Umu giddo muje keeraabbinokkita /abnormal/ seelubba surrenke giddo haammatte sirtanno woyte kalaqantanno fayyimmate qarraati. Babbaxxino dani umu giddo muje nooha ikkanna akatoominsano babbaxxinoho. Mitu mitu kaanserete /malignant/ widira soorramannoha ikkanna; mitu qole kaanserete widira soorramate akatoomi dinooreeti.
Umi giddo muje kaimu korkaatta
Umu giddo muje lame doogonni kalaqantara dandiitannoha ikkanna; umihu umu giddo hanaffe hala`litanno. Layinkihu qole wole bisinke kifile giddo kalaqantanno kaansere umu widira hala`latenni kalaqantannote.
Umu giddo hanaffe hala`litanno muje umisenni babbaxxitinotenna addi addi danite. Badooshshinsa muje kalaqama hanaffino / mujete kaimi/ seelete dani aana muramanno. Hattono su`minsa seelubbate su`ma harunsinoha ikkanna daninsano gilayoma / gliomas/, menenjiyooma /meningiomas/, okostiik niwuromaas / Acoustic neuromas (schwannomas)/, pitutari adenomas / pituitary adenoma/, medulabilastooma / Medulloblastomas/, jerm seel muje / germ cell tumors/, kiraniyufarinjiyuma / craniopharyngiomas/ yaamamatenni egennamino.
Malaatta maati?
Umu giddo muje mlaatta umu giddo muje bikkinni, muje kalaqantino basenna rakkino mujete lopho korkaatinni babbaxxitinore ikkitara dandiitanno. Batinye umu giddo mujja woy labbino umu darshe noonsa manni tenne malaatta giddonni mittu woy hakkunni aleenni hee`rannonsa.
Umu damuume
Muje noonsa haammatu manni aana hee`ranno malaate ikkanna; seeda woy harancho yanna keeshshino shotu xagichinni danbetenni agurtannokkiti, soodo goxichunni ka`nanni woyte, albaange heeshshi yinanni woytenna buunsanni yannara umu damuume heedhannonsa.
La“ate qarra
Illete la“ate dhuki aja /lexxanni harannoha/, bade tunsa, shaanga, mittu coyi lame ikke leella, illete huxira, illete shawuruurra haammatu manni xaa xaadanno malaate ikkanna; kuri mannooti giddonni batinyu umo illete xaginaati ogeeyyewa kiliniike ha`ranno. Ikkollana yitanno ogeeyye, baca xagisi`raano ispeeshaalistootunniwa iillitannohu shiimare barrisidhenna gawajjono luphiima deerra iillituhu gedensaanniiti.
Tigganno xisso
Baalunku tugganno xisso noosi manni mujetenni woy labbino darshe korkatinniiti yaa didandiinanni. Ikkolla ikkinnina tugganno xisso noosi manni mujenna mujete ledo xaadooshshu noose umu giddo darshe heera hoogase la“isiisi`ratenni buuxa hasiissanno.
Bisu shaqqa
Kuni malaati mitte anga woy mitte lekka hattono mitto widoonni anganna lekka /boco biso bade/ woy lamenti lekka laafanna wo`munni wo`ma hajajama giwate qarri heera yaate.
Gaggawa
Doogo ha`ranno/qaafanno woyte xuruura agara hooganna konne biddi assate lekka bakkaafe kaxxanna qaafa, albaange woy badheenge uwate hedeweelcho heedhannota fayyimmate mashalaqqe leellishshanno.
Xunsine macciishsha hooga
Haaro woy suutu suutunni lexxanni ha`ranno macciishshate qarri kalaqamannoha ikkanna maccate giddo lulu macciishshamme heedharano dandiitanno. Batinye yanna mitte maccara calla xaadannoha ikkanna; sae sae lamente maccarano xaadara dandaanno.
Togoo dani malaati batinye yanna seeda yanna harinsho giddo suutu suutunni yaanni kalaqamanno malaate ikkinohura mannu shotu garinni wodancha hoogara dandaanno. Ikkinohura mannu ledo hasaabbanno woyte, bilbilunni hasaawissanno woyte huuronsa gotti assite coyi`rate akatoomi leelliha ikkiro xagissanno ogeeyyenni la“isiisidhanno gede amaallanni.
Shuma woy cilo amaxxa hooga
Shuma woy cilo hattono lamenkanni amaxxa hoogate qarri hee`rara dandaanno.
Siriqo
Waa woy wole daadaancho coye agginanni woyte batinye yanna siriqo xaaddu`neronna konni ledo amadisiisaminohunnino shombu infekishiine kalaqanturo, buusano heedha`nera dandiitanno.
Tushshiisha
Umu giddo muje woy lawino akatoomi noonsa coyibba korkaatinni hee`ranno tufi looqqi assate ledo amadisiisaminokkiha hedeweelcho daannoha ikkanna; baca yanna qole mitteenni damuume heedhanno.
Coyi`rate qarra
Mujete woy darshe noo umu kifile garinni, maano coyi`ra hooga, mannu coyi`rannore huwata hooga, coyi`nanni woyte babba hattono wo`ma coyi fooliishsho woy qaale dambetenni fushshira hoogatenna coyi`noonni coye wirro qolle coyira hoogate qarri xaadara dandaanno.
Qaagate qarra /hawa/
Muli yannaha woy seeda yanna giddo gumulamino coye qaaga hoogate qarra ikkanna; manna, bayicho, yannanna wolootta coyibbano qaaga hoogate akati hee`rara dandaanno.
Albunna gaccu aana ayirritanno xisso heera woy qimaxaxxate macciishshamme
Mujete akati garinni batinye yanna boode albinke kifile woy gaccu aana hattono bocu albinke aana rakke rakke kalaqantanno kaajjado ikkitino xisso woy qimaxaxxate macciishshamme heedhara dandiitanno.
Baqqeenyu aja
Umu giddo muje noosi manchi baqqeenyu deerrisi ajannohura dambetenni coyi`ra hoogatenni kayse maano coyi`ra hoogate geeshsha iillara dandaanno.
Mittu manchi kuri malaatta leellishiro muje umu aana iillishshino gawajjo luphiimanna hedeweelcho lubbamate geeshshano iillishshara dandiitannohura rahe xaginsanniwa haratenni xagisira hasiissanno.
Umu qoonchi bikki lexxa
Batinye surretenna qoonchu miqichi lopho heedhannohu umi lame dirrate dume giddooti.
Muje woy labbino darshenna kuri ledo amadisiisame daanno qarri noonsa ooso aana bikkunni saino umu qoonchi lopho heedhara dandiitanno.
Baca yanna lamu diri woro noo qaaqquulli aana leellanno malaate ikkanna; mujete korkaatinni woy mujete ledo amadame kalaqamanno akatinni ikkara dandaanno.
Bikku aleenni bisu du`milli lexxa
Haaro ikkino garinni bikkunni saino du`mille lexxa, bukka sa`ino hojja, bikku ale angatenna lekkate hattono gaccu jawoo`ma xaaddara dandiitanno.
Umo bikkantino hojja noosihunna tonnu diri giddo lowo geeshsha seedi`nohu mittu xagisiraanchi mitte Itophiyu televizhiinete chaanaalera “seeda mancho” yaamamatenni shiqinoha ikkanna; ikkolla ikkinnina hojjasinna bisisi lexxora korkaatu bisu lopho leddanno hormoone burqissanno muje ikkite afantino.
Konnirano xiqur anbessu hospitaalera opiraasiyoone assineennasi danchu garinni xaginaatu harinsho harunsanni afamannota mashalaqqe leellishshanno.
Su`niissate dhuki aja
Kuni batinye yanna foo`linanni bisubba ledo amadisiisantino infekishiine woy wolu korkaatinni kalaqamannoha ikkirono umu giddo mujeno konne malaate abbitara dandiitanno.
Muje ikkituro konni qarri ledo amadisiisame umu damuume, akatoomu soorro, la“ate qarrinna wolu malaati hee`ranno.
Mayi malaatino heera hooga
Wolootta qarrubbara woy xissuwara loonsoonni buuxonni hedeweelcho umu giddo muje afantara dandiitanno.
Mujete lophonna akatooma la`ne darre xaginsara woy wolu xagishshu doorshi hasiisara dandaannohura harunso assa hasiissanno.
Mayi korkaatinni kalaqantara dandiitanno?
Umi deerri umu giddo mujenni (Primary Brain Tumor) gawajjamanno batinyu manni aana xissote korkaati maatiro xawo dikkino. Ikkeennano handaaru ogeeyye aanchine kayinseemmo coyibba umu giddo mujera reqeccishshara dandiitannore ikkansa daafira coyidhanno.
Caangete (Exposure to Radiation) reqeccaawa
Fayyimmate ogeeyye yitanno garinni; ayonayizid radiyeshin (Ionizing Radiation) yinanni caangete danira reqeccaawino manni umu giddo mujenni gawajjamate kaayyonsa luphiimate.
Atoomiikete bombenna kaanserete hossanno caanguwa konnira kullannireeti.
Maatete dhagge woy sirchunni
Kiiro shiima ikkiturono maatete miilla mereero umu giddo mujenni gawajjaminohu hee`riro wolu maatete miili lawino garinni umu giddo mujenni gawajjamate akati leellanno.
Ikkeennano mageeshshi geeshsha kalaqamate kaayyo noosi yitannota xa`mo ka`ara dandiitanno. Konni kaiminni diru lexxanni hari kiiro umu giddo mujenni gawajjamate kaayyono lexxitanni hadhannota handaaru ogeeyye huwachishshanno.
Aleenni xawinsoommo korkaatta ledotenni Ameeriku surrete muje maamari (American Brain Tumor Association) iillinoommo yiino xiinxallo garinni qaaqqimmansanni huffannate (Chicken Pox) xissonni amadante egentinokki mannooti umu giddo mujenni gawajjamate kaayyonsa tenne xissonni gawajjantinorinni luphi yinoho.
Abbebech Maatewoos
Bakkalcho Dotteessa 23, 2017 M.D
