“Abukaado Bununni aante gobbaydi dikkora sonkeemmo laalchooti” – Kalaa Memmiru Moke Irshunna Kalaqamu Jiro Latishshi Biiro Sooreessa

Sagalete wowe buuxisiisa dandiinannihu Irshu loosira ikkitanno baatto halashshatenninna gibrinnu laalchimma agarranni garinni lossa dandiinirooti.

Yannitte gibrinnu hayyo horoonsi’ratenni baxxinohunni gidu laalchinna laalchimma lossate hananfoonni loossanni xaa yannara woyyaawino guma maareekkisiisa dandiinonni. Loosidhe galtinorino laalcho erotenni afi’ranna horaameeyye ikka hanaffino.

Sidaamu qoqqowirano baattote jironsa garunni horoonsidhe laashshi’ra hanaffinori loosidhe galtino dagara mootimmano hasiissannota gibrinnu waaconna ogimmate hattono yannitte loosi’rate hayyo irko assitanna woyaawino laalcho afi’ra dandiitino.

Tenne hajo laisse qixxaawote kifilenke tenne lamala wosinchonke ikkinohu Sidaamu Qoqqowi Irshunna Kalaqamu Jiro Latishshi Biiro Sooreessi Kalaa Memmiru Moke ledo keeshsho assitino. Wosinchinke uynonke xawishshi aananno garinni shiqino.

Bakkalcho:- Qoqqowoho Irshu latishshi ragaanni dagganni noo soorronna handaarunni laalchimma lossate amandoonni timo hiittoonni xawisatto?

Kalaa Memmiru:- Irshunna kalaqamu jiro latishshi biiro gede shoole qara qara taqqa amaddino timo amandeeti loonseemmohu. Umikkiti, sagaletenna sagalete amanyoote buuxisiisate hajooti. Konne hedote giddo worre loonsemmo loossa no. Baxxinohunni, sagalete ledo amadisiisantinore rumuddate sirchubba, fiqaaqqunna agadu gide hedote giddo worre loonseemmo.

Layinkihu, dikko kaima assino gibrinnu laalcho lossate. Konni ragaanni gobbaydi dikkuwara sonkannirenna gobbaydinni eessinannire gobbate giddo laalchubbanni riqiwate dandiinanni garinni hedote giddo worre loonseemmo.

Sayikki deerrinni, anfinte gede gibrinnu laalchubba woyyaawino garinni qineessine dikkote shiqisha xa’mitanno. Konni ragaanni qinaawino gibrinnu Industire paarke qooxeessinkera nooti ikkito gobbate deerrinni gibrinnu laalchubba qineessate qara uurinshubba ikkite safantino. Konni ragaanni, sayikki timonke Industirete waaco ikkitannore gibrinnu laalchubba laashshate loosinke qara taqa assine adhinanni.

Shoolikihu, tenne hanqafonni sagalimmate ikkannore laashshineemmo woyte gobbaydi dikkuwara sonkanni, gobbaydinni eessinanni laalchubba gobbate giddo laalchubbanni riqiwate laashshineemmo woyte hattono Industirete waacora ikkitannore laashshineemmo woyte kuri hanqafo giddo loosu kaayyono kalanqanni.

Anfinte gede, gibrinnu hala’lado dagoomu bissa hanqafanno. Konni ragaanni loosidhe galtinori uminsanni laashshitanno; qoleno, loosu kaayyonnino beeqqaano ikkitanno. Konni kaiminni, diru giddo kuri shoolente taqqa ragaanni mixo amande loosu giddora e’noommo.

Konni kaiminni, umikki loosinke goyirete latishshi loosooti. Goyirete latishshi looso gumulleemmo woyte qarunni alichaame qooxeessubbara illacha tunge loonseemmo. Konninni, goyirete latishshinni 106 kume hektaare baatto latisatenni 3.2 miliyoone kuntaali ale laalcho afi’rate mixo amandeeti loonsoommohu. Baxxinohunni, qara qara yinanni gidinni; hattono wolu garinni sagalete wowe buuxisiissannori rumuddate sirchubba no. Rumuddate sirchinni 32 kume hektaare ikkitanno baatto diwate mixo amande loonsoommo.

Konni ragaanni, xaphoomunni, rumuddate sircho lede qara qara gidu sirchubbanni 142 kume hektaare ale baatto diwate mixo amande; qara qara gidu sirchubbanni 3.2 miliyoone kuntaala; rumuddate sirchubbanni kayinni 5 miliyoone kuntaali ale laalcho gamba assate mixo amandeeti loonsoommohu.

Konne looso baattote qixxaawonni ikko laalchunni hasi’noonni bikkinni gumula dandiinoommo. Kuni loosi gumaammo ikkanno gede umihunni xeenu tuqishshi hasiisanno garinni iillinoha ikkasiiti. Xeenu bikkunnino woyyaawinohonkanni. Yannitte gibrinnu hayyono woyyaawino garinni horoonsi’noonni. Horoonsi’noonni tekinolojeno baxxinohunni bushshu madaabbari shiqqo lainohunni diru giddo 266 kume kuntaala shiqishate mixi’ne xibbuunni 94% shiqisha dandiinoommo. Konninni, bushshu madaabbari shiqqo qarri dixaadino. Loosidhe galtinorino shiqqino waaco hakko bikkinni horoonsidhino.

Filamino wixa lainohunnino qarunni; baxxinohunni goyirete yanna loosinni 54 kume kuntaala ikkannoha shiqishate mixo amandoommo. Konni ragaanni qarunni filamino wixa 24 kume kuntaala ikkanna; waaco xaphoomunni 78 kume kuntaali ale shiqisha dandiinoommo. Konninni, guuta paakeeje woy tekinoloje horoonsi’rate gari yannitte hayyonni, harishshatenni hattono filamino wixinnino woyyawino garinni loonsoonni daafira woyyaawino laalchono afi’noonni dirooti yaa dandiinanni.

Layinki gafinni gobboomu deerrinnino jawa illacha tunge loonsannihunna yannicha gibrinna yinannihu qoqqowinkera gati muro hala’ladunni laashshate illacha tunge loonseemmohu arri yanna gorsu latishshi loosooti. Lawishshaho, gobbankera wolootta qooxeessubba Qamade laashshate  illachishshanno. Sidaamu qoqqowi gede la’nummoro kayinni baattote ruukkimma noo daafira ari gorsinni ruukkado baatto aana gati murro laashshate illachinsheemmo. Konni ragaanni gati muronna laalo hala’ladunni laashshineemmo.

Konninni, lame doyichonni 72 kume hektaare ale baatto latisate mixi’noommo. Xaa geeshshano umikki doyicho loosi gumulamino. Konninni 59 kume hektaare baatto latisate mixi’ne 61 kume hektaare baatto latisa dandiinoommo. Laalcho lainohunni, umikki doyichonni 13 miliyoone kuntaala; layinki doyichonni 3 miliyoone kuntaala xaphoomunni 16 miliyoone kuntaala laalcho gamba assate mixi’noommo. Layinki doyicho baatto qixxeessate loosino tenne yannara 72 kume meddi yiino. Konni ragaanni mixote aleenni gumula dnadiinoommo.

Umikki doyichonni 13 miliyoone kuntaala afi’rate mixi’ne xaa geeshsha 10 miliyoone kuntaala laalcho gamba assinoonni. Konninni, tayxe laalchu dirinni gati mu’ronna laalotenni woyyaabbinota gorsu qasiiso kalaqa dandiinoommo.

Umihunni, noonketa way doorshubba garunni horoonsi’noommo. Baxxinohunni, manaadda Lagga , buenna qile bale umme fushshinoonni waa; hattono mite mite qooxeessubbara Garbu qooxeessa kaima assatenni 2 kumenna 500 ale waa xuruurtanno paampe shiqishatenni latinsanni gede assinoommo.

Wole ragaanni 28 ikkitannoti ijaarroonni gorsuwa no. konni dirinni qoqqowinke gede boco biliyoone birri ale woxu fulo assatenni mittichu woradira sase olluubbara qile balla umme ijaarroonniri gorsu pirojektubba no. Baxxinohunni, gammoojjaame qooxeessubbara xeenu hasi’nanni bikkinni iillannokki daafira winxanni yannara, gidu laalanno yannara hattono gamba assinanni yannara luphiima gawajjo kalaqanni keeshshino.

Konni kaiminni, qoqqowu mootimma xiinxallo assatenni mittichu woradira qile bale umme waa fushshatenni xaa yannara 442 hektaare ale baatto latisa dandiinoonni. Konninni, xeenu anje kaiminni duucha yannara moolle gawajjitanno qooxeessubba gawajjotenni gatisa dandiinoonni. Laggano ikkito balete way doorshubba noo qooxeessubbara qoqqowu mootimma jiro gaamatenni yannitte gorsubba ijaarsiisatenni horoonsi’nanni hayyo kalanqoonni.

Baxxinohunni, Hawaasi gaangaawi woradira konni albaanni moolle gawajjitanno qooxeessubbara ummoonni qile balenni fushshinoonni waa horoonsi’ne latisatenni tenne yannara haanju latishshi hala’le leellanno. Xaphoomunni, arri gorsu loosinkenni baatto qixxeessatenni ikko woyyaawino laalchono gamba assa dandiinoonni.

Bakkalcho:- Badheessu yanna loosinni mageeshshi baatto qixxeessine wixunni diwate hende loonsanni hee’noonni?

Kalaa Memmiru:- Xaa yannara badheessu looso loonsanni hee’noommo. Sagalete gidira illacha tunge loonseemmo. Qooxeessuno badheessu loosinni jawu dhuki noosiho. Qara qara gidinna rumuddate sircho lede 140 kume hektaare ale baatto loonse wixunni diwate mixi’nonni. Konninni, jawa dilaala amaddannoti Badalate. Badala 65 kume hektaare ale baatto aana latisate mixi’noommo. Xaa geeshshano 60 kume hektaare ale baatto loonse qixxeessineenna loosidhe galtinori wixidhanni afantanno.

Daapinna Yuuriyu bushshu madaabbarino xaa geeshsha 93 kume kuntaala ikkannohu qoqqowo eino. Diru goofimarchi geeshsha 300 kumi kuntaali eanno yine agarranni. Konninni, badheessu loosinke danchu garinni gumulamanni no. 16 kume kuntaala shiqishate mixi’ne xaa geeshsha 13 kume kuntaala filaminoha Badalate wixa shiqinshoonni. Kunino, mixotenni 80% ale gumulamino. Konni dirinni xaa geeshsha filamino wixi anje dixaaddinonke.

Konni albaanni filamino wixa wolootta qooxeessubbanni abbisiinseemmonkanni. Tayixe dirinni 40% ikkannoha filamino wixa qoqqowu giddo batinse shiqisha dandiinoonni. xaa yannarano 16 kume kuntaali ale ikkannohu angankera no. Konni giddonni 13 kume kuntaali geeshsha loosidhe galtinorira shiqinsheenna wixidhanni afantanno.

Harishsha lainohunni 52 kume kuntaali NPS mereerima magaazinera noohu giddonni 42 kume kuntaala ikkannoha wolootta magaazinnara tuqinsoonni.

Layinki deerrinni illachinsheemmohu rumuddate sirchiraati. Rumuddate sirchinni qarunni Dinnicha 13 kume hektaare baatto aana latisate mixi’ne xaa geeshsha 10 kume hektaare baatto qixxeessinoonni. Konninni, 20 kume kuntaala Dinnichu sircho shqishate hende xaa geeshsha 11 kume kuntaala loosidhe galtinorira tuqinsoonni.

Bakkalcho:- Qoqqowoho sagalete wowe buuxisiisate roorenkanni hikkuri gidu danira illacha tungoonni?

Kalaa Memmiru:- Sagalete wowe sufino garinni buuxisiisate Weesete latishshira illacha tungoonni. Weese, diilallote gadi soorronni moolle gawajjitanno qooxeessubbarano xaaddanno hekko dandiite sa’annota ikkasenni woyyaawino laalcho uytannota Weesete sircho batisatenni qoqqowoho gammoojjaametenna wolootta qooxeessubbarano tuqinsanni hee’noonni. Konninni, sai dirira loosidhe galtinori gate 136 miliyoone Funta dumbe qixxeessinoonni. Tenne yannarano loosidhe galtinori 60 kume hektaare ikkitanno baatto loosse qixxeessatenni Funta kaassanni afantanno. Weese hala’litinokkiwanna moolle gawajjitanno qooxeessubbara halashshate looso loonsanni hee’noommo. Wolootu gidi xeenu anje kalaqantanno yannara ba’’anno.

Sagalete wowe buuxisiisate qarunni Weese, Dinnicha, Maxaaxeessa, Hayxenna Badala illacha tunge laashshineemmoreeti.

Bakkalcho:- Weesete laalcho yannitte hayyonni qineessine dikkote shiqishatenni eo lossi’rate amandoonni mixo no?

Kalaa Memmiru:-Qoqqowinkera sagalete wowe buuxisiisate ragaanni Weese jawa qeecha amaddanno. Tenne yannannino jawa dikkote kaayyo afidhinote. Qooxeessunna gobbate giddo dikkora Weesete laalchi shiqanni afamanno. Tenne yannara hiittenne qooxeessubbarano Weesete lalchubba dikkote doorshubba ikkitino. Lawishshaho, Hawaasi quchumira Weesete laalcho woyyaawino garinni qineessatenni gobbaydi dikkuwara soyaanno kubaaniyi no. Baxxinohunni, Bu’lana Waasa bulleete widira soorratenni gobbaydi dikkuwara soyaanno.

Ninkeno Weesete laalcho woyyaawino garinni qineessite gobbaydi dikkuwara soya dandiitannorinna hajo la’annonsa bissanni ledo babbaxxitino yannara hasaawa assinoommo. Xaa geeshsha nooha dhukasi lossatenna haaruudde kubbaaniyyuwa hala’litanno gede assate baxxinohunni Industirete ministere ledo qinaambe loonsanni hee’noommo.

Bakkalcho:- Kalqete dikkora shiqinshanni laalcho batinyunni laashshate ragaanni daggino soorro no?

Kalaa Memmiru:- Dikko shiqinshani laalcho lainohunni Bununna laalote latishshira illacha tunge loonseemmo. Qoqqowoho 172 kume hektaare baatto aana Buna latinsanni. Konni giddonni 149 kume hektaare baatto aana noohu laalcho aannoho. Konni laalchu dirinni 40 kume toone Buna mereerima dikkora shiqishate mixo amandeenna xaa geeshsha 37 kume toone laalcho gamba assinoommo. Hayishshameno ikko moola Buna garunni gamba assate loosi gumulaminokki daafira diru goofimarchira mixonke gumulate hexxo assien loonsanni hee’noommo. Sai diri laalchinni 25 kume toone Buna mereerima dikkora shiqinshoommo. Xaa geeshsha noohunni 12 kume toone lexxo noosi.

Laalchimma lainohunni Buna mitticho hektaarenni 9.8 kuntaala laalcho afi’nanniwinni 11.04 kuntaala iillisha dandiinoonni. Konni Bunu laalchimma lossitannota babbaxxitino paakeeje loosu aana hosiinsanni hee’noommo.

Buna halashshate ikkitannoti hala’lado baatto dino. Konni dirinni geedhinonna laalcho aannokki Buna buqqisatenni hattono laalcho uytanno baatto aana afantannota Baarzaafete haqqe buqqisatenni 6 kumenna 500 hektaare baatto Bunaho ikkitannota halashsha dandiinoonni.

Tayxe dirinni 32 miliyoone Bunu chigginye dalchine qixxeessate mixi’ne 30 miliyoone chigginye kaashshoho qixxeessinoonni. Kaashshohono 27 miliyoone bale umme qixxeessinoonni. Dotteessu aganirano dagate millimillonni kaansanni.

Kalqete dikkora shiqinshannihu qarunni Bunu laalcho ikkanna; layinkihu Abukaadote. Abukaado Bununni aante gobbaydi dikkora sonkeemmo laalchooti. Sidaamu qoqqowira galo Abukaado 21 kume hektaare ale ikkitanno baatto aana afantanno. 8.5 miliyoone ikkitannota haaro Abukaadote chigginye qixxeessinoonni. Bunanna Abukaado labbanno diilallote akati noo qooxeessubbara laashshinanni. Bunanna Abukaado halashshine laashshate ikkitanno baatto ledate laalcho uytanno baatto aaninni Baarzaafete haqqe buqqisate looso loonsanni. Baarzaafeno lowontanni hasiissannote; kayinni, laalcho uytanno baatto aana hala’litinota ajishate loonseemmo.

Konni dirinni 15 kume hektaare baatto aaninni Baarzaafete haqqe buqqisate hende xaa geeshsha 12 kume hektaare baatto aaninni buqqisate looso loonsoonni. Konni Baarzaafete haqqenni amadante keeshshitino baatto xaa yannara wolootta gide laashshate horoonsi’nanni hee’noonni.

Konninni, diru giddo 10 kume toone Abukaadote laalcho qinaawino gibrinnu Industire paarkera shiqishate mixi’ne xaa geeshsha mitte doyichonni calla 3 kumenna 500 toone ale shiqinshoommo. Konninni, 1.1 miliyoone doolaare eo afi’noonni. Qoqqowu Abukaado laashshate jawu dhuki noosi. Kayinnilla, laalchu baalunku qinaawino gibrinni Industire paarke calla eannoha ikkikkinni, wolootta dikkuwarano shiqanno.

Kuri gobbaanni Waheno gobbaydi dikkuwara sonkeemmo laalchooti. Goyirete yanna loosinni 30 kume hektaare baatto aana Wahe hala’ladunni laashshinanni. Badheessu yannara kayinni 3 kume hektaare aana hattono wolootta gidu sirchubbanni ledono karsiinse laashshinanni. Badheessu yannara winsoonnihunni 249 kume kuntaala Wahete laalcho afi’rate mixi’noonni. Konninni, Bunu, Abukaadonna Wahe qarunni gobbaydi dikkuwara sonkeemmo laalchubbaati.

Tenne yannarano Akuri-Atara halashshinanni hee’nommo. Makimaanote ragaannino Roozimeri halashhsine laashshinanni hee’noommo.

Bakkalcho:- Gibrinnu handaarinni maatete jireenya buuxisiisate hananfoonni loossa gummaamimma hiittooni xawisa dandiinannite?

Kalaa Memmiru:- Qoqqowoho Irshu handaarinni maatete jireenya buuxisiisa dandiitannore 19 addi addi paakeejubba xiinxallotenni bande loonsanni hee’noommo. Mitte mittenti maate noonsa baatto bikkinninna diilallote akati garinni lata hasiissanno yine addi addi paakeejubba bande loonsanni hee’nommo. Kuri paakeejubba goyirete, arri gorsinna hattono badheessu yannara loonsannireeti. Kuri hedote giddo woratenni diilallote gadi soorrora be’e yaannokkiha haanja miinja ijaara noonke yaannohunni haanju harumi loosonkeno mixote garinni gumullanni hee’noommo.

Diilallote gadi soorro gargara dandiineemmohu kalaqamu jiro garunni agaranna latisa dandiinummorooti. Konnira qarunni laayyote latishshi loossa illachunni loonseemmo. Konni ragaanni qoqqowoho 136 kumenna 400 hektaare baatto laayyotenni latisate hende mixotenni 98% ale latisa dandiinoommo. Tenne hanqafonni haanju harumi latishshi no. Konni dirinni addi addi laalote sirchubbano hedote giddo worino garinni 307 miliyoone chigginye dalchine qixxeessate mixo amandeenna xaa geeshsha 282 miliyoone chigginye qixxeessinoonni.

Kuri chigginyubba kalaqamu jiro agarooshshira, mannunna saadate sagalimmara hattono gobbaydi dikkora soyaatenni eo afisiissannoreeti. Konni loosinni 1.4 miliyoone dagoomu bissa beeqqitino. Konni dirinni xarapheezzaame laayyora illacha tunge 10 kume kiilomeetire latisate hende 7 kume kiilomeetire xarapheezzaame laayyonni latinsoommo. Tenne laayyotenni latinsoonni baatto aana ledotenni gidu sirchonna laallo laashshinanni.

Bakkalcho:- Mangotenna Apilete laalcho halashshate hananfoonni loossa no?

Kalaa Memmiru:- Apile alichaame qooxeessubbara hala’ladunni laashshate dhuki no. Konni dirinni 2.5 miliyoone Apilete chigginye batisate looso loonsoommo. Baxxinohunni, 11 alichaame woraddara addi paakeeje gede assine latinsanni hee’nonni. Mango laashshate dhuki hee’rirono, hasiisanno garinni xiinbe ha’noommokki garaati noohu.

Konni albaanni gobboomu deerrinni Mangote dhibbi kalaqamasi ledo xaadinohunni halashshine diloonsoonni; boodu garinni kayinni hanafantino loossa no. Qoqqowu deerrinni kayinni Abukaadonna Apilete laalchubba gobbate giddo dikkuwaranna gobbaydi dikkorano shiqate kaayyo noonsa daafira illachunni loonsanni hee’noommo. Hattono sase woraddara Anaanaase hala’ladunni laashshinanni hee’noommo.

Bakkalcho:- Ledonke keeshsho assite oottonke xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.

Kalaa Memmiru:- Anino galateemmo

Amsaalu Felleqe

 Bakkalcho Dotteessa 9, 2017 M.D Hamuse

Recommended For You