Kalqeteno ikko gobboomu deerrinni kee’mille woy du`mille (obesity) umisinni dhibba assine adhate gari hakkeeshshaanti. Hatteenninni roore wole dhibbuwawa massagannoha reqeccishiishaancho gara (risk factor) calla assine adhinanni. Konnira mitte foonqe xa nooti du’millu tironna huwanyo heeshshote garinni lowontanni xeertidhinota ikkaseeti. Kuni laooshshi xagishshu ogeeyye ragaannino sumuu yaatenna tajete aana safamino xagishsha ikkadu garinni aate jifannoha ikkeenna la’neemmo.
Kee’millu daafira dhibba kaima assatennino ledo sayinse xawissanno gari dhibbu ragiweelle leellishanno garinni di’’ikkino. Ikkado huwanyo aannohano ikke dileellino. Ikkinohurano tiro uynanni woyte babbaxxitinota assineeti. Mito woyte kee’mille bikku ale itatenna mannimmate millimmo assa hooga abbitanno cee’millu xawishsha assine calla illaallinsanni. Kuni kayinni so’rote xagishshanna so’rote huwanyo amandeemmo gede assannonke. Ikkinohurano kee’millu maati; dhibbu gede assine la’nanniho; hiittoonni kalaqamanno; xagishshisi maa lawannonna labbanno xa’muwa kaysatenni hajote aana xawishsha uytankera Ekka Kotebe Hospitaale xaphooma xagisaancho ikkitinoti Dokter Eden Mulaatu ledo keeshsho assinoommo.
Kee’milleho uynanni tiro lainohunni Kalqete Fayyimmate Uurrinshanni fultino mashalaqqe leellishshanno garinni; kalqoomu deerrinni mitte biliyoone sa’’anno manni bikka saino kee’millinni/maqiinni gawajjamanno.
A.K.G Maaja 2024 attamaminohu haaru 28ki Awuroppu kee’millu xiinxallo maamari (European Association for the Study of Obesity) biddissino tenne bixxille lainohunni togo yaanni wo’ranno. Kee’millu buuxo, deerrinna xagishshi kalqoomu deerrinni huluullisanno gari aana iillino. Korkaatu kayinni kee’millu daafira noo hegerso, tiro, su’munna bikkaanosi lophate hanukki yitinokkire ikkansanniiti yaanno.
Konni ragaannino kaima assatenni Dokter Edeni duucha sumuu yitannota kee’millu tiro togo yitanni xawissanno. Mittu manchi knee’madoho woy dikee’madoho yineemmohu qelpheephosi bikka dirisi ledo beenkeenna afi’neemmo gumi (Body mass index) taalinohonso taalinokkiho yitannote aana iillineemmo woyteeti. Mitiimma kalaqanturo kayinni bisu dandaanno dhukira aleenni duqqanno gede gadachitannosi.
Kee’millu dhibbaho?
Bikka saino Kee’milli dhibbaho. Ikkollana kayinni roore yanna ogeeyye lendeenna kee’mille xissote gede kiira hoogate gari leellanno. Midaadu mitiimmuwa calla la’’atennino fayyaaleessa asse la’’ate geeshsha iillanno gari no. kee’mado ikkino manni mikitate xisso kalaqantannasi batinyunni la’nanni. Konnira qolte amadantino korkaatubba ikkitukkinni kee’millu umisinni kalaqino mitiimmaati. Ikkinohurano tenne adha hasiissanno; umosi dandiino xagishsha aa gadachitannote.
Haammata dirrara qelpheepho kiilo giraame beenkiro hojja meetiretenni (BMI) fayyaaleessa ikkanna ikka hooga keenate qara bikkaancho ikke owaantisino. Shallagateno shota shallago dooraminoha fayyimmate bikkaancho assine adhinoonni. Kuni kayinni mikitansanni maqiire ikkitino ikkitinoriranna kaajjadu miqichi noonsarira di’’ikkanno. Coomu taraawo (fat distribution) aana noo badooshsheno dileellishanno. Lawishshu gedera, mikita ijaaraminohunna shotu bisu coomi bikki noosi atileetichinna duucha mikita noosikkihu godowa kee’madu manchi waaxo woy taalo BMI heedhansara dandiitanno.
Ikkollana kayinni kuri lamu mannooti taalo fayyaaleeyye di’’ikkitino. Godowa kee’madu manchi BMIsi uurrinshu qoqqowi giddo ikkiturono kayinni jiffannota ikkitinota coomu cifo amadara dandaanno. Kee’millu/ du’milluno su’misinni kayse ‘’coomu batinyi ledo amadame rumuxxinonna aggaxxitino xisso ledo (Adiposity Based Chronic Disease) ikkinohura hojjanna qelpheepho calla bikkatenni daanno guma (Body mass index) la’’atenni kee’millu dhibbi noosinna dinosi; kee’millu injo/faffo calla ikkikkinni dhibbaho yaa dihasiissanno. Korkaatuno kee’mille yinanni woyte qelpheephotenna BMI kiirora aleenni bacu gari akati noosi xissooti. Ikkinohurano woloota ledote hayyuwa horonsi’ne dhibba garunni hegersa hasiissanno. Mittunna qaru kayinni coomu bikka garunni badate.
Coomu batinye hiissine bandanni?
BMI coomu taraawo daafira ayee mashalaqqe diuyitanno. Tenne afa hoongiro kayinni kee’millu gara afate didandiisanno. Anfoonninte gede rooru coomi duunamanno bayichi hiikkooti yitannoti fayyimmate hasiissanno hajooti. Godowu qooxeessira duunaminohu bikku ali coomi (‘’appleshaped’’ bodies) baxxinohunni afalenna woloota giddoydi bisu kifilla (visceral fat) aana duunamanno woyte sukkaarenna wodanu dhibba labbino meetabooliki dhibbuwara reqeccishamate kaayyo luphiimate.
Hakko garinnino giwoodahonna sarawate qoxeessira coomu bati`rannonsa manni (‘’pear-shaped’’ body) meetabooliki dhibbira reqeccishamate kaayyonsa hattonni shota di’’ikkitanno. BMI kayinni tenne leellishshannonkekki daafira manna kee’millu dhibbira duuchu garinni reqeccishiishannonsa. Hakko garinnino BMI diru, koo/tee nna sirchu mereero noota dhibbu reqeccishamme badooshshe hedote giddo dieessitanno. Kuri ragaannino BMI foonqe haammatatenna kee’millu dhibba badate ledonniti bikkate hayyuwa horonsi’ra gadachitannote. Kee’millenna hattoore fayyimmate mitiimmuwa keenate haaruudde bikkaano hasiissanno.
Tenne assa kayinni sukkaare, wodanu xissonna mite mite kaanserete dhibbuwa heedhuro rumuxxitino lubbo huntanno dhibbuwara reqeccishamate kaayyo ajishshanno. Bikka saino kee’millenna ledote bidhattuwa hegersateno dandiisanno. Konni ragaannino BMI ledotenni bikkaancho assine adhinanniri konni woroonni nooreeti.
Mittu bikkaanchi hallu gaangaawi luqqeettote hala’linyi dhaaddo (Waisto-Hip Ratio) bikko hayyo horonsi’rate. Konne mudukku bikki noosiha hallu hala’linye luqqeettote hala’linyi ledo heewisiisanno bikkaanchooti. Hallu luqqeetto waaxonni rooriro godowu qooxeessira duunaminoha batinye cooma (belly fat) qummeessanno. Kunino BMI sainoha wodanunna sukkaarete xisso reqeccishamme qummeessanno.
Wolu bikkaanchi hallu hala’linye (Waist Circumference) ikkanna; mitiinsannoha godowu giddoydi cooma keenate no yinoonni ragaati. Hedotenni la’nanni woyte BMI maano ikko hallu luqqeetto hala’linyi waaxo mitte meetirenni sairo woy hallu gaangaawi hala’linyi 80 saanti meetire ale bikkiro fayyaaleette ikkitinokkinna tiro hasidhannota mitiinsitanno coomu duuno no yaate gedeeti. Korkaatuno shaaladdaannu mannooti gattukkinni konni giddo gaamantanno gari kalaqamannohuraati.
Sayikki bikkaanchi bisu coomi bikka xibbuunni (Body Fat Percentage) ikkanna; kuni bikkaanchi bisinke qelpheepho giddo coomu me’’e xibbuunni amadanno yitannota hendanni hayyooti. Coomu bikka xibbuu anganni (persentenni) bikkinanni doogga mereerinni bisu eramme bikka (skinfold measurements), biyo-elektirikaali impedansi (bio-electrical impedance) nna addi ekisirey (DEXA scan) labbino hayyuwa afantanno. Ikkinohurano tenne anfe loosa hasiissanno.
Kee’millu malaatta
Kee’millu malaatta addi addite. Umikkihu maqiinke bikki agarrannihura aleenni ikka hanafate. Kuni gari hala’ladunni leellannohu wo’ma biso ka’a woyte kayinni gama bisinke kifile aana ikkara dandaanno. Mikitate qooxeessi aana baxxitino macciishshamme macciishshama; qoofate mitii’ma; bisu daafurre macciishshammme hee’ra qara qara ikkitinoreeti.
Kaimu korkaatta
Kee’milleho duucha yannara kaimu korkaata addi addiha assine adhinanni. Umikkihonna qaraho yinannihu sagalenna fushshineemmo wolqa taala hoogate. Wolu maatetewiinni ragi’nanniha ikkanna; babbaxxitino hormoonete dhibbuwara adhinanni xagga; millimillo assa hooganna ikkado goxicho goxa hooga hattono kalaqamu sagallanni roore xaanxoonninna faabirikunni qinaabbino sagalla duucha yanna saga’la qarunni qummeessinannireeti.
Xaa yannara kurinninna labbanno korkaattanni kainohunni rooru qaaqquullinna wedelli bushshino mitiimmara reqeccishantanni leeltanno. Miqichu lopho daafu’ra; miqichu duqqa noosi qelpheephora aleenni duqqanno gedenna miqichu hasi’noonni doogonni kaajjannokki gede ikkannino no. Kee’millu dhibbi koo/tee ragaanni roore yannara meyaate aana xaadannoha ikkanna; konnirano babbaxxitino xaginaate uynanni.
Xagishshisi
Duucha yanna kee’mille dhibbu gedeno kiira hoogankenni kainohunni xagisamaano shotunni afi’rate mitiinsanno. Daggu gedensoonnino ikkiro daggino dhibba balanxe la’’anna qara mitiimma xagisa hoogate foonqe leeltanno. Konninnino du’millunni kainohunni mikittate mitiimmanni sae babbaxxitino ledote dhibbuwarano mannu reqeccishamanno gede ikkitanno. Qarunnino sukkaarete dhibbi; mundeete xiiwonna wodanu dhibbi gedeeri xaaddannonsa gede assannonsa.
Kee’millu lekka cufate geeshsha iillanno midaadu gawajjo abbanno dhibbaati. Miqichu mikita mitiimma; bisu hasi’ri gede millisannokkinna loosannokki assanno; tiiu gawajjono noosi. Konnirano mannu kee’millu dhibba di’ikkino yitanno hedonni fula noosi. Amadantino mitiimmuwa xaaddansa geeshshano minesi keeshsha dinosi. Xagishshu uurrinshawa daatenni garasi buuxira noosi.
Ogeeyyete ragaannino noo laooshshi soorrama noosi. Kee’mille midaadu gawajjonni calla la’’antenni roore ayee dhibbi gede xagisa hasiissanno. Konnirano xagishshasi halashshine la’’a hasiissanno. Kee’mille xaginsanni woyte kaimu korkaata bande fushsha hasiissanno.
Mitiimmate kaima xagga ikkitino xagga soorra; woloota dhibbuwa ikkituro kayinni dhibba bade xagisi’ranno gede assa hasiissanno. Qarunni kayinni xagishsha ikka hasiissannosihu millimillo assanna saga’late amanyoote taashsha hiittoonni dandiinanniro kulate. Xagisiraano uynoonninsa amaale gumula hasiissannonsa. Hakkiinni sainohunni kee’millu gara rosamino bikkaanchira ledotenni woloota qummeessinoonnire badate hayyubba horonsi’rano hasiissannote.
Gargadhate hayyo
Gobbate gede fayyimmate amuraatubba qixxeessanna kee’millu dhibbi daafira noo huwanyo woyyeessa ayeerichirano aleenni balaxo aa hasiissanno hajooti. Tennerano fayyimmate ekisteenshinubbanna handaaru ogeeyyenni hanafa gadachitanno. Hakkiinni dagoomu egennannose gede hala’ladunni loosa hasiissanno. Baxxinohunni dagoomu kee’mille injo/faffo calla asse adhanno daafo tenne hedo soorrisiisate aana shaqqitinokki hixamanye assa baalante qeechamaano bissawiinni agarrannita ikkitanno.
Ikkinohurano hiikku manchino fayyimmasi agaratenna kee`millu ledo amadisiisame daanno dhibba agargadhate saga`late amanyoote biddi assanna ayee woyteno bisu guunte millimillo assa tenne mitiimma gargadhatenna fayyimmate aana iillitanno gawajjo hoo`la hasiissanno yitannoti sokkankeeti.
Demmellaash Demmeqe
Bakkalcho Dotteessa 30, 2017 M.D
