Abrahaam Saamueel
Donna amammandannikkitanna amammandannita yine lamewa bandanni. Amammandannikki Donna yinanniri giddo budu Donna afantanno. Tini Donna, bude xawisatenni sa’e, giddoseenni dirrate giddo kuussinoti egenno, dandoonna, ogimma noo. Kuni xawishshi dagoomu giddo jawa qeecha afi`rinoho.
Itophiyu lamente donnanni kalqetenni egennantinote. Konninni, daa’’ataanote (turistete) baychi gobbuwa ikkite afantino. Konne amammandannitanna amammandannikki Donna borreesse keeshshiishate Itophiyu widoonni Itophiyu Donnate Biiloonyi dilaala adhe loosanni afamanno.
Biiloonyu, amammandannikki Donna yee xawisannote mereero, galatu, ayirrisama, maalalle, gade soorri’ra, wedella fullahiisanna dancha ikkino donanna balchooma ilamate saysate yinanniri afantanno. Konne kaima assine, “Itophiyu Budinna Balchoominni meessire macca annuwa ayirrisate gade beenko” yitanno hedonni tenne lamalara harinsoonni pirogiraame konni handaarinni noo fullahaano maccare galatanna afamishsha uyno.
Galatunna afamishsha uynoonniri maccari giddo Kalaa Alemu Haylehu mittoho. Kalaa Alemu, Budu Ministere giddo 32 dirrara owaatino. Isi yiinonte gede, Itophiyaho amammandanni Donna giddo babbaxxitino moogga lendanna Qullaawu Laalibalaho, Gonderete, Hararetenna wolootu qarqarira haammatta turistete baychi no.
Kuri ledo, Gi’’iizetenna Arawete afiinni borreessine worroonniri addi addi albi wari borronna dhaggete maxaaffa noota xawissino. Gobba tenne jiro turistete daa’’attora horoonsidhe handaarunni afi`ra hasiissanno horo afidhinokkita gaabbatenni Kalaa Alemu qummeessino.
Tini maxaaffa Amaaru afiinni tirreenna shiqquro, jawa horo noose yaannohu Kalaa Alemu, yannichu rosi haammatu Ingilizete afiinni uynanniha ikkanna; tenne yannara Gi’’iizete borro nabbawaahu nookkita kulanno. Gi’’iizete rosi huuccattote mine calla uynanniha ikkanna; xaa yannara albi gede kaajjinshe sunfoonni yaa didandiinanni yiino.
Konnira qaru korkaatu, roso uynannihu baadiyyete qarqarira ikkino daafira, qoleno rosiisaanote baantanni baatooshshi umisi ajinoha ikkasinni konne harunse quchummate widira bobbakkannni wole looso hasidhe loossanni noota qummeessino. Konne ikkeenna, huuccattote minnanna Beetemengiste Donu Agarooshshi Biilloonyi ledo gutunni ikkite, Gi’’iizete borreessinoonni maxaaffa tirranni gede loosa hasiissanno.
Kalaa Alemu, Gi’’iize, Arawete afoonna wolootta albi wari afiinni borreessinoonnire buuxatenni xiinxallote irkinse loonsiro gobbaydinni haammata daa’’atano goshoosha dandiinannita kulanno. Amammandanni Donna calla agurranna Itophiyu haammata amammandannikki Donna jiro noota kulinohu Kalaa Alemu; baxxinohunni, xaa yannara ba`anni nooti haammatta donnanna budu, hattono balchoomu noota kulanno. Allbi annuwa hiitto ikkine loonse soorrammanniro hasiisannore danchu balchoominni rosiisse sa`inota xawisanno.
Konne dancha bude, fushshine ilamate rosiisa dandiinoonnikkita xawise; budunna balchoomu gobbaanni ikkino qarri hakkonna ko`o leella konni korkaatinniiti yiino. ‘’Halaale coyi`niro donu baalu dancha ikka hoogara dandaanno; danchu budi no; bushu budi no; danchu balchoomi no; bushu rosichi no;” yiinohu Alemu; horo aanno bude agarre, awuunte bande, towaantironna wedella rosiinsiro gobba konni handaarinni haammatare afidhannota huwachishino.
Wolu kayinni, saga`linanni, anganni, ofollinanninna wosinu dayro hiitto ikkine ka`nannironna ofollinanniro annuwa rosiisse sa`ino; xa noo ilamara konnenna woloota dancha ikkino balchooma rosiisa hasiissannota qummeessino. Amammandannikki Donna daga xaadisate, egensiisatenna gamba assate widoonni noose qeechi jawa ikkino daafira, mootimmate ledo Itphiyu Donu Biilloonyi hattono rosu minna haammata loossa loosa hasiissannota huwachishino.
Kalaa Alemu, Gi’’iize rosinoha ikkasinni 32 diro Budu Ministere giddo loosanni Amaaru afii borqaallanna addi addi Gi’’iizetenni borreessinoonni maxaaffa Amaaru afiira qole tire nabbawaanote shiqishino. Isi qixxeessino Amaaru Afiii borqaalla Addis Ababu Yuniversite widoonni attammoonni. Kalaa Siyyaame handaara owaatatenni baalanta sayinsenna tekinoolojete qaalla Amaaru afiira soorrino. Haammata kiiro noota Gi’’iizete maxaaffa xaano Amaaru afiira tire jawa qeechasi fulino.
Wolootu giddo xaano maccahunna jawu afamishshanna galata uynoonnihu Kalaa Kebbede Geletaho. Isi Dhaggete Arkioolooje ogeessaati. 1975M.D hanafe xuratunni 2010M.D fula geeshsha uurrinshate owaante uyno. Itophiyu Doni Agarooshshi, Itophiyu Dona agaranno gede ilamate sa’’anno gede assatenni looso hananfoonnihu maxaaffate mini giddo ikkinota qaagiissino. Itophiyu haammata Donna nooseta ikkiturono; ikkado horo diafidhino; konnira korkaatu, konni handaarinni rosino ogeessi hoogino daafiraati yiino.
Isi xawishshi garinni, Itophiyu Dona xiinxallitannori haammatu baara widi ogeeyyeeti. Itophiyu konni handaarinni horo afi`ra hoogginohu, qajeeltinonna rossino ogeeyye hoogatenniiti. Aja dume handaarunni qajeelte konne handaara massaga noonsa; Dona hiitto assine agaranna horoonsi`ra dandiinanniro, rosonna qajeelsha uynironna egenno afidhuro, qoleno Itophiyu ilamate saysiro roorenkanni horaameette ikka dandiitanno.
Dukko Qalemewa Mokkonnin Itophiyu Donu Biilloonyi Amammandannikki Doni Aliidi xiinxallaanchooti. Ise yitanno gede ikkiro, biilloonyu mini barraho macca fullahaano galanto; afamishshano uynonsa yine qixxeessa umisenni Dona ikkinota xawissino. Donu Agarooshshi Biilloonyi loosisi donu ledo xaadinoha ikkanna; Itophiyu donnanna balchooma ikkinoha hornya agarre sufisate loosanno yitinoti Dukko Qelemewa; Donna milli yitannorenna milli yitannokkire yine bandoonnita xawissanno.
Milli yitannokki Donna baattote ledo xaadooshshu noonsare jajjabba mooggo, waamma, addi addi ijaarra, Aksumete mooggo, Faasili Hoowenna woloottuno no. Milli yitanno Donna yinanniri shotu garinni basetenni base milli assa dandiinannireeti; donu hornyi nooreeti. Barraho, “Itophiyu budinninna balchoominni macca annuwanke ayirrinse gade soorri’no” yitanno hedonni harinsoonniti uurrinshate pirogiraame giddo mitte amammandannikki doni kifilenniiti.
Itophiyu amammandannikkita woy uurrinshunni noo Donna ‘UNESCO’te borreessiisse Afirikunni umita ikkitinota xawise; xaa yannara honse ikkitannota amammandanni Donna UNESCOte borreessiinsoonnita Dukko Qalemewa xawissino. Qoleno, amammandannikki Donna giddo shoole Donna borreesiinsoonni. Xaphoomunni UNESCOte borreessiinsoonni Donna 13 ikkitinota albillichono borreesiinsara doogote aana noo milli yitannotanna milli yitannokki Donna noota huwachishshino.
Dukko Qelemewa xawissanni, Itophiyu haammata Donna nooseta ikkasenni tenne haammata Donna ilamate saysate harinsho giddo mootimmanna hajo la`annonsa bissara qeechu noonsa; macca annuwi wedellaho sayissannoti haammata egenno noonte gede, bayiruuddu maa`nuulleho hiitto ikkine mimmito ayirrisama hasiissannoro rosiisa noonsa. Donna agaratenna towaatate widoonni macca annuwinni rosicho adhine aja dume Itophiyu Donna agarte towaattanno gede dagganno ilamara saysa hasiissannonsa.
Albi warinni hanaffeno ikko xaa geeshsha danchu hornyi noo Itophiyu Donna, xaa yannara illacha tungoonnikkitanna qarrubba noota kulte; konne qarra tiratenni huwanyo kalaqate looso loonsannitano coyidhino. Foonqeno taashshate yanna yannatenni addi addi qajeelshanna paanaalete hasaawa assinannitano qummeessitino. Ilama bude habbanni agurtanni mayra hadhanni no? yitanno xa`muwa qolate Biilloonyu illacha asse loosanni nootano Dukko Qelemewa coyidhino.
Konne looso loosate Federaalete uurrinshara calla agura ikkitukkinni, qoqqowubbate ledo ikkatenni loonsanni hee`noonnita kulte; tenne yannara yannichimma wedellu aana iillishshanni noo xiiwo xiinxallotenni bande addi addi qajeelsha aatenni hattonni huwanyo kalaqatenni hornyunna budu bowiranno gede assate loonsanni hee`noonnita xawissino. Kunino budunna balchoomu noo ilama kalaqate kaa`lannota buuxissino.
Qansoota ikkadda assate eeliidi tantanowiinni hanafa ikkinota Dukko Qelemewa coyidhe; rosu minna Itophiyunnihu bulduuddu budi bowiranno gede albillichono suffannota assate jawu dilaali noonsahura Budunna Donu kiwawe jawaachinshe haammata loossa loosa hasiissannota caakkeessitino.
Donu noose gobba Itophiyu, hasiisanno horo diafidhino yinirono, ikkado guma kayinni borreessiisa hanaffinoti xawoho. Konni handaarinni loonsoonni jawu loosi giddo 2003M.D fulinohu amammandannikki doni agarooshshi sumimmete sanade Awuropu kiironni 2006M.D Itophiyu adhite malaatissu gedensaanni gobbate deerrinni 86 daganna dagoomu Donna hattono kalqete riqibbinota shoole donna borreessantanno gede assinoonniti kullannite.
Kalqete daga riqibbino Donna giddo Masqalu, Fichee Cambalaalla (Sidaamu Diru soorro ayaani), Gadu Amanyooti (Oromote budu gashshooti) hattono Cuuammete ayyaanna ikkitanno. Tenne dagate jironna hornya ikkitino Donna agarre, towaante, latinse dagganno ilamara saysate baalunku dilaalanke fullo. Keerunni!
Bakkalcho Onkoleessa 24, 2015 M.D
