Abbebech Maatewoos
Quchummate hala’la harunse mannunnihu hee`rate akati lowontanni soorramanni dayno. Kunino saga`late amanyoote soorrino. Faafrikunni qinaabbino sagalla luphiimu deerrinni shiqishotenni lexxitanninna taalino waaginni dikkote wodani gede shiqa, saga`late amanyooti soorramanno gede jawa qeecha adhitino. Mannuno tenne sagalla baxxinohunni qole geino cooma /transfat and saturated fat/, sukkaarenna maxinete amado noonsa sagallanna agattuwa aye woyte saga`latenni taraabbannokki dhibbuwara reqeccaawanni dayno.
Mashalaqqubba leellishshanno garinni kalqete deerrinni diru dirunni 8 miliyoone ikkanno manni keeraa`mitinokki saga`la korkaatinni lubbonsa xoqolantanno. Kalqete fayyimmate uurrinsha rippoorte garinni qole 5 biliyoone ikkanno manni “trasfat” gawajjo yaaddonni reqeccaabbinore ikkansanni konni ledo amadisiisame wodanu dhibbira reqeccaabbanno yine hendanni.
Diru dirunnino boco miliyoone ale manni “transfat” reyote iillishshanno. Bikkunni sa“ino kee`milli, mundeete xiiwonna sukkaarete dhibbuwa keeraa`mitinokki saga`la korkaatinni kalaqantanno qara qara dhibbuwaati.
Itophiyaho A.Kiironni 2010 assinoonni xiinxallonni dirinsa 20- 69 wodanunninna mundeete boombe dhibbuwanni reytinori giddonni xibbuunni 33% reyote korkaati luphiima maxinete horonsi’raati. Maxine luphiimu deerrinni horonsi`ra mundeete xiiwora reqeccishatenni wodanunna mundeete boombe hattono istirookete gawajjo laddannotano tenne xiinxallonni buunxoonni.
Kalqete fayyimmate uurrinsha muli yannara fushshitino rippoortenni qole 1.8 miliyoone ali manni luphiima maxinete horonshi korkaatinni diru dirunni reyannota egensiissino. Diru dirunni 180 kume ale manni sukkaare nootanna coommado agattuwa batisse adhate korkaatinni lubbonsa hooggannotano xawissino.
Kalaa Kifile Habite Itophiyu dagoomu fayyimmate inistiyuutera sagalete sayinsenna sagalete amanyooti buuxaanchooti. Isi yaanno garinni keeraa`mitinokki sagalla sukkaare, maxinenna ge`anno zayitenna ataakiltete buuri, /transfat and saturated fat/ bakka batidhinonsa rakkinonna faafrikunni qinaabbino sagallanna agattuwa mitteenni amadanno. Kuri sagalla aye woyte saga`la qole luphiima bisu kee`millira, sukkaarete, kaanseretenna wodanu dhibba labbino taraabbannokki dhibbuwaranna fayyimmate gurkeenyira reqeccishanno.
Mannimmate guunte millimillubba assatenni agadhinanni ikkinnina dhibbuwa dihurtannoreeti hattono uurritannokki harunso hasidhannoreeti. Itophiyahono keeraa`mitinokki saga`la mundeete xiiwo, sukkaarete dhibba /baxxinohunni dana lame sukkaarete dhibba/, mundeete giddo kollestiroolete bikka lexxa, kaanserenna wolootta irkidhe kalaqantanno fayyimmate qarrubba iillishanni afamanno.
Lawishshahono kalaqamunnire ikkitinori giddonni hardo noosi maala aye woytenna batise saga`la tiraans faat noosihanna luphiima hardote bikka amadinoha ikkasinni taraawannokki dhibbira reqecci assanno. Faafriikunni qinaawe fulino buurino lawino garinni tiraans faat noosihanna giddosi sachureetid faat amadinoha ikkasinni konne aye woyte saga`la tenne taraabbannokki dhibbuwara reqecci yaate kaayyo ledanno.
Wole widoonni qole coommado sagalla lawishshahono buskuute,keeke, karameella, chokkoleetenna wolootta labbeemme coommado sagalla aye woyte horonsi’ra hinkote butukkamanni kayse wolootta kaajjadda dhibbuwara reqecci assanno. Ikkollana tenne sagalla wolootta kalaqamu sagalla ledo mitteenni taashsha dandiiniro gawajjonsa ajisha dandiinanni. Baxxinohunni qole tini coommadda sagalla ilamishshunna labbeemme pirogirraamma aana shiqqannore ikkansanninna qaaqquullu saga`litannore ikkitinohura qaaqquullu fayyimma gawajjantannokki gede maatetenna qaaqquullu aana huwanyo cu`mishiishate loossa loosa hasiissanno.
Lawino garinni kireeme, maargariinenna faafriikunni qinaabbino buurubbano yannate geeshsha coommitara dandiiturono giddonsa tiraans faatinna ge`ino zayte /saturated fat acid/ giddonsa noonsare ikkansanni sa“eno qiwaatete bikkansano luphiima ikkitinohura taraabbannokki dhibbuwara reqecci assate kaayyonsa luphiimate. Chipise, bergere, maastiku, karameellu, chekkolleeteno giddonsa luphiima sukkaare amaddannore ikkansanni; bocunni ge`ino zayte giddonsa heedhannohura shotunni hinkote butukkamanni kayse babbaxxitino hurtannokki dhibbuwara reqecci assitanno.
Kalaa Kifile xawishshi garinni keeraa`mitinokki sagalla fayyimmate aana gawajjo iillishshannohu yannate gedensaanniiti. Fayyimmate aana gashshitanno xiiwo suutu suutunninna anfikkinniti ikkinnina, hakkawontenni dikkino. Tenne sagalla aye woytenna batisi`re adhano taraabbannokki dhibbuwaraati reqecci assannohu. Lawishshahono mundeete xiiwo noosi manchi maxine adhiro fayyaaleessu manchi ledo heewinsanni woyte dhibbu hakkawontenni macciishshamanno. Fayyaaleessa ikkino manchi kayinni maxine horonsi`riro hakkawontenni xissote macciishshamme dimacciishshantannosi. Xisso macciishshantannosihunna mundeete xiiwora reqecci yaara dandaannohu maxine aye woyte batisi`re saga`lanno woyteeti.
Baca hendannikkirenna sukkaaretewiinni co`o yitinore ikkiturono; keeshshiishshanno coyibba amaddanno shota agattuwanna xaaxantino huuncamme/Juice/ batisse adhitannoha ikkiro kurino taraabbannokki dhibbuwara baxxinohunni sukkaarete dhibbira, kaanseretenna kee`milleho luphiimu deerrinni reqechishshanno. Ge`ino hardo / trans fat acid/ lainohunni kalqete fayyimmate uurrinsha manchi beetti barrunni afi`ra noosihunni xaphooma xibbuunni 1% wolqa roora noosikkita wortanno. Dandiiniro kayinni sagallate giddo tiraansfaati asiide bikka mullicho ikkiteemmero doorranni.
Wolootta Afrikunniti, Awuroppunna wolootta gobbuwa Itophiyunni roore qinaabbino sagalla saga`litara dandiitanno. Bikkunni sa“ino du`millino leellannohu tenne sagalla saga`litanno gobbuwa giddooti. Kunino baca kaaloori noonsa sagalla batissenna aye woyte adhitannota leellishanno. Sagalla shotu waaginni dikki’ranna afi`ra dandiitannotano buuxissanno. Konni korkaatinnino baxxinohunni Awuroppunna Ameeriku gobbuwa manni xibbuunni 30-60 geeshsha kaaloore saga`litanno.
Itophiyaho kayinni qixxaabbino mashalaqqe hee`ra hoogasenni mannu mageeshshi kaaloore saga`lannoro afate qarrisanno. Mitte mittente sagalewiinni mannu mageeshshi kaaloore afi`rannoro leellishshanno mashalaqqeno dino. Ikkollana 2011 M.D sagalete hasatto illaallishshu xiinxallo la`nanni woyte Itophiyu dagati qinaabbino sagalla horonsi`rate akati aja ikkino gede leellishanno. Xaano gamba assinoonni mashalaqqe noo geedeenni heedheenna kiiro kayinni lexxitara dandiitanno.
Qinaabbino sagalla horonsi`rate akati wolootta gobbuwa gede gawajjanno deerrira iillinoha ikka hoogirono dikkonna suuqqa batidhanno kiironninna giwirinnu laalchubba hoffi yitanni hadhanno kiiro qinaabbino sagallawa harate kaayyo lowo geeshsha hala`ladote. Mitte hige dayihu gedensaanni reqeccaawa gargadhateno lowo geeshsha qarrisannoha ikkanno. Konni korkaatinni kalaqantanno hurtannokki dhibbuwara fultannoti xagisote fulono ayirritannotenna dandiinannikkite.
Kalaa Kifile huwachishanno garinni; hurbaaxxinannita sukkaarete hasatto lainohunni kalqete fayyimmate uurrinsha 20-50 geeshshi giraame barrunni horonsi`ra hasiissannota wortanno. Kalqete sagalete uurrinsha fushshitino mashalaqqe garinni qole Itophiyu dagahu dirunniti sukkaarete hasatto 6.32 kiilo giraameeti. Kunino mittu manchiti barrunniti sukkaarete hasatto kalqete fayyimmate uurrinsha wortino bikkanni ajinoha ikkasi leellishanno. Konni kaiminni Itophiyu dagahu sukkaarete horonshi keeraa`minoho yaa dandiinanni. Ikkollana Itophiyu daga sukkaaretewiinni ikkado wolqa afidhanni nookka? yitannoti wole xa`mooti.
2011 M.D Itophiyu dagoomu fayyimmate inistiyuutera loosantino illaallishshu xiinxallonni mittu manchi barrunni 1 kume 700 kiilo kaaloore horonsi`ranno. Kalqete fayyimmate uurrinsha qole barrunni 2 kuminni – 2 kuminna 200 kaaloore geeshsha mittu manchi adha noosita amaaltanno. Kunino Itophiyu kaaloore horonsidhanni nookkitanna shawwimmano konni guma ikkinota leellishanno. Kaaloorete bikkanna hiittenne sagalewiinniti afi`nannihu yitannoti qara hajooti.
Maxinete horonsha lainohunni aye woytenna bikku ale adhini geeshsha keeraa`mitinokki sagalla ledo mitteenni gaamamannoho. Kalqete fayyimmate uurrinsha mittu manchi barrunni 5 giraame maxine adhanno gede amaaltanno. Kunino keeraa`minoho. 2011 M.D loosantino xiinxallonni Itophiyaho mittu manchiti barrunniti maxinete hasatto 8.3 meddi yitanno. Kunino Itophiyaho mannunniti maxinete hasatto mittu barri giddo luphiima ikkase buuxisanno.
Kalaa Kifile yaanno garinni keeraa`mitinokki saga`la taraabbannokki dhibbuwara roorenkanni reqecci assitanni daansanni huluullono lexxitanni dagginohura sagalete amanyooti biddishsha 2022 nabbambe hakko garinni saga`late amanyoote biddi assa hasiissanno. Lawishshaho konni biddishshi garinni mitte shota agatto barrunni aga barrunni worroonnihunni sukkaarete hasatto ragaanni luphiima ikkasinni dikeeraa`minoho. Barrunnino ikko lamalatenni sagalete horonsha soorrira hasiissanno. Mittu daninni roore babbaxxitino sagalla saga`lano hasiissanno.
Faafrikaho qinaabbino sagalla wolootta kalaqamu sagalla ledo mitteenni karsiisatenni saga`la meessaneeto taraabbannokki dhibbuwanni amadamatenni xeertisa dandiisanno. Sukkaare batidhinonsa agattuwa, keeke, chokkoleete, karameella, kukisenna wolootta labbeemmere coommadda sagalla dandaamiro agura; dandaama hoogiro qole ajanna mitte lamala giddo mitte hige calla adhiniro doorranni. Coomino maala saga`lantenni duumo maala saga`la doorranni. Adono ikkituro baca qiwaate nooseha ikkiro fayyimmate gawajjo iillishshannohura qiwaate batidhinokkita horonsi`nanni gede amaallanni.
Kurinni sa“e keeraa`mitinokkita saga`late qarra biddi assate babbaxxitino qorqorshu bissano uminsa qeechi hee`rannonsa. Lawishshaho keeraa`mitinokki saga`la qorqorshi lallawi qixxaawanni afamanno. Kuni lallawi dagate riqiwamaano amaale mine kaajjiro egensiishshunni hanafe ma dani leebile sagallate aana hee`ra noonsa yaanno seeri hee`rannosi.
Fayyimmate ministere, Itophiyu dagoomu fayyimmate inistiyuutenna sagaletenna xagichu qorqorshi billoonyino keeraa`mitinokki saga`la qorqorate ragaanni uminsa qeechi hee`rannonsa. Itophiyu deerrubbate ejenseno deerra fushshatenni qorqorshu amanyooti giddo umisi qeecha fulanno. Giwirinnu ministereno keeraamitinotanna kalaqamu sagalla laashshate ragaanni umisi qeecha adhanno.
Bakkalcho Onkoleessa 3, 2015 M.D
