Gibrinnu latishshi ogimmanni Hulate woradira looso hanafino. Hakkiinnino Daarrate woradira handaarunni ogimmatenni owaati gedensaanni Pablik Serviisete hattono Wedellu borro mine ogimmatenni loosino.
Aaneno Daarra Otilchu, Alatta Cuukkotenna Daarrate woraddara Paartete borro minnara Poletiku handaari sooreessimmanni owaati gedensaanni xaa yannara Daarrate woradi Irshunna Kalaqamu Jiro Latishshi Borro mini Sooreessa ikke loosanni afamanno. Hiikku loosino handaarunni qajeeltino bissanni loosamironna massagamiro gumaamo ikkannota ammannanni.
Tenne lamala wosinchinke Kalaa Shaashamo Shala yaamamanno. Wosinchinke qixxaawote kifilenke ledo assino keeshshonni woradaho gibrinnu latishshi loossanni laalchimma lossate amandoonni timonni dagganni noo soorronna handaarunni agarranni guma maareekkisiisate hajo la’annonsa bissawiinni agarranni loossa laise uynonke xawishsha aananno garinni qineessine shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Woradaho losidhe galtinori laalchonna laalchimma lossate ragaanni dagganni noo soorro hiittoonni xawisa dandiinannite?
Kalaa Shaashamo:- Woradinke gede baxxino garinni maatete jireenya buuxisiisa dandiitanno kakkaooshshe (initiatives) bande loonsanni hee’noommo. Woradu alichaamenna mereerima diilallote gadi noosiha ikkasinni diilallote akati garinni laashshinoro woyyaawino guma maareekkisiisa dandiinanni handaarra bande qoqqowu deerrinni hattono Wodiidi zoone addi mixo qixxeessineenna hakko garinni loonsanni hee’noommo.
Inisheetive yaa mittu woradi baxxino garinni halashshe loosannorinna gumaamo ikkannori maati yaannoha bande loonsanni. Konninni, Bunu, Weesete, hattono gati mu’ronna laalote latishshira illacha tunge loonsanni hee’noonni. gorsu loosino hattonno baxxino garinni loonsanni hee’noonniho.
Kuri uurrinshunninna kakkaooshshunni (initiatives) yine bandoommo garinni loossanni hee’noommo. Woradinkera goyirete loossanno honse olluubbara addi illachinni loonsanni. Goyirete loossanni amandoommo mixo garinni 3 kume 474 hektaare baatto loonse qixxeessatenni wixunni diwate mixi’neeti hananfoommohu. Konninni, baatto sase doyicho loonseenna wixaho qixxaabbanno gede mixote garinni gumullommo. Konni loosira hasissannota gibrinnu waaco shiqishateno mixo amandeeti loosu giddora e’noommohu. Bushshu madaabbara, Yuuriya, Daapinna baxxinohunni Qamade gawajjannohu waagete dhibbi ledo amadisiisaminohunni kalaqantanno qarrubba tirate kemikaaleno danchu garinni shiqishatenni woyyaawino laalcho gamba assa dandiinoommo. Diilallote akatino injiinoha ikkasinni dagoomu laashshi’rino laalchinni horaameeyye ikka dandiino.
Konninni, hasiissanno waaco NPS lede bushshu madabbara mixote garinni shiqisha dandiinoonni. Lawishshaho, Qamadete laalchimma lainohunni mitte hektaarenni 42 kuntaala laalcho gamba assa dandiinoonni. Hayxeno hattonni mitte hektaarenni 28 kuntaali geeshsha laalcho gamba assate geeshsha iillinoonni. Dagano danchu garinni horaameeyye ikkitanni afantanno.
Loosidhe galtinori filamino wixanna yannitte tekinoloje garunni horoonsidhanni qasiisotenni laashshidhanno gede huwanyoote kalanqoonni garinni woyyaawino gumi maareekkamanni no.
Bakkalcho:- Gammoojjaame diilallote akati noonsa qooxeessubbara Badalate laalcho gawajjara dandaanno da’muulcho gargarate ragaanni assinanni qoprophonna adhinoonni qaafo maati?
Kalaa Shaashamo:- Konni albaanni gammoojjaame qooxeessubbara Badalate aana da’muulchu uwanni keeshshino. Kuni “Armi worm” yaamamanno da’muulchi uwanno yannara budillaancho hayyonni gargarate wo’naalloonni. Korkaatuno, Badalate ledo shaanano ikko wahe ledo laashshinanni daafira kemikaale kiinfiro gawajjantara dandiitanno daafira illacha ditungeemmo.
Kayinnilla, wolqansa loosoho iillitinori maatete miilla mittimmatenni ikkite budillaancho doogonni da’muulla mirciishshatenni gargartano gede assinoonni. Badalate hundaanni shaanunna wahe nookki qooxeessubbara kayinni kemikaaleno horoonsi’neenna woyyaambe no.
Xaa yannarano badheessu loosi ledo amadisiisaminohunni xaa geeshsha kalaqaminori dino. Ninkeno kaajjado harunso assinanniiti hee’noommohu.
Bakkalcho:- Arri yanna gorsu latishshi loossanni Qamadenna wolootta laalchubba laashshinanni hee’noonni gara hiittoonni xawisatto?
Kalaa Shaashamo:- Konni albaanni Qamadenna labbinore laashshinannihu alichaame qooxeessubbaraatinkanni. Kayinnilla, arri gorsu loosi ledo amadisiisaminohunni way injo horoonsi’ratenni bandoonni qooxeessubbara arri yanna Qamadete latishshi loossa danchu garinniiti gumulloommohu. Albaanni rosichunni Qamade laashshinannihu alichohootinkanni. Xa kayinni, bandoommo qooxeessubbara loonsummo yannara laalchuno woyaawinoha ikkino. Arri gorsu Qamade latishshi loosi woloottahono dancha lawishsha ikkanno gede alichaame qooxeessubba massagaanonna olluubbate ogeeyyeno woshshine hattono gammoojjaame olluubbarano laashsha dandiinannita leellinshoonni. Ikkeennano, agarroonni garinni hala’la hoogatenni kainohunni cea ittani qarrissurono kayinni gargarranni lowo laalcho gamba assa dandiinoonni.
Tini tekinoloje xaano suffe hadhanni no. Aanteteno jawa soorro dagganno yitanno ammano nooe. Konni albaanni alichaame olluubbara calla yine bande loonsanni keeshshinoonni loosi worichaame olluubbarano dancha guma leellishanni noota la’noommo.
Uurrinshunni loonsanni gorsu loosino woradinkera hala’ladunni loosamanno. Zoonenkera ikko qoqqowu deerrinni la’noonni garinni woradinkera handaarunni woyyaawinori noota la’noonni. Gorsu loosinni kaanaale ijaarroonni qooxeessubba no. Lawishshaho; Seettaamoho Alame qorocha, Geelo waacco hattono Teraamaaj caangito olluubbara loosidhe galtinori gorsu latishshi loossa qasiisotenni latissanno gede bandeenna tayxe laalchu dirinnino laalchimma lexxitanni daggino. Loosidhe galtinori gorsu latishshi loossanni afidhino laalchonsa miliyoonetenni kiirrranni woxi widira soorra dandiitino.
Lawishshaho, qunqumado shaana, kaaroote, duumo rumushshonna labbinore laashshatenni jawa horo afi’ra dandiitino. Wayillasote qooxeessubbara noota baarzaafete haqqe buqqinse hoolatenni gorsu looso hala’ladunni loonsoonni.
Arri gorsu latishshinni 1 kume 947 hektaare baatto latisate mixi’ne gumulloommo. Konni loosira hasiissanno harishshano horonsi’noommo. Hattono kemikaalenna bushshu madaabbarano garunni horoonsi’noommo daafira woyyaawino laalcho afi’ra dandiinoommo. Layinki doyicho gorsu latishshi loosono hananfe danchu garinni loonsanni hee’noommo. Albillichono konne looso halashshine loosate jawa illacha tungoonni.
Bakkalcho:- Konni albaanni irshu loosira ikkitanno aana haammate afantannota baarzaafe haqqe buqqisate looso konni dirinni mageeshshi mixo amande buqqisa dandiinoonni?
Kalaa Shaashamo:- Baarzaafe horono noose daafira gudinse buqqinse hunno yaa dikkino. Kayinni, laalcho fushshitanno baatto aana noota hoola hasiissanno yaannohunni mixo amandoonni. Irshu baatto aana noo baarzaafe onte dirra giddo mucci assine buqqinse hoolate mixo amandoommo. Tayxe dirinnino 668 hektaare baatto aaninni buqqisate mixi’ne 750 hektaare baatto aaninni xaa geeshsha buqqisa dandiinoonni. Baarzaafe buqqisate loosi hananfoonni garinni gumulamanniiti noohu. Konne looso baxxinohunni laayyote latishshi loossa ledo qineessineeti massangoommohu. Dagateno millimillote bare kalanqe dagano Baarzaafe irshu baatto aaninni ka’ona yite gutunni sumuu yitino garinni xaa yannarano buqqinsanni baatto gorsu latishshi loossara halashshinanniiti hee’noommohu.
Baarzaafe buqqinsoonni baychi aana Weese, Bunu kaashshi hattono Badala hala’ladunni wixate loosi kaajje sufanni no. Woradinke gede barzaafe buqqinsanni irshu baatto halashshinanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Bunu laalchimma lossitanno paakeeje garunni horoonsi’rate loossanni daggino soorro hiittoote? Tayxe dirinnino woradaho mageeshshita Bunu chigginye dalchine qixxeessatenni kaashsho hananfe hee’noonni?
Kalaa Shaashamo:- Woradinkera maatete jireenya buuxisiisate Bunu mitte inisheetiveeti. Noonke irshu baatto garinnino 6 kume 578 hektaare ikkitannoti Bununni amadantinote. Halashshate loosinnino 412 hektaare baatto Buna laashshinannita lendeemmo yineeti mixo amandoommohu. Bunu laalchimma lossateno jawa timo amande loonsanni hee’noommo. Buna laashshinanni baatto halashshate chigginyeno dalchine qixxeessa hasiissanno. ninke Kafunniiti dooraminohanna woyyaawino laalcho aannoha Bunu sircho adhineemmohu. Isilancho ikkinoha Bunu sircho abbineeti chigginyete mereershira dalchine qixxeessine dagankera iillinsheemmohu.
Chigginyete mereershira qixxeessinoommotenni tayxe dirinni 1 miliyoone 185 kume Bunu chigginyeeti woradaho irshu baatto halashshate amandoommo mixonni garinni xaa geessha 1 miliyoone 125 kume 750 chigginye qixxeessa dandiinoommo. Woradu Buna ispeeshaalayize assinanniha ikkasi ledo amadisiisaminohunni kaashshu tayxeha kaashshu looso sa’u lamalara faajjetenni hanafisiinsoommo.
Tenne yannara xeenuno danchu garinni gananni noo daafira loosidhe galtinori Bunu chigginye adhite kaasidhanni afantanno. Chigginye kaasa calla ikkikkinni seekkine awuuta hasiissanno. Buna baxxino garinni awuuta, hattono kompostenna caalu haqqe garunni kaanse horoonsi’ra agarranni. Kaashshu baleno garunni umme qixxeessine kaasa hasiissanno.
Kalaqamu harishsha (komposte) tayxe dirinni 140 kume 567 toone qixxeessate mixi’ne xaa geeshsha 136 kume 349 toone komposte qixxeessine Bunaho horoonsi’nanni gede assinanni hee’noonni. hattono Bunu laalchonna laalchimma lossitanno paakeejubba baala horoonsi’ra, geedhinonna laalcho aannokki Buna mukkanna buqqisa hasiissanno. geedhino Buna buqqinse haaru kaashshinni riqiwa hasiissanno.
Bunu gobbate miinjirano dugugguro miqicho ikkasinni woradinkerano jawa illacha tunge latinsanni hee’noonni. Maamarrano ikkito hallanyootu Bunu laalcho gamba assitanni mereerima dikkora shiqishate ragaanni shoe Buna mixote garinni gamba assinoonni. Mereerima dikkora sonkoonni Buninni Yuniyeenenna maamarrano tirfidheenna tayxe dirinni baxxino garinni 1 kiilogiraame Bunira 23 birri shallagonni tirfete baatooshshe uyinoonninsa.
Loosidhe galtinori sislancho Buna batinyunni shiqisha dandiitino daafira maamarranna Yuniyeene dancha tirfe afi’ransanni dagankera uynannihu tirfete baatooshshino lexxino. Wo’ma paakeeje horoonsi’rankenni Bunu laalchinna laalchimmano lexxanni dayno. Konno albaanni mitte hektaarenni 6-7 kuntaali geeshsha calla gamba assinanniwiinni xaa yannara 9.5 kuntaala laalcho gamba assa dandiinoonni. Albillichono konni aleenni laalcho afi’ra dandiinanni garinni mixi’neeti loonsanni hee’noommohu.
Bakkalcho:- Woradaho sa’u dirrara loonsoonni bushshunna wayillasote agarooshshi loossanni daggino soorro hiittoonni xawisa dandiinannite? Tayxe dirinnina mageeshshi baatto latinsi?
Kalaa Shaashamo:- Laayyote latishshi looso woradinkera hananfi kawa danchu garinniiti loonsanni dangoonnihu. Tayxe dirinnino 20 olluubbara laayyote latishshinni lattanno baatto bandoonni. Konninni, 4 kume 425 hektaare baatto tayxe dirinni latisate mixo amandeenna 4 kume 829.8 hektaare mixotenni 109% jeefisa dandiinoommo.
Albaanni qinaabbino laayyote latishshinni lattino baatto huxxine agarooshshe assineenna wirro lattino. Laalotenna dubbu horora ikkitannota haqqete chigginubba kaanseenna qooxeessubba lattino. Saadate sagalimmara ikkitanno hayisso lattino. Bushshu hoshooshamatenni agaramino. Xo’ino bu’a wirro burqitino. Dubbu diwatto lexxitino. Lattino qooxeessubba mannunna saadatenni doogimale kikkisantannokki gede qooxeessu dagoominna maamarrano agarooshshe assiteenna lattino.
Laayyote latishshinni lattino qooxeessubbara wedellu Diida ce’anno gede assatenni loosu kaayyo kalanqanninsa. Saadate hayisso latinsanni.
Bakkalcho:-Alichaame qooxeessubbara Qamadetenna labbino gide laashshate handaarinni loosu kaayyo kalaqantinonsa wedelli no?
Kalaa Shaashamo:- Alichaame olluubbara Qamadete latishshinni wedellaho loosu kaayyo kalaqa dandiinoonni. Maamarra tantanne huwanyoote kalanqeenna laashshite uminsanni laalchono gamba assite Yuniyeenete sayissanno. Wedellu konni ragaanni tantanante loosidhanni miinju dhukansa lossidhanni afantanno.
Bakkalcho:- Woradaho Biiru Hayxe latisate amandoonni mixo no?
Kalaa Shaashamo:- Biiru Hayxe konni albaanni hananfoonninka. Tenne yannara kayinni wixu shiqqo anje ledo xaadinohunni dihalashshinoonni. Albankeenni goyirete yanna loosi loosamannoha ikkasinni albillicho hiikko garinni sufisiisa dandiinanniro qoqqowunna zoonete ledono hasaambe Biiru Hayxe latisate dandiinanni hayyo lainohunni mixo amandeeti hee’noommohu.
Bakkalcho:- Tayxe badheessu yanna loosinni mageeshshi baatto loonse wixunni diwate mixi’ne loonsanni hee’noonni?
Kalaa Shaashamo:- Woradinkera badheessu yanna loosi umikki deerrinni Badalate latishshi ledo amadisiisamanno. Ledotenni, Bohete, Weesete Wahete, Bashanqu kaashsho harinsanni. Mixonke 4 kume 12 hektaare baatto loonse wixunni diwateeti. Konni loosinni mixotenni 97% ikkitanno baatto wixunni diwa dandiinoonni. Laalchonna laalchimma lossi’rate hasiisiro harishsha garunni horoonsi’ra hasiissanno. komposteno horoonsi’ra hasiissanno. bushshu madaabbari shiqqono tayxe dirinni danchu garinni gumulantanni afantanno. Dagano bushshu madaabbari rahote shiqannonsa gede kayissanno daafira yanna yannantenni harishsh shiqqanna hajo la’annonsa bissanni ledo hasaawatenni shiqinshanna loosidhe galtinori horoonsidhanni laalchimmansa lossidhanni afantanno. Badheessu yanna loosira shiqa hasiissannohu bushshu madaabbarinni xaa geeshsha 80% ale shiqisha dandiinoonni. kaansoonni Badalano xaa yannara Yuuriyu madaabbara hasidhanno deerrira iillitinohura dagankeno garunni horoonsidhanni afantanno.
Bakkalcho:- Weesete kaashsho halashshate tayxe dirinni mageeshshi funta kaasate mixi’nooni?
Kalaa Shaashamo:- eesete kaashshi ledo amadisiisaminohunni tayxe dirinni addi millimillo harinseenna funta qixxeessi’rino mannino dikko fushshikkinni balaxe gatensa kaasi’ra hasiissannota huwachinshoommo. Xaa yannara hiikku manchino gatesi funta kaasi’rinokkihu dino. Hiikku manchino funta dikko fushshate albaanni gatesi kaasi’ra hasissanno.
Haaro kaashsho 728 hektaare baatto aana xaa yannara funta kaansoommo. Tayxe dirinni xaphooma 1450 hektaare baatto aana funta kaasate mixo amandoommo. Badheessu yannarano 89% kaashsho kaasa dandiinoonni. daanno dirirano sima duwanna baatto halashsha hasiissanno. Sima 103 kume dumbe qixxeessatenni aananno dirira kaashshoho qixxaawo assate loonsanni hee’noommo. Weesete kaashshi inisheetivete mereerinnino mitto ikkasinni badheessu yanna loossanni gumullanni hee’noommoho. Tayxe dirinnino 2 miliyoone 500 kume ikkanno funta kaasate mixo amande xaa yannara kaashsho 85% iillinshoonni. Funta kaasi’rate anga ajjinonsarira (seefrineetete horaameeyye ikkitinorira) 1 miliyoone birra fulo assine ga’rafotenni funta hirre kaa’lo assate mixi’ne loonsanni hee’noommo.
Weese sagalete wowe buuxisiisate kaa’litannota ikkasenni baalunku kaasi’ranno gede assinanniiti hee’noommohu.
Bakkalcho:- Bushshu madaabbari hafanfarikkinni loosidhe galtiro dagwa xaaddotenni iillanno gede assate hiittoo hayyo horonsidhinanni heedhinoonni?
Kalaa Shaashamo:- Harishshate shiqqo ledo amadisiisaminohunni hafanfarre kalaqantannokki gede tayxe dirinni addi hayyo horoonsi’neeti loonsoommohu. Konni dirinni yannitte tekinolojenni irkisantinota “e-voucher” yaamantanno hayyo horoonsi’ne tuqinsanni hee’noonni. Tini hayyo hafanfarre kalaqantannokki gede; tuqishshu duuchanko taalo ikkanno gede hattono huluullo heedhannokki gede assate dandiisiissannote. Albaanni Daddalu Baankenne widoonni baantanni harinsho gatinse Sidaamu Baanke widoonni tenne hayyonni baantanni gede assatenni madaabbara duunnoonni magaazinera gaammoonni ogeeyye xaaddotenni loosidhe galtinorira tuqissanno.
Bakkalcho:- Haanju harumi loossanni tayxe dirinni mageeshshi chigginyubba kaasate mixo amandoomnni?
Kalaa Shaashamo:- Haanju harumi diilallote gade soorrate jawa qeecha afi’rinoha ikkasi kaiminni aganu giddo kaashsho ikko mittu barri kaashshi loossa bande amandoonni mixo garinni borronke mini widoonni 4.8 miliyoone; hattono qarqaru agarooshshi widoonni 3 miliyoone xaphoomunni 7 miliyoone ale chigginye qixxeessine kaasate mixi’noommo. Kaansanni chigginyubba mereerinni 70% ikkitannoti sagalimma ikkitanno laalote sirchooti. Haanju harumi kaashshirano xaa yannara 4.3 miliyoone bale umme qixxeessinoonni.
Bakkalcho:- Gibrinnu laalchonna laalchimma lossi’rate loosidhe galtinoriwiinni ikko hajo la’annonsa bissawiinni agarranni qeechi maati yaatto?
Kalaa Shaashamo:- Laalchonna laalchimma lossi’rate tekinoloje horoonsi’ra qara loosooti. Gibrinnu latishshi ogeeyyeno dagate hasiissannota ogimmate irko assitanni; baxxino garinni vermin komposte qixxaabbanno gede assate. Bushshu madaabbara garunni horoonsi’ranna baattono garunni loonse qixxeessatenni laalchonna laalchimma lossi’ra dandiinanni garinniiti huwanyoote kalanqanni hee’noonnihu.
Gibrinnu waaco adha calla laalchimma dilossitanno; woyyaabbinota gibrinnu hayyo garunni horoonsi’ra hasiissanno. Dagankeno laalchimma lossitanno paakeejubba garunni horoonsidhe loosi’ratenni afidhanno laalcho uminsanni sa’e dikko fushshatenni hattono Industirete shiqishatenni miinju dhukansano lossi’ra hasiissanno.
Bakkalcho:- Ledonke keeshsho assite oottonke xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Shaashamo:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Dotteessa 23, 2017 M.D
