Awwi daga gashshooti qooxeessi babbaxxitino dagoomittetenna miinju ikkitubbara balaxote qeecha fulannohu Faradoho. Faradu baatto hawuuratenni teesaanote heeshsho woyyeessanno; qooxeessaho wosinu dayiro dukkinsannihu Faraddunniiti. Dirunnire ayyaanoomitte ikko gobboomu ayyaanna iibbadunni ayirrinsannihu faradunniiti, adhammenna wi’la Awwi dagawa Faradu nookkiha gumullannikki dagoomittete hajubbaati.
Farado gulufa qooxeessaho seeda dirrara rosantinota ikkiturono; amma’note ayyaanna yannara wedellu heewisante gamba yitino daga dhaggeeffachishshanno. Gulufate dandoonsanni gaamaarreeyyimmansa leellishshanno ikkinnina, gaamotenni harinsanniti dirunnitino ikkito aganu heewo nookkita kullanni.
Xaaliyu gobba amadi yannara Faradu worbimmate sharro giddo beeqqo assino; Ontu diri sharro gedensaanni Xaaliya qeela dandiinoonni. Tenne harinsho giddo Faradu roore anga olaho beeqqino qooxeessubba mereerinni Awwi qooxeessi mittoho. Konninnino ‘’Faradunna jannootu dawaro maati ikka’’ yitanno hedonni ka’e qarqaru geerri hasaawe Adiwahonna hakkuyi gedensaanni noo Ontu diri worbimmate dirranni miqqansa cancantino jannootinna faradaasinira hattono qeelletenni higginorira qaaggo assate maamaru 1932 M.Dni hedote deerrinni ka’ne dirunni 1933 M.D faajjetenni uurrinota kullanni.
Girazmach Teshaale maamara safate hedo abbatenna maamara uurrisate widoonni su’minsa ka’’anno boodu mannooti mereerinni mitto ikkasi kullanni. Awwi faradaasini yannate xaa Awwi daga gashshooti Baanjanna Ankesha yinanniri lame woradda noonsankanni. Jannootu Xaaliya shorrituhu gedensaanni Faradunna jannootu loossino worbimmanna danchumma kulate Baanju woradinni 16 manna, Ankashu woradinni 16 manna xaphoomunni 32 manna ikkite Lamalu mini Agawu faradaasini maamara 1933 M.D nni saffinota xawisanno.
‘’Hatte yannara dirunni lame hinge ayirrinsanni gede murroonniha ikkanna Dotteessa 23 nna Birra 23 kayinni ayyaanu ayirrisamanno barrubba noonkanni.
Keeniyu yooaano uddi’rate amanyoote soorritinoti Itophiyu qansitte maamara uurrinsi yannara Farado gulufatenninna Qullaawu Giyoorgisi maamara beeqqatenni hananfoonnitano kullanni. Maamara uurrissinori Baanju woradinni Halaqu Mekonnini Alamuhunna Girazmach Niguse; Ankashu woradinni kayinni Qeny Azmach Kebbede Nigusehunna Girazmach Teshaale (Halaqu Asaayye anni) ikkansa coyi’ranno. Ayyaanaho doorantino Faradda babbaxxitino Uddi’ranni seesse shiqqanno. Faradu ayyaana iibbishate ikkadda ikkansa qooxeessu manninni buunxeenna woyyaabbinori calla ayyaanaho koyisantanno.
Awwi daga gashshooti Honse Woraddanninna Sasu quchumu gashshoottanni tantanaminoho. Baalanti woraddanna quchumu gashshootta ‘’Lamalu mini Agewu faradaasini maamara’’ miilla ikkansa Awwi budunna Turizimete biddishshi sooreessi kalaa Mellese Adalihu huwachishanno.
80 dirra ale kiirsiisinohu Awwi faradu maamari budesi agadhe keeshshasinni donunna budu handaarinni tayixe ‘’Danchu Manchi’’ baraarshira doorantino sasunni mitto ikkino. Farado gulufate budi sammi yine boohaarshaho calla di ikkino. Dagoomittete hajubba xiinxallaano garunni xiinxalla hooggurono umisehu dhaggete kaimi hee’rannose. Dhaggete kaiminna xa farado gulufa rosantino ikkitubbanni ka’ne Sase hedo worranni.
Umiti, olu ledo amadantanno. Kaameelu, Horophillunna yannaasinchu olu uduunni nookki yannara mimmituno ikko gobbayidi diini ledo ola assinannihu urdetenna bisetenniiti. Togoo ola qeelletenni gumulate Faradu jawiidi qeecha fulanno. Aduwu qeelle faradunni irkisantinota ikkase kullanni.
Itophiyu wolaphora diinunna waajjaanote aleenni faradu assino kaa’lo jawate. Faradu koyisantino mootuullira danchumma loosino heeshshonsa haleeti. Konnira lawanno batinye nugussa anninsa aleenni Faraddansa su’mi luphi yee fulannohu. Lawishshaho; Atse Tewodroosi kayinsummoro farashshisi su’mi Taaxeqiiti. Koloneel Mengistu Hayilemaariyaamihu Addis Ababunni Galchimaanni noohanna Ogaadeni olira mittu barrinni 300 kume olanto qajeelsinoha olu qacha jannu Atse Tewodroosi Farashshi su’minni ‘’Taaxeq’’ yee su’misinohu hedeweelcho di ikkino.
Layinkihu, amma’note ayyaanna ledo amadaminohunni Farado gulunfanni ayyaanna mereerinni Cuu’’attote ayyaaninna dirunniti Nigsete ayyaanna balaxaanote. Kaayyo uyiteenna cuu’’attote ayyaana Agewu baattora ayirrisinohu ayyaanu amanyootinni ledote Faradaasinunni boohaare higanno. Nigsete ayyaanna ledo amadaminohunni assinanniti Faradu gulufa qullaawu Taabooti ayirrinyira assinannite. Faradaasinu uminsa Faarso Faarsitanni Taawootta dukkisse doyitanno. Taawootta keerunni dargansa iillishshihu gedensaanni xawo fulte godo’litanno.
Sayikkihunni, wi’late ledo amadaminohunni yannaasincho hodhishshu owaante nookki yannara xeertote fiixinna jaalla rahotenni iillate, jaalunniwa iillite ille feyaate jawa kaa’lo afidhino/xaano ikkiro noonsa. Baxxinohunni reyinohu olamaancho ikkiro budu garinni jawa Faradu dira harinsannisi. Wolootaho lekkate dirinni assinanni qurto, geeraarshanna qeenfata olamaanchoho kayinni faradu dirinni assinannisi.
Kuni aleenni kayinsummo olu yanna ledo lowo geeshsha xaadanno. Kunino mitto coye leellishanno. Agewu baattorano ikko qachu Goojjaamete gashshootta giddo farado uduunnichu gede horonsidhe wolaphote sharrantino jannooti hee’ransa leellishanno. Yannate seendillinni su’mansa hamboonnire mito mito mannoota kayinsummoro; ‘’Rasa Bitweded Mengesha Jembere, Ras Bitweded Mengesha Atikem, Fitawuraari Bayih, Qeny Azmach Simeeneh(Dargete dihirameemmo yee dargete ledo olamanni Sudaane xooqinoho), Girazmach Abegaaz, Fitawraari Mulaat ( borreessaanchu Ayyaalneh Mulaati anna)’’ labbinori gamunni kullannireeti. Xaphoomunni tayixe baraarsha Awwi Faradu maamarira baraarsa bude agarte keeshshiishshinore jawaachishate, faradunni olantino jannootira qaaggote, boonna bobbooddate Itophiyu wolaphora yite lubbonsa hoogginore galaxxate ikkannoho.
Tayixeno Agewu Faradaasinu maamara 82ki yannara Injibaaru quchumira iibbadu garinni ayirrinsoonni. Ayyaanu aanano Amaaru qoqqowi pirezidaantichi dokter Yiliqaal Kaffaalehu afaminoha ikkanna Faradu Agewu dagara ayimmansa xawishsha ikkasi xawise; Faradaasinu maamari safaminkunni diru dirunkunni iibbadu garinni ayirrisamannota xawisino.
Ayyaanunni batinye roso adhineemmo yinohu pirezidaantichu ; umihunni cinca ronseemmo. 82 diro ayirrinsanni keeshsha, miilla dirranni hara, diru dirunkunni leellinshanni reqecho Amaaru dagara calla ikkikkinni wo’mante Itophiyu dagara roso ikkase leellishinno yino.
Agewu Faradaasinu maamari konni aleenni kaajje, hala’lenna lophanni hara hasiissannosita qummi asse lophanni ha’ranno woyte batinye sokka heedhannositanna umihunni jannimmate raggenke uminni hananfe ilamate sayinsanni ha’rate, layinkihunni mittimmanke kaajjinshe ha’ratenni hoolannonkeri mitturichi nookkita leellishanno xawishshaati; sayikki deerrinni lophenna hala’le ha’ranno woyte daa’’ataano goshooshate dandaannoho yino qoqqowu gashshaanchi.
Cinca daggannohu suffanno sharronni ikkinnina yanna yannatenni diigantannonna loonsanni ikkitonni ikkinokkita ronseemmo yino.
Agewu Faradaasinu maamari ko garinni iibbe sufanno gedenna UNESKOte borreessame kalqete daa’’ataano marte la’annoha, xaggeeffattannoha, rossannohanna gangalattannoha ikkanno gedenna dona ikke borreessamanno gede qoqqowu mootimma dandiitannore baalare assitannota buuxisino.
Qiddist gezaheny
Bakkalcho Arfaasa 26, 2014 M.D Hamuse
