreessa dandiitanno gede assitanno garinniiti qixxaawinohu.
Ledoteno, nabbawa dandiisiissannota irkote maxaaffa hirre bebbeenkoommo. Tayxe dirinnino 340 ale ikkitanno umi dirimi rosi minnara rosaanote nabbawatenna borreessate dandoo lossitanno maxaaffa tuqisate hirre qixxeessinoommo. Konni garinni jawa illacha tunge loonseemmo. Rosaanote nabbawatenna borreessate nadoo woyyeessate ragaanni sai dirira ikko tayxe dirinni loonsoonni loossanni guma abba dandiinoonni.
Mootimmate deerrinni pirojekite qixxeessine loosankenni handaarunni woyyaawa guma la’’a dandiinoommohura albillichono jawaantetenni loonseemmoha ikkanno. Wolu kayinni, xaa yannara rosu battalara dagginokkiri haammata rosaano no. Rosu yannansa sa’inonsari noo daafira kuri rosaanora harancho yanna giddo roso iillishate harinshonni rosu kaayyo afidhanno gede assate loonsanni hee’noommo. Konneno, 2013 rosu dirinni hananfe illacha tunge loonsanni dangoommo pirogiraame ikkitinohura tayxeno jawa illacha tunge loonseemmo.
Tenne pirogiraamenni dirinsa 9 ale ikkinonsa ooso rosu battalara dagginokkire woy sasunna shoolu diri albaanni rosonsa murte fultinore gamba assine mittu diri afi’ra hasiissannonsa roso aatenni 3ki woy 4ki kifilera sa’anno gede assinanni harinsho ikkasenni aananno dirinnino kaajjinshe loonseemmo.
Bakkalcho:- Rosaanote gumi woffi yaanno gede assitanno korkaatta mareerinni rosiisanote dhuki anje kullannina; rosiisaanote ikkadimma lossatenni rosaanote gumi woyyaawanno gede assate loosi maa lawanno?
Kalaa Taffese:- Rosiisaanote dhukanna ikkadimma lossate babbaxxitino istiraateejikete mixo qixxeessine loonsanni hee’noommo. Umihunni, harancho yanna qajeelsha aatenni rosiisaanote dhuka lossate loonsanni hee’noommo. Rosiisaano babbaxxitino yannara yaano loosu aana heedhenni babbaxxitino rosu hayyubba lainohunni adhitanno qajeelshi no. Wolu garinni kayinni hawadi yannara adhitanno qajeelshaati. Rosu murrooti kayinni rosu minna massagate hayyo lainohunni harancho yanna qajeelsha aatenni dhukansa lossate loonsanni hee’noommo.
Wolu kayinni seeda yanna qajeelshaati. Konni garinni rosiisaano dipiloomunni digirete deerrira iillate qajeelanno gede assinanni harinshooti. Kunino, uurrinshunni, hawadi yannara, hattono lamalate goofimarchira qajeelsha adhitanni ikkadimmansanna rosu deerransa woyyeessidhanno gede assate Biiro illacha tugge loossanni afantanno. Konni ragaanni deerru deerrunkunni mixi’ne loonsanni hee’noonni daafira shotu garinni la’nanni hajo dikkitino.
Bakkalcho:- Haaro rosu bude garunni loosu aana hosiisate dandiinanni garinni rosiisaanonna haaro rosu maxaaffa egensiinsoonni yine hendanni?
Kalaa Taaffese:- Gobboomu deerrinni qixxaawinoha haaro rosu bude loosu aana hosiisate 2015 rosu dirinni hanafote loossa loonsoommo. Rosiisaano haaro rosu bude hanafansara albaanni baadiyyete ikko quchummate deerru deerrunkunni afantanno rosu minnara haaro rosu maxaaffa egensiisatenniiti loosu giddora e’anno gede assinoonnihu. Haaro rosu budi ledo amadisiisantino hajubba heedhuro xaano qajeelsha uynanniha ikkanno.
Bakkalcho:- Qoqqowoho haranchonna mereerima woy seeda yanna giddo rosu isilanchimmanna rosaanote guma woyyeessatenni bilchaatanna heewisamaano ilama kalaqate baxxino garinni amandoonni mixo no?
Kalaa Taaffese:- Biirote gede babbaxxitino rosu hayyo gumulate dandiinanni garinni bande mixo qixxeessine loonsanni hee’noommo. Rosaanote guma woyyeessatenni rosu isilanchimmanna buuxisiisate rosu minna deerri woyyaawa noosi. Rosu minna deerri woyyaawiro rosu gumino woyyaawanno. Rosu minna deerri woyyaawinokkiwa rossannorinna rosanna rosiisate injiitino rosi minnara rossano rosaano gumi taalo ikkara didandaanno.
Konni kaiminni, rosu minna deerra woyyeessa lainohunni konni hawadi yannarano qoqqowu mereershinni hanafe woraddate geeshsha rosu millimillo bare harinsanni keeshshinoonni. Rosu minna deerra woyyeessate rosu minnara hasiissannota safote latishshuwa wonsha agarranni. Konni ragaannino jawa illacha tunge loonsanniiti hee’noommohu.
Tenne yannara rosu minna deerri woyyaawino yine afoo wonshine coyi’nanni deerrira diillinoonni. Ikkollana, sai dirira loonsoonni loossanni deerransa woyyeessidhinori boode rosi minna no. Tayxe dirinni harinseemmohu rosu millimillo loossara kayinni dhuka ikkannorinna hexxo aannori noota la’noommo.
Tayxe dirinnino dandaami garinni deerra 2ho noo rosi minna giddonni boco ikkitannoti deerra 3 widira reekkantanno gede assate mixi’ne loonsanni hee’noommo.
Rosaanote guma woyyeessate qaru loosi rosiisaanote dhuka woyyeessate. Rosu loossa gummaamma ikkitanno gede murci’raanchimmatenni loosa hasiissanno. Yanna yannantenni huwanyoote kalaqate bare qixxeessinanni; qajeelshano uynanni rosu loossa gummaamma ikkitanno gede loonsanni. Rosu looso lainohunni hajo la’annonsa bissa balanti annimmatenni yawo adhite murci’raanchimmatenni loossannonna agarranni gumi daanno gede assinanni hee’noonni.
Rosu budi woyyaawa rosu gumi woyyaawanno gede noosi qeechi luphiimaho. Rosaanote maateno oosonsa garunni rosu battalara dagge borreessantannonna rosonsa harunsitanno gede assate yawo noonsa.
Maate oosonsa rosu mine borreessiisa calla ikkitukkinni garunni harunsonna irko assitansara agarranni. Rosaano woy ooso rosu minira sonke agura calla gara ikkinokkihura rosaano maa rosse hossinoro, hiikko hosse daggino yaannoha maate harunsa hattono wolqa fajjitu bikkinni rosoho hasiisannonsare wonsha hasiissano.
Rosu uurrinshuwa massagaanono rosu gashshooti loossara qoteho rosu shiqisho garunninna hasiisanno garinni gumulantanni noota harunsa noonsa. Dancha guma abbatenna albillicho dancha deerra iillate rosaanono uminsanni ajuuja amadde rosonsa harunsa noonsa.
Gobboomu deerrinni ikko qoqqowinkera rosaano rosu battalansara hossannokki gede assitanno korkaatta no. Ikkollana, rosaanono kayinni rosu minira iillite higa calla ikkikkinni albillicho bilchaatanna heewisamaano ikkate uminsanni ajuuja heedhansara hasiissanno.
Rosaanote maatenna rosu handaarinni hajo la’annonsari baalu hawalle 2016 rosu dirira iillishinke/ iillishi’ne yaate baxeemmo. Dagoomu woy rosaanote maate dirinsa roso iillinonsa qaaqquulli wo’munku rosu battalara shiqqe borreessantanno gedenna rosonsa garunni harunsitanno gede assatenni qeechansa fultara tenne dagonni sokka’ya saysate hasi’reemmo. Mittu qaaqqino rosu battalara dayikkinni mini giddo gatannokki gede dagoomu agarrannisi yawo fula noosi.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite qixxaawote kifilenke ledo noohe keeshshora wodaninni galateemmo.
Kalaa Taaffese:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Fooqa 2, 2015 M.D
