Abbebech Maatewoos
Faayyimmatennino Miinjunnino luphiima xiiwo gashshitanni daggino dhubbuwa giddo gaamantanno. Mannuwiinni mannaho ditaraabbanno. Fayyimmate aana gawajjo iillishshannohuno suutu suutunniiti. Mitte hige kalaqantuhu gedensaanni gargadha ikkinnina xagisa didandiinanni. Hurtannokkire ikkansa korkaatinni qole seeda xagisote harunso hasidhanno. Tenne xagisote harunsora xa`mitanno fulono shota dikkitino. Hedeweelcho reyo iillishate ragaannino ikkannonsahu dino. Mannu kiise raaqatennino sa`e gobbate miinji aana qarra iillishshanni afantanno- taraabbannokki dhibbuwa.
Mashalaqqubba leellishshanno garinni Itophiyaho taraabbannokki dhibbuwanni reyo xibbuunni 43% iillitino. Awuropaho assinoonni xiinxallo qole mittu Itophiyu qansichi qara qara ikkitino taraabbannokki dhibbuwanni dirisi iillikkinni woy 70 diri albaanni reyate kaayyosi xibbuunni 18.3% ikkinota buunxoonni. A.K 2018 kalqete fayyimmate uurrinsha Itophiyaho wodanunninna mundeete boombe dhibbinni reyanno manni kiiro 47 kume 712 iillitinota buuxxino.
A.K 2015 taraabbannokki dhibbuwa isteeppete illaallishshu xiinxallo garinni Itophiyaho mundeete xiiwo tuqishshi bikka xibbuunni 16% iillitinotanna quchummate 22% baadiyyete qole xibbuunni 13% ikkasi leellishino. Giloobaal Berden Oof Diiziizi istirookete aana assitino xiinxallonni dhibbu Itophiyaho layinki deerra amadatenni xibbuunni 44% wodanahonna mundeete boombe dhibbira reqeccishannota leellishino. Wole widoonni A.K 2019nni loosantino xiinxallonni Itophiyaho taraabbannokki dhibbuwa nni kalaqantanno reyo xibbuunni 32.4% iillasenna konni giddonni xibbuunni 14% ikkannohu wodanunna mundeete boombe dhibbinni; hattono xibbuunni 4% sukkaaretenninna mulu dhibbuwanni kalaqantannota buunxoonni. Awuropaho taraabbannokki dhibbuwa aana loosantino illaallishshu xiinxallonni sukkaarete dhibbi tuqishshi xibbuunni 5.2% ikkasinna kunino lowiddaannu manni aana xibbuunni 3.2% ikkinota anfoonni.
Mereerimi Itophiyira assinoonni dagoomu hanqafaancho xiinxallo garinni qole sukkaaretenna mundeete nigi dhibbuwa xibbuunni 25% ikkitanno gaamaareeyyera reyote korkaata ikkitinota buunxoonni. Lawino garinni A.K 2017 kalqoomu sukkaarete dhibbi federeeshiine egensiissino garinni Itophiyu 2.6 miliyoone ale sukkaarete xissamaano noosetanna Afrikahono konni dhibbinni umire ikkitinori ledo mitteenni gaamantannota kulloonni. Tini mashalaqqubba shiima geeshsha keeshshitinore ikkiturono Itophiyaho taraabbannokki dhibbuwa gashshitanno xiiwo yanna yannantenni lophitanni daasenna tenne dhibbuwa korkaatinni reyanno qansooti kiiro yanna yannantenni lexxanni daynota leellishshanno.
Tenne dhibbuwa ledo amadisiisaminohunni loonsoonni xiinxallonni mootimma tenne taraabbannokki dhibbuwa ra diru dirunni fushshitanno fulo 4.4 biliyoone birre iillinota buuxissino. Baxxino garinni qole wodanahonna mundeete boombe dhibbuwa ra 1.97 biliyoone birre, kaanserete dhibbira 0.98 biliyoone birre, sukkaarete dhibbira 0.58 biliyoone birre hattono kaajjitino foo`linanni bisubba dhibbira lawino garinni 0.85 biliyoone birre xagisote fulora fushshitannota buuxissino. Konni ledo amadisiisame dhibbuwa te korkaatinni loosu aana dhuka ajatenna reyote xibbuunni 26.9 miliyoone birre diru dirunni fulo assitannota xiinxallo leellishshino. Kunino taraabbannokki dhibbuwa fayyimmate aana iillishshanno gawajjonni gobbaanni gobbate miinji aana dancha ikkitinokki xiiwo gashshitanni dagginota buuxisanno.
Dokiter Muse Gebre Mikaeel fayyimmate ministerera taraabbannokki dhibbuwa luphiima ogeessaati. Isi yaanno garinni; taraabbannokki dhibbuwa gargadha dandiinirono xagisatenni hursa kayinni didandiinanni. Aye woyteno harunso hasidhannoreeti. Kuri dhibbuwa ra reqeccishshannori qara korkaatta qole buxima, hoffayidi heeshshote akati, dagoomitte miico, quchumu dizayinenna babbaxxitino xaaxantino sagalla horonsirate.
Konninni sa“eno keeraa`mitino saga`la hee`ra hooga, ikkashsho bisu guunte millimillo assa hooga, sigaara wiliishshi`ra, bikku ale ikkitino alkoole horonsi`ranna labbeemmerino taraabbannokki dhibbuwa ra reqeccishshanno. Akatoomu ledo amadisiisantino reqeccishshanno korkaattano, luphiima bisu qelpheephora, mundeete giddo luphiima bikka sukkaarete lexxanna mundeete giddo qiwaate lexxano qara qara taraabbannokki dhibbuwa ra tugganno. Taraabbannokkireeti yinanni dhibbuwa giddonni qole wodanu dhibbi, sukkaarete dhibbi, istirooke, kaansere, kaajjino foo`linanni bisubbaha xisso kullanni.
Dokiter Muse yaanno garinni; Itophiyu giddo xa kalaqantanno xaphooma reyonni tonnu giddonni lamalu taraabbanno dhibbuwa korkaatinni kalaqamanno. Kuri giddonni shombu miche, godowu fushshanna labbeemmere kullanni. Ikkolla ikkinnina tonne reyo giddonni sasu kalaqamannohu taraabbannokki dhibbuwa nniiti. Kuri giddonni qole istirooke umihunni kullanna, afale, wodanunna wolootta dhibbuwa aananno deerra amaddanno. Kuri dhibbuwa no A.K 2019 luphiima garinni lexxitanni daggino. Ikkolla ikkinnina taraabbanno dhibbuwa A.K 2018 noowiinni A.K 2019nni ajje leeltino.
Itophiyaho wodanunna mundeete nigi dhibbuwa nni lubbo huntanno qara korkaatta giddo istirooke mitto ikkanna taraabbannokki dhibbuwa nni kalaqantanno reyora xibbuunni 12% qeecha adhitanno. Konni kaiminni wodanunna mundeete nigi dhibbuwa xibbuunni 33.4% ikkannorira reyo kalaqantanno gede assitannori giddonni qarunni keeraa`mitino saga`late amanyooti hee`ra hoogate. Luphiima deerrinni maxine horonsi`ra qole tenne dhibbuwa ra reqecci assatenni xibbuunni 11% geeshsha qeecha adhitanno.
Muli yannara xiinxallinoonni xiinxallonni taraabbannokki dhibbuwa aana illacha asse loosa baxxinohunni qole fayyimmate uurrinshubbara uynanni taraabbannokki dhibbuwa xagisote owaantubba lossatenninna poolisete woyyeessubbanni 1.5 miliyoone reyo gargadha woy mannootu dirinsa iillikkinni reytannokki gede assa dandiinannita buunxoonni. Ikkolla ikkinnina 1.5 miliyoone reyo giddonni 1/3 maxine bikkunni sa“ino garinni saga`la hoogatenninna maxinete horonsha ajishatenni ajisha dandiinanni.
Shotu garinni maxinete horonshi aana baca loonsiro soorro abba dandiinanni yaante gedeeti. Ledotennino qole konni ledo amadisiisame istirookete widoonni kalaqantannota bisu xe`neno mitteenni ajisha dandiinanni. Kunino wodanunna mundeete nigi hattono sukkaarete dhibba gargadhate fulo ajishanno garinni loonsanni loossa qara ikkitinota leellishanno. Lawishshahono, xiinxallo wodanunna mundeete nigi dhibbuwa nna sukkaarete dhibbi aana togooha gargadhate looso loonsiro 129 kume 522 istirookete dhibbuwa ajisha woy huna dandiinanni. Lawino garinni 96 kume 654 wodanu dhibba ajisha woy gargadha dandiinanni. 352 kume 693 istirooketenninna wodanu dhibbi widoonni kalaqantannota reyo gargadha dandiinanni. Xaphooma qole 1 miliyoone 116 kume 896 keeraa`mitino heeshsho afidhanno gede assa dandiinanni.
Wole widoonni qole maxinete aana labbino loossa loosanturo 442 kume 886 isitookete dhibba ajishanna gargadha dandiinanni. 189 kume 871 wodanu dhibbano ajisha dandiinanni. 454 kume 954 reyo ajisha woy gargadhano dandiisanno. 3 miliyoone meddi yaanno manni keeraa`mitino heeshsho afidhanno gede assa dandiinannita xiinxallo leellishshino. Dokiter Muse xawisanno garinni; taraabbannokki dhibbuwa fayyimmate aana iillishshanno dancha ikkitinokki xiiwo
gobbaanni tenne xiinxallo garinni tonaa ontu diri giddo taraabbanno dhibbuwa xagisatenna insa aana loosate 242 biliyoone birre investimente xa`mitannota leellishino. Konni giddonni luphiima qeecha adhannohu hosppittaalatenna fayyimmate uurrinshubba ledo loonsanni loosooti.
Wodanunna mundeete nigi dhibbuwa woy luphiima mundeete xiiwo aana loonsanni loosinna sukkaarete dhibbi aana tonaa ontu diri giddo loonsanni loossa 221 biliyoone birre hasidhanno. Tonaa ontu diri giddo maxine ajishate aana loonsiro qole 6 biliyoone birre fulo calla hasiissanno. Kunino taraabbannokki dhibbuwa ajishate assinanni wo`naallonni mageeshshi fulo fultannoro leellishanno.
242 biliyoone birre taraabbannokki dhibbuwa ajishate loosira fulo assiniro tirfannohu 62 biliyoone birre calla ikkanno. Ikkolla ikkinnina hajo woxunnita calla ikkitukkinni lubbo gatisate widoonnino la“ama noose. Lawishshahono maxinete hasatto ajishate tonaa ontu diri giddo 6 biliyoone birre fulturo 455 kume manna gatisa dandiinanni. Wodanunna mundeete nigi dhibbuwa woy luphiima mundeete xiiwo ajishate 221 biliyoone birre fulo assiniro 353 kume ikkanno manna reyotenni gatisa dandiinanni. Konni kaiminni togoo daniti poolisete interveenshiine lowo geeshsha fushshitannoha ikkanno.
Dokiter Muse xawisanno garinni; taraabbannokki dhibbuwa gobbate miinji aana gashshitannoti hi`naancho xiiwo lexxitanni daggino. Xibbuunni 2% ikkannoha gobbanniha diru laalchono adhitanno. Itophiyu taraabbannokki dhibbuwa korkaatinni 31.3 biliyoone birre diru dirunni hoogganno. Konni giddonni 26.9 biliyoone birre taraabbannokki dhibbuwa korkaatinni hoogganno fulooti.
Konni kaiminni taraabbannokki dhibbuwa tenne doogonni gobbate miinji aana xiiwo gashshitanni noota leellishanno. Lawishshahono wodanunna mundeete nigi dhibbuwa hattono sukkaarete dhibbinni shettanni noo qansooti loosunni gattanno woyte gobba 1.3 biliyoone birre fulo fushshiishshannose. Dhiwamaano loosu aana afante loosonsa garunni loosa hoogansa korkaatinni gobba 14.6 biliyoone birre hoogganno gede assanno. Laalchimma ajishanno. Tenne reyo korkaatinni qole gobba 10.8 biliyoone birre fulo fushshiishannose. Xaphooma gobba 26.9 biliyoone birre fulo fushshiishannose.
Wole widoonni qole taraabbannokki dhibbuwa korkaatinni balaxxe dirinsa iillikkinni reya Itophiya baca fulo fushshiishanni afamanno. Qarunni gobba wodanunninna mundeete nigi dhibbuwa korkaatinni dirinsa iillikki reyannohura gobba fulo fushshitanno. Sukkaaretenninna kaajjino faa`la hoogate qarrinni kayinni gobba baca fulo difushshitanno. Kunino taraabbannokki dhibbuwa fayyimmate aana iillishshanno gawajjonni sa“e gobbate miinji aana iillishshanno xiiwo luphiima ikkitinota leellishanno.
Bakkalcho Dotteessa 26, 2015 M.D Hamuse
