Itophiyaho haammata amma`notenna budu ayyaanna noota anfoonni. Kuri ayyaanna diro keeshshite xawoho iibbino garinni ayirrisantannoha ikkanna; mitu mitu kalqete Dona ikkite borreessamate geeshsha iillitinoreeti. Lawishshaho: – Masqalu, Irreechu, Fichee Cambalaallanna wolootta ayyaanna kula dandiinanni. Qoleno Aliyye Itophiyi ragaani Tigirayetenna Amaaru qoqqowira ayirrinsannihu seennu ayyaanino xawoho ayirrinsanni ayyaanna giddo kullanniho.
Kuni ayyaani Kiristoosi Yesuusi ilamanni kayse hawadi yannara lagganna wayibba lolakkanno yannara; daraaro daraartannonna arru fulara feeffatanno woyte, haaru diri eate lame lamala gatte heedheenna seennu konne daannoha haaro diro hagiirrunni adhate, qoleno dancha hexxo giddo hee`re ayirrisanno biifanno ayyaanaati.
Ashendu, Shaadeyi, Ashendiyyenna Solel ayyaanna baxxinohunni Amaarunna Tigirayete qoqqowubba quchummara xibbuu kuminni kiirranni seenni beeqqannoho. Shaadey, woy Solel yinanniri xawu ayyaanna Woxawaajje 16-18 geeshsha sasu barrira ayirrinsannireeti. Tigirayete ayyaana Ashendaho yinanni. Hakko Tigirayete qoqqowira ikke hee`reennanni babbaxxino baycho wolu su`mino noosi. Amaaru qoqqowira baxxinohunni Waagihimiraho konne ayyaana Shaadey yine woshshinanni.
Raayyaho qole wolu su`mi noosi. “Solel” yinanni. Ayyaanna babbaxxino su`minni woshshanto ikkinnina amadosi mittete. Ashendu woy Shaadey ayyaani amma`nonnihunna dagoomu kaimi noosiho. Ikkollana, ayirrinsanni woyte dagoomu qeechi luphi yee leellanno.
Ashenda /Shaadey/ Solel/ ayirrinsannihu Woxawaajje 16 Filsetu qoorre tirranni yanna korkaata assine ayirrinsanni ayyaanaati. Konne ayyaana lainohunni wo`ma dhagge borreessinoonnita garunni afi`ra didandiinanni. Qoleno dhagge woy mashalaqqe daga shotu garinni afidhanno gede assine dimareekkinoonni.
Ikkollana, duduwu deerrinni noo mashalaqqe Ashendiyenna Shaadey ayyaani lamu coy kaima ikkannohu korkaatu noota kullanni. Amma`notenna dagoomu korkaattaati. Amma`note widoonni Yesuusi Kiristoosi ama Maariyaami dhagge kula ikkanna; dagoomu korkaati kayinni, albi waro annise olu xawira ha’rino 17 diri meyaa beetto heeshshosera xaaddino dhagge lainohunni kaima assine ayirrinsanni. Tini seemo beetto annise keerunni olu xawinni higanno gede qooxeessaho doytanni huuccatto assidhanno.
Barrunni mitto barra annise keerunni qaesira higanno. Tini beetto annase dibbe gantanni sirbitanni hagiirrunni adhitino. Konnira, konni gedensaanni seenu konne barra kaima assine diru dirunkunni gamba yite dibbe gantanni sirba hanaffu yine ayyaanu dayino doogo kullanni.
Tigirayete ‘’Ashenda’’, Seqoxaho ‘’Shaadey’’, Laalibalaho ‘’Ashendiye’’, Qobbo ‘’Solel’’ yinanni ayyaana ayirrinsanni. Aliyye Itophiyira Maqalete, Abiyiaddi, Seqoxa, Laalibala, Qobbonna wolootu qarqariranna quchummara Woxawaajje bocu aganira ayirrinsannihonna qooxeessu teessaanonna daa’’ataasinu wodana goshooshate dhuki noosi ayyaanaati.
Seennu xawo fule godo`lanno baxxino ayyaanaati. Hawadi yannara mu’ranno Ashendu mu’ronni su`ma ragi’rinohu kuni ayyaanizs Woxawaajje 16ni ayirrinsanni Maariyaami ayyaani ledo xaadinoho. Seennu Ashendu daro xaaxi`re xawo fulatenninna mine mine doytanni sirbitanni ayirrissanno ayyaana tayxeno babbaxxitino quchummara ayirrinsanni.
Konne ikkeenna, Ashendu, Shaadeyinna Solel ayyaannara seennu xawoho fule hagiirrensa xawisanno; seennu dagoomu aanansa worino xiiwonni keere fule godo’lanno barraati. Konne barra baxxinohunni seennu lowo gede quqquxamatenni agadhe ayirrisanno ayaanaati. Ikkirono, Ashendiye /Shaadey/ Itophiyu dagara noo xawu ayyaanna giddo mittoho. Wolootuno Kalqete Dona ikkite borreessantinokkiri xawu ayyaanna haammata noo gobbaati.
Xawu ayyaanna dagoomu giddo xaadooshshe kalaqatenni mittimma kaajjishshanno; geissanno. Mittimmate giddo egennama no. Egennamate giddo keeru no. Ayirrisamate gido baxillu no. Xawu ayyaanna dagoomu giddo seesi-qalote egennora qeechase fultanno. Gobbankera xawu ayyaanna giddo sirbu, qeexaalunna faarso no. Kuni seesi-qalote egennora kaimaho. Haammatu gobbanke giddo noori budu sirbaasini, doytannori, faarsitannori, Afoonsa tidhitinohu, bisinsa tidhaminohu Cuuammete, Ashendu/ Shaadeyinna Fichee Cambalaallatenna wolootta xawu ayyaannanniti.
Itophiyaho noota xawu ayyaanna yanna agarre ayirrisate sa`ne, bowirsate, dona assine worate, agarate, egensiisate loonsoonni loosi konneeti yonanniha dikkino yaate dandiinanni. Ikkirono, muli dirrara kawa baxxinohunni Masqalu Damara, Irreechunna Fichee Cambalaallate ayyaana Kalqete ‘’UNESCO’’te borreessiisate assinoonni harinshonni borreessine borrote sanade worroonni.
Albillichono, borressiinsanni yine agarranniri xawu Donna lainohunni tajubba borrotenni afi’ra dandiinanni. Konni gobbaanni noo wolootta xawu ayyaanna daafira konneeti yinanni taje borrotenni afi`ra didandiinanni. Lawishshaho:- Ashendu /Ashendiyye/ Shaadey/ Solel lainohunni borrote taje afi`ra didandiinanni.
Kalqenniti rossino gobbuwa xawu ayyaanna (carnivals) hasiisanno garinni borreessite egensiisa hanaffunkunni dirra kiirantino. Ikkollana, kalqete aana beeqqaanote batinyinni 1-10 deerri geeshsha noori haammata xawu woy Gudumaalu ayyaanna Cuuamme, Ashendu/Ashendiyye/Solel/ Shaadeyinna wolootuno beeqqaanote daganni kiironsa ajjinote. Konni deerri giddono dino. Itophiyu xawu ayyaanna kalqete xawu ayyaanna 100ki deerri geeshsha nafa dino.
Ashendu/Ashendiyye/ Shaadey/ Solel ayyaanna ayirrinsanni gari umi deerrinni Ashendu darcho hala`lado ikkinoha hayissote sircho buqqinsenna iso siiwote aana dirre usuratenni hallu gaangaawira qodhatenni ofollaanchonsa kawanna ka`a wirsatenni sirbitanno budu sirbaati.
Seennu budu uddanna uddi`ratenni, shurrubba loosi’re, wolootuno dananchonsa biifise amaxxe seese hosanno ayyaanaati. Laasta Laalibalu Ilaali hanqafe amadino annuwu egenno giddo ha`nura jiro ikkitino daronni woy hayissonni su`minoonnihu Ashendu ayyaanaati.
Laasta Laalibalaho Woxawaajje aganira ayirrinsanni. “Seennu dirinsa deerrini Woxawaajje 1 hanafe qixxaawanno. Giwaminohu araaramanno; Massagannonsaha doodhanno. Seennu annansanna amansa haaro uddanna hirransara xa`mi’ranno yannaati. Woxu Noosihu haaro uddanno hidhanno. Noosikkihu noosiha hayishshe uddi’ranno. Umu dananchono budinsa garinni loosi`ranno.
Woxawaajje 15 Illaallate mu’rinoha Ashendiyye daro murte adhitanno barraati. Murroonnita Ashendiyye daro mittowa qolte xaadisse biifissanno. Daro gamba assite biifissu gedensaanni, seennu halloho usudhe doyaanni leellishanno. Tini halloho usurroonni daro ayyaanaho lowo gede biinfille uytanno.
Ashendiyye budu ayyaana calla dikkino; mimmitu ledo ayirrisamate; araaramate; ga`a mittimmate hee`nanni heeshshora hexxo aannoho. Tenne yannara Ashendiyye/ Shaadey/Solel ayirrinsanni quchumma biiffanno. Woxawaajje 16 ayyaanu huuccattote mine hanafamanno. Addi addi amma`note faarsonni, galatunni iibbe ayirrisamanno.
Baayiruudde dirinsa deerrinni badatenni, Ashendiyye ayyaana ayirrisatenni sunfanni. Wole doogonni kuni ayyaani, dagoomu giddo nooha cee`maleessa manna minshanni barraati. Jawaata kayinni guinsanni, faarsinanni ayyaanaati. Ashendu ayyaani ga`a mittimatenni hee`rate wedellu mittimmatenni ga`ara hexxo assidhanno ayyaanaati.
Wole baycho qole “Meqeeti” yinanni quchumira, Filsetu qoorre barri gooffeenna Woxawaajje 16-18 geeshsha seennu, mine assi’rinorinna amuwu budu uduunninni biiffe ayirrissanno ayyaanaati. Kuni ayyaani diru dirunkunni xawohonna mine mine doyaatenni hattono mittu olliinni wolu olliira haratenni ayirrinsanni ayyaanaati.
Kuni ayyaani qaaqqullunni hanafe jajjabbu geeshsha noohu baalu budu xawishsha ikkitino uddi’ranni seesse leeltanno. Baalunku budinsa garinni dananchonsa loosidhe seesse, Tigirayete budinni, Amaaru budinni qarqarinsa budinni dananchonsa loosidhe ayirrissanno. Wole maccatenna goowaho wodhinanni seesano wodhite xumuudde ikkite ayirrissanno.
Gobbankera meyaa beettonna seenne xawo fultanno gede qeechasi fultanni keeshshitino ayyaanna giddo mittu Ashendu/woy Shaadey/ Solel ayyaannaati. Tenne uulla haanja uddidhino hawadi yannara Woxawaajje agani mereero Tigirayetenna Amaaru qoqqowira ayirrinsanni konni ayyaanira seennu albinni roore biiffanno. Seessanno. Konni gedensaanni xawoho sirbaho fulanno. Hallinsara shama hayisso usudhe ayyaanu beeqqaano ikkanno.
Xawu woy gudumaalu albi waro labballu callunni wo`mino yannara Ashendu/ Shaadey/ Ashendiye/Solel gedee ayyaanna hee`ra halallite baattora burqitino buicho gede kiirranni. Seennu kiirotenni, sirbunni, faarsotenni hedonsa, budensanna hexxonsa xawissanno gede assatenni riqimbannikki qeechi noosi. Konniraati seennu konne ayyaana quqquxamatenni diro wo`ma agadhannohu.
Woxawaajje agani, mitto ayyaana seenneho, mitto ayyaana labballoho beehatenni halaalaancho farconni lamunku koo/teera worino. Labballu wedelli chibbo qasse, daase minte, halange loosse cancishatenni Buhe ayyaana ayirrissanno. Sirbunni, hagiirrunni kukkubbatenni, labballu hedo macciishshinanni. Ga`ara noonsa hexxo afateno kaa`lanno. Hattono Ashendu/Shaadey/ Ashendiyye/ Solel ayyani widoonni seennu huuronna hedonsa macciishshanno yannaati.
Ashendu/Shaadey/ Ashendiyye/ Solel ayyaanna dagate gede noonke mittimmanna bude, hanqafamme hee`nanni gara leellishanno. Ayyaanu addi addi su`minna daninni ayirrisamirono, qaru coy kayinni budu xaadooshshe kaajjishanno.
Itophiyaho Cuuammete, Masqalu Damaru, Ashendu/Shaadey, Fichee Cambalaalla, Irreechunna wolootu xawu ayyaanna haammata ikkitino daganna daa’’ataano goshoosha dandiitannote. Ayyaanna daa’’ataano goshooshate qoleno qarqaru dagoomi horo buuxisiisate dandiisiissanno garinni latisanna egensiisa hasiissanno.
Xawu ayyaanna ayirrinsanni qooxeessira ayyaanu beeqqaanno biiffe leellate budu uddanna, seesu uduunne, qarqaru budu sagale horonsi`rate injiitino doogonni qixxeessine dikkote shiqisha qooxeessu teessaano horaameeyye ikkitanno gede assanno.
Konni garinni hanafote loosi danchaho. Kayinni kuni loosi hala`la noosi. Woloota turistootano halashshine goshooshate gobbate deerrinni loonsanniti jajjabba pirojekituwa heedhurono, xawu ayyaanna egensiisate, latisatenna daga horaameeyye assate widoonni konninni roorsine loosa xa`manno. “Xawu ayyannanke turizimete latishshira hosiinso” yaatenni konne jeefisneemmo. Dancha Ashendu/Shaadey/ Ashendiyye/ Solel ayyaana ikkonke. Keerunni!
Abrahaam Saamueel
Bakkalcho Woxawaajje 18, 2015 M.D
