Qaaqqu heeshsho umikki mittu kumi barrubbara lowontanni hasiissannota ikkase kalqoomu xiinxalluwa leellishshanno. Tini yannano umo godowu gati barri giddo gaamantannota ikkitanna; oosonniti lamu diri yanna jeefisanta geeshsha kiirrannite. Qaaqqu bisi, surrenna albillichote fayyimma kaajjishantannohu tenne yanna giddooti. Tenne lopho wo’ma fayyaaleette assateno lowontanni hasiissannore ikkitino coyibba mereerinni mittu fayyaaleette saga’laati. Baxxinohunni amate unuuna qansa qaaqquulle kaajjaddanna fayyaaleeyye assate no yinoonnita ikkase xiinxalluwa leellishshanno.
Unuuna qansa mittu mittunku qaaqqira seekkine lossi’rate hanafooti. Amate unuuni ado baxxinohunnino umikki lee aganna qaaqquullira hasiissannonsata baalanta shiilubba afidhanno gede kaa’litannonsa; addinta hasiissannote. Qaaqquulle dhibbunni agarate, taraabbanno xissonni gargarateno luphiima horo noose.
Kalqete Fayyimmate Uurrinsha xiinxallo gumi garinni; unuuna qansatenni qaaqquulle deeunni, shombu michenninna woloota kaajjitino mitiimmuwawiinni gatisa dandiinanni. Qaaqquullunni sainohunnino unuuna qansa amateno dhibbunni gargarate no yinanni xagichooti. Baxxinohunni ama unuunu kaanserenni amadantannokki gede assate ragaanni qeechisi luphiimaho. Amate biso ilate gedensoonni umikki uurrinshasiwa higanno gedeno assanno.
Qaaqquullu kaajjado sagale ita hanafanno woyte; wo’manna taalo sagalete danuwa aano wole qaaqquullu fayyimma agarreemmo doogooti. Sagalla roorunni ayirene, pirootiine, vayitaaminenna woloota baca shiilo amaddinota ikkituro doorrannita kalqoomu xiinxalluwa leellishshanno. Korkaatuno kuri sagalla saga’la qaaqquullu bisinna surre lowonta rahotenni lophitanno gede kaa’litanno.
UNICEF xiinxallo leellishshanno garinni; umikki mittu kumi barrubba giddo qaaqquulleho taaltino sagale itisa ooso rosu mini giddo taraabbanno dhibbuwanni agarantanno gede assitannonsa; baqqeenyunni beeqqaano ikkitanno gedeno kaa’litannonsa; woyyaabbinoti surrete lopho heedhannonsa gedeno kaa’litannonsa. Hakko garinni shotu saga’late amanyooti noonsa ooso kayinni gawajjamate kaayyonsa luphiimate. Lawishshaho halaalaancho taaltino sagale afidhannokki qaaqquulle wodanu dhibbi woy sukkaarete dhibbi shotunni amadansara dandaanno. Hegere mitiimmuwa iillishate geeshsha illitanno gawajjo xaaddaansarano dandiitanno.
Kalqoomu xiinxalluwa leellishshannonte gede; qacale gobbuwa giddo duucha ooso hasidhannota taalo sagale diafidhanno. Tini oosoteno ikko gobbate lopho aana luphiima mitiimmuwa iillishshanno. Tenne mitiimma tirate kayinni amate unuuna qansanna taaltino sagale itisa qara hajooti. Tennennino hasiissannota hedo cu’mishiishate loossa amuwahonna dagate aa hasiissanno. Fayyimmate ogeeyyeno iikituro qaaqquullu ilantu gedensoonni amuwa umikki yannara unuuna qansa hanaffanno gedenna ajay ajeenna lamu dirira suffanno gede irkisa noonsa. Leewu aganinni qaaqquullu kaajjado sagalla saga’la hanafa noonsata huwanyo aa noonsa.
Sagalete midaadoonni unuuna qansa sufa noonsata amuwu hattonni afa noonsa. Ila maate qaaqquullu danchu garinni lophitanno gede assitannota taaltino sagalla hiissite qixxeessa dandiitannoro affanno gede fayyimmate ogeeyye amaale hasiissannonsata ikkaseno xiinxalluwa leellishshanno.
Fayyaaleesssanna taalino saga’late amanyooti qaaqquullunnita udumitte lopho jawaachishanno. Danchu garinni taaltino sagale saga’lanno qaaqqi amasi unuuni ado ledo gamba yee afi’ranno woyte bisunna surrete lophosi fayyaaleette assi’ranno gede kaa’lannosi. Kuni gari qole mini giddo hagiirraame maate kalaqantanno gede kaa’lanno.
Tene hajo aana kaajjado xiinxallo assitinoti Harwaardi Yuniversite xiinxallo leellishshanno garinni; oosote uynanni agarooshshi, baxxillinna taaltino sagale mitteenni qacalootu kaajjado ikkitanno gede, danchu akati noonsa ooso ikkite lophitanno gede addi qeechi noose. Konninnino xiinxallo mittu kumi barrubba amateno ikko qaaqquulleho culkaame yannaati yitanni jawaachishshanno.
Mootimma Itophiyu giddo ilantanno qaaqquulli fayyaaleettenna udumitte lophonsa wo’mitinota ikkitanno gede poolisete deerrinni qineessite aantaancho loossa loossanni leeltannota tajubba leellishshanno. Baxxinohunni qaaqquullu lopho boowirsitannota taaltino sagalenna amate unuuni horo aana addi irkonna huwanyote loossate loossa loosantanni no. Konne sayinsete doogonni gumulate haammata loossa gumulantanni noota ikkase tajubba leellishshanno.
Qaaqquullu udumitte lophora amate unuunninni kayse taaltino sagale, arrishshote caabbichi fayyaaleessa dagooma kalaqate ragaanni riqinbannikki qeechi noonsa. Gobbate gede hasiisanno garinni hasiisannorichi wo’manna wo’ma hooga afate kayinni xiinxallo hasiissanno. Tenne qola dandiitanno xiinxallo Addis Ababahonna Dirre Daawaho afantanno qaaqquulli aana Poolisete xiinxallo Institiyutenni xiinxallinoonni. Lamente quchumuwara afantanno 4 kumi 442 qaaqquuli taje haa’noonni. 2 kumi 745 qaaqquulli Addis Ababunnire ikkitanna; gattinori kayinni Dirre Daawu teessaanooti.
Poolisete xiinxallo Institiyutenni koo/ teemmatenna oosote latishshi goli luphiimu xiinxallaanchi Dokter Qaaliaabi Kebbede yaanno garinni; xiinxallo UNICEF ledo halamatenni loosantinota ikkitanna; lamente quchummara afantanno qaaqquulli lophonna heeshshote hasiissannore ikkitino coyibba may garira leeltannoro baci bikku qaaqquullu buximanna hoongu gara Addis Ababahonna Dirre Daawaho ‘’The State of Multidimensional Child Poverty and Deprivations In Addis Ababa and Dire Dawa›› yaanno uminni harinsoonni.
Oosote buxima yinanni woyte woxunni bikkinanniha sa’inoti bacu dani gari noosetanna mittu wo’ma hoogiro wolootu widoonnino xeate gari noosiha ikkasi qummeessino. Ikkinohurano xiinxallotenni qaaqquulleho hasiissannore honse qummeessaano/ xawisaano badatenni noo gara guutunni leellishino. Insano fayyimma, sagale, roso, hobbaate, waa, co’imma, hee’nanni mine, mashalaqqenna boohaarshu garaati yiino.
Lamente quchummara afantanno 40% ali qaaqquulli (kiirotenni settu xibbi kumi geeshsha ikkitannori) bacu gari buxima giddo heedhannoreeti. Kuri giddonni 97% lametenna hakkiinni sa’ino mitiimmuwara reqeccishantinoreeti. Xiinxallotenni woffiima eo noonsa maate qaaqquulli bacu gari buximara reqeccishamaano ikkitanno kaayyo la’ino. Tennennino xiinxallo eo kaimu hasatto wonshi’rate ledo taalo xaadooshshe afidhinota leellishshino.
Xiinxallotenni meyaa qaaqquulli, bisu muso noonsari, ila maate hooggino qaaqquulli, rossinokki maatewiinni afantino qaaqquulli bacu ragi buximara reqeccishamate kaayyonsa luphiima ikkitinotano leellishshinoha ikkanna; assinoonni xiinxallonni way 89% ali, boohaarshu 77% ali, hee’nanni mini 64% nna sagale 55% qaaqquulli aana anje hee’rase bandoonni. Lamente quchummara heedhanno qaaqquulli giddonni 17% hee’nanni mini, waahonna co’immate anjera mitteenni reqeccishamaano ikkansa xawinsoonni.
Xiinxallotenni qaaqquulleho wayinna minu dhaaddo la’noonniha ikkanna; 40% qaaqquulli minunna way anjera mitteenni reqeccishamaanote. Lamente quchummara afantanno ontu diri wori qaaqquullinni 20% fayyimmate, sagaletenna way shiqqo anjera mitteenni mitii’mitinore ikkansa leellishanno. 30% ikkado ikkitinokki sagaletenna way shiqqora mitteenni mitiimma noonsare ikkansano laino.
Ontunni 17 diri mereero afantanno Addis Ababunna Dirre Daawu quchumi teessaano qaaqquulli mereerrinni 22% rosunna fayyimmate ledo amadaminohunni mashalaqqe afi’rate gara la’nanni woyte ajay ajeenna sasunni lameho anje noonsa. Konnirano qaaqquullu haammata mitiimmuwara reqeccishamaano ikkansanni mitiimma tirate haammata uurrinshuwa xaadooshshi hasiisanno yitanni xiinxallo amaalete hedo wortanno.
Dokter Qaaliaabi xawishshi garinni; xiinxallo qaaqquulleho wo’ma hasiisannonsare honse hasiissannore ikkitino coyibba aana kaajjadunni la’’a dandaasenni hookkuyi widoonni foonqe nooro afate kaa’litanno. Oosote hasiissanno coyibba wo’mitinokkihu hiikkuyi widoonniiti yitannotanna tini coyibba addiranna mitte xe’anno woyte mitteenni daggannota wole xe’ne tittirshunni la’noonni. Tenne assa qolte aanchine poolisete raga worranni woyteno ikko qaaqquullu widoonni loossanno uurrinshuwa heedhanno woyte hiikkuyi aana illacha uyte loosa noonsaro hala’lado mashalaqqe uytanno. Oosote buxima ajishate maa assa noonsarono affanno gede kaa’litanno.
Qaaqquulleho mitte hasattonsa aana anje heedhanno woyte hatteenni gawalantenni wolootu ragaannino anje reqeccishamate gari hala’linoha ikkasi xiinxallo leellishase coyi’rinohu xiinxallaanchu; mitiimma tirate hajo la’annonsa bissa qinaambenna mittimmate halamme hasiissannota ikkase qummeessino.
Xiinxallotenni ikkonoomete dhukinna qaaqquullu hasatto wo’ma hoogate mereero luphi yitino meqeerramme hee’rase leeltinohura maatete eo gara woyyeessitanno hayyubba injeessantanno gede amaalete hedo uynoonni. Mitteege baalante mitiimmuwa dawara dandaa hoongirono wayinna gallanni mini hoongenna sagalete anje qara qaaqquullu buxima bu’aa ikkitinohura kuri mitiimmuwa tirate illacha assine loonsiro woloota wonshateno qeechinsa bati’rinoha ikkasi coyi’rino.
Xiinxallaanchu hedo garinni; Institiyute Addis Ababunna Dirre Daawu quchummara guma babbaxxitino barubbara hajo la`annonsa bissara shiqishshino. Tenne guulchonni Addis Ababunna Dirre Daawaho ledotenni Poolisete xiinxallo Institiyute Ameerika Institiyutis fori Riseerchi (American Institutes for Research) ledo ikkatenni UNICEF Itophiyaho afi’noonni woxu irkonni gobboomu xiinxallo jeefissino. Xiinxallote gaamantinori honse xawisaano babbaxxitino handaarranni gumullannire ikkitinohura xiinxallo faajje assinanni woyte baalunku dilaalasi adhatenni qaaqquullu gara woyyeessate addinninna qinaambetenni loosa hasiissannosi yiino.
Baalunku handaaru handaarunkunni umisi dilaala fula noosita kulinohu Dokter Qaaliaabi; lamente quchummara loonsoonni xiinxallo institiyute loossurono honse xawisaano aana hajo la`annonsa bissa woshshe hasaawisasi qaagiissino. Tennennino hiikkuri xawisaano e’ona yitannotera sumimmete aana iillinoonnitanna qeechamaano tini e’ona yite hasidhannotera xawisaancho hedo uytanno gede assineenna xiinxallote widira e’noonni. Xiinxallo xintisenni hanaffe hajo la’annonsa bissa affinoseta ikkitino daafira gumase agadhitannotanna amaalete hedo gumultannota hexxo noosita coyi’rino.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Onkoleessa 7, 2017 M.D
