Amsaalu Felleqe
Ilaminohu albihu Daalle woradira xaahu kayinni Wonshi woradira Lalaamo yaamamanno olliiraati. Albaanni Wonshi woradira miseessa borrote mini sooreessimmanni kayse Uurrinshate borro mini sooreessa ikke loosino. Alatta Cuukkote quchumi kantiiwano ikke loosino. Rosisi deerri ‘’International Marketing Management’’nni layinki digire noosiha ikkanna xaa yannara kayinni Yirgaalamete quchumi gashshooti kantiiwa ikke owaatanni afamanno Kalaa Derrese Alemu yaamamanno.
Tini hee’noommo yanna gobbanke xaaddinose jifonni fultanno gede qansootu wo’munku agarranninsaha qansichimmate qeecha fultanni afantann ote. Deerru deerrunkunni noori gashshootu bissanna uurrinshuwano daga kakkaysatenninna massagatenni gobba gatisate loosira illachishshe millissanni noo yannaati.
Konni ledo amadisiisaminohunni Yirgaalamete quchumi gashshootinna teessaano gobba diinunni gargarate assootira irkonsa maa labbannoronna albillichono hee’rannonsa qeecha lainohunni quchumu gashshooti kantiiwi kalaa Derrese Alemuhu ledo Itophiyu Pireesete Uurrinsha, Bakkalcho Gaazeexi ledo assino keeshsho aananno garinni ayirradda nabbawaanonkera qineessinoommo.
Bakkalcho:- Gobbanke diigamatenni gatisate harinshora Yirgaalamete quchumi gashshootinna teessaanote qeecha hiittoonni xawisatto?
Kalaa Derrese:- Gobbate gede hendanni woyte baca jiffa xaaddinonke yannaati. Itophiyu seeda sanna dhagge noose gobbaati. Kadote gashshooti giddo ubbukkinni ayirrinyese agarsiisidhe keeshshitino jawa gobbaati. Bi’re Xaaliyanu horri yannarano ikko wolootta diinna yanna yannantenni ka’anni danna xiibbe horritu yannarano diina qeeltanni salfachishshanni daggino gobbaati.
Xa la’nanni hee’noommohuno gobbate ooso ikkite heedhenni; jirose mulqitanni keeshshite; insanni gashshite sa’ino gobba kaadde badhe wodhitese techo qarru giddo tugginose. Gobbate jiro mulqitanni, daga miiccanni hasidinonna doodhitino basera massite wodhitu gedensaanniiti cancishaano HWHT gaamo Itophiya qassanni noohu. Wolu garinnino la’niro gobba heedhurooti duuchuri hee’rara dandaannohu. Gobbanke Itophiyu daganna dagoomu mittimmatenni heedhanno gobbaati; wole gobba dinonke. Noonketi mitte gobbaati. Federaalizimete amanyoote gatamartanni noo gobbaati.
Konnirano gobbanke xaaddinose jifonni fultanno gede qansootu hiittenne yannarano aleenni mittimmanke kaajjishi’ra hasiissannonke. Gobbate giddoonni heedhe kaaddino kakkachuullino ikko insa guluffe ga’nitannonsari Ameerikunna mite mite galchiminna olluu gobbuwa halante gobbanke diigate fantino ola sharramme qeelletenni gumulatenna gobbanke wolambinate agarsiinse sufisate giddoydi mittimma hasiissannonke yannaraati hee’noommohu.
Ikkinohurano konni albaanni juntu gaamo gobba gashshitu yannara Sidaamu daga miiccanni, tiiansa gawajjitanni, hasidhurono shorritanninna usurtanni, hakkiinnino sa’e shitanni keeshshitino. Daganke ayimmansa xa’mora dawaro afidhukkinni maafante keeshshitanno gede jawa xiiwo kalaqqanni sa’ino. Kayinnilla gobbankera soorro daggu kawa soorrote massagaanonni Sidaamu daga seeda yanna xa’monsara dawaro afidhino. Kuni yaano umikkihunni federaalizimete amanyooti umisinni qolino dawarooti yine adha dandiinanni.
Konne daganke horaameeyye assanni nooha federaalizimete amanyoote gibbanno wolquwa kayinni albinte gede kadote gashshootensa harisidhara hasidhannori moromaano wolquwa Itophiya yinanni gobba diiganteenna insa kayinni uminsa gobba kalaqi’rate hedde gobbate aana ola fantino. Babbaxxitino miidiyubbano horonsidhanni daganke xibbuunna sajjuu diri ale sharrantanne keeshshite dawaro higgeenna afi’noonni qoqqowo mishshatenna qoqqowo ikka dinonsa yitanni coyidhanna macciishshinoonni.
Konni kaiminnino cancishaano HWHT gaamo wirro gobba kadotenni massagatenna miiccanni gashshate hedatenni hakkiinnino sae gobba diigge uminsata bayi’riidi Tigraye yite safi’rate hasattonsa kaiminni fantinonke ola sharrantanni nooriranna kuri kakkachuullu wirro higgannokki gede assitanni noore bareedda gobbate gargarooshshu olantonna wolootano ga’labote bissara irko assinanni hee’noommo.
Fannoonnike ola rabbisatenni mootomma seeru aliidimma agarsiisate gaadi muli yanna giddo gumulamannonna gobbanke qeelletenni gumulteenna diinna saalfattanno gede assate quchumu gashshooti agarrannisi qeecha fulanni no.
Gobboomu deerrinni assinanni hee’noonni irko kaiminnino albaanni lame hinge gobbate gargarooshshu olantora irko assinoommo. Loosaasine mittu agani baatooshshensa uytino. Wolootuno quchumu dagoomi xaphoomunni 10 miiliyone birra ikkanno woxinni irko assinoonni. Konne calla ikkikkinni hasiisanno sinqeno daga qixxeessitanni afantanno. Hakkiinnino sae dadda’line tirfi’neemmo; miinji’ra dandiineemmohu, ji’lineemmohu, mi’nineemmohu gobba heedhurooti yaannohunni teessaano gargarooshshu olantora mundeensa aatenninna olu base geeshshano ha’ratenni olantote waatira ikkate jawa hasattonna kakkaooshshi noonsata leellishshanni afantanno. Gobbanke keerinna mittimmara Yirgaalamete quchumi gede agarranninke qeecha fulatenni gobbanke ayirrinyi agaramannonna wolambinatise roorenkanni buuxisaminota ikkite suffanno gede assate hasiissanno irko assinanni afammeemmo.
Quchumu dagoomi olu base geeshsha gaadate kakkaooshshinsa luphiima ikkinohurano hasiisanno garinni gaande gobba diinunni gatisate qixxaambeeti hee’noommohu. Daga mittimmansa kaajjishidhe gobbate daafira sharramanna wolqa dandiitu garinni olantonke irkisatenni gobba huntara daggino kakkachuulle wolquwa aana adhinanni hee’noonni qaafo irkisate kaajjillunni loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Quchumaho hasiisannore safote latishshuwa halashshatenna lopho buuxisiisate loonsanni hee’noonni gara xawisinke.
Kalaa Derrese:- Mittichu quchumira sasuri wo’ma hasiissanno. Umikkihu safote latishshaati. Safote latishsha yinanni woyte doogo, wayinna caabbichoho. Quchummate investe assite loosi’ratenna hee’rate hasidhanno bissara safote latishshuwa wonshinara hasiisanno. Layinkihu kayinni keeru noowa ikka noosi. Loosi’rannohuno, hee’rannohuno teessino ga’labbo hasi’ranno. Manchi beetti hee’ranno qooxeessi baalaho keerunni fule keerunni minisira higate qooxeessu keeraancho ikka hasiissanno. Konnirano quchumunna qooxeessu keeri agaramanno gede hajo la’annonsa bissa ledo qinaabe loonsanniiti hee’noommohu.
Wole kayinni investimenteteno ikko wolootare loosi’rateno hee’rate hasiissannoti baattote. Baatto muxxe ikkitino jirooti. Duuchare loosi’nannihu baattote aana ikkasinni quchumu baatto garunni gashshanna horote aana hossanno gede assa quchumu gashshooti qeecha ikkinohura konni ragaanni baatto garunni horonsi’nanninna quchumu lophora hasiisannore deerru deerrunkunni wonshinanni woyyaawino quchuma assate mixi’ne loonsanni hee’noommo.
Yirgaalamete quchumi xintaminohu 1923M.Dra ikkanna quchumimmate afansha afi’re maazzagaajju mini deerrinni tantanaminohu kayinni 1928M.Draati. Hakkiinnino 1995M.Dra reekkote gashshootinni woy kantiiwunni galate dandiinoho. Quchumu baca kalaqamu jiro noosiho. Iibballicho, giddosiinni taysse sa’anno lagga, dhaggenniti, budunniti, amma’nonitinna mannu loosino jiro hala’ladunni 1963M.Dra Norweyete mootimma irkonni minnoonniti jawa Yirgaalamete xaphoomu hospitaale no. Hawaasi yuniversite Awaada kaampaaseno konniicho afantanno. Ledoteno sa’u muli yannara loonsoonniti Yirgaalamete Agro-Industirete paarkenna labbannori quchuma baxxinoha assitannosireeti. Quchumaho noosi jiro garunni horonsi’ne albillicho woyyaawino garinni latisateno quchumu gashshooti deerrinni jawa mixo amande loonsanni hee’noommo.
Xaa yanna jajjabba dureeyyeno Yirgaalamete quchumira dagge investimentete handaarranni bobbakkanni afantanno. Lawishshahono Awaada industirete zoone yine woshshinanniwa Chaynu dureeyye jawa maashine qasse Chippude laashshitanno afantanno. Wolootuno bulleetenna saamunu faafrikka no; qorqorrote loosi faafrika hanafate qixxaabbanni noori no. loosu giddora e’ino dureeyye roorenkanni jawaachinshanni investimentete su’minni baatto adhite huxxite wortinoreno harunso assinanni loosu giddora e’anno gede haammata loossa loonsanniiti keeshshinoommohu. Amandoommo diri giddo sa’u boode agannara calla 34 investimentete su’minni huxxante keeshshitino baatto looso hanaffanno gede assineenna xaa yannara 17 baatto aana loosonsa hanaffanno gede assinoonni. Konni ragaanni xaano baca loossa agartannonketa leellishannori no.
Kalqenke hembeelanni keeshshihu Koovidi-19 fayya kalaqama ledo amadisiisaminohunni quchumaho saihu 2012M.D kawa investimentete handaarinni bobbakkanno dureeyye kiiro ajje leeltinohano ikkiro xaa yannara kayinni handaarunni woyyaawinori no. Xaa geeshsha la’noonni garinni Yirgaalamete quchumi xintamihunni kayse kiirsiisino diri garinninna noosihu kalaqamu jiro bikkinni, dancha diilallote akatisinninna loosi’ratenna hee’rate injiinohano ikkiro agarranni deerrinni lopho dileellishino. Quchumu muli yanna giddo lopho leellishara dandaanno gede assateno quchumu gashshooti qoqqowo hajo la’annonsa bissa ledo hasaawatenni baxxinohunni owaantete handaarinni jawa illacha tunge loonsanni gede raga worroonni garinni mixo qixxeessine loosu giddora e’noommo.
Owaantetenni, investimentetenni ikko wolootta daddalu mereershuwa handaarranni bobbahate Yirgaalamete quchumira dagge loosi’rate hasidhannorira loosi’rate ikkanno baycho bande qixxeesinoommo daafira hasidhu yannara dagge loosi’ra dandiitanno. Quchumaho dagge loosi’rate hasidhannorira quchumu gashshootino hasiissanno irko assatenna injeessate qixxaawinota kawaanni qole egensiiseemmo.
Bakkalcho:- Quchumaho afamannohu Chippudete faafrikinni fulannohu bushu fooli,du’namaanchu daado, bukonna ishinu hattono maashinete huuro caacceessitinonsata qooxeessu teessaano tayxee lamu diri albaanni koffeenya shiqishshanni keeshshitu hajo hiittoonni la’ne tirri?
Kalaa Derrese;- Quchuminkera CZA yaamamannohu Chaynu kubbaaniyyi Cippudete faafrika fane gobbaydinna gobbate giddo dikkorano laalchosi shiqishannoha ikkanna albaanni faafrikunni fultanno ishininna kaameellano hoowe giddora e’anno yannara buko kayissanno, wole widoonni kayinni maashine jawa ikkitinohura haqqeno daakku gedensaanni Chippudete widira soorritannota ikkasenni konni korkaatinni fultannoti jawa huuro caacceessitinonke yitanni qooxeessu teessaano koffeenya shiqishshannonka.
Teessaanote koffeenyano haa’ne la’’atenni qarra hiittoonni tirranniro la’’ate wo’naalloommo. Faafrikunni fulanno ishinino mare qooxeessaho afamanno lagira eanno daafira hakkonne daafamino waa saada agganno woyteno gawajjo iillitannohura mannootu ledo hasaambe rahotenni qaafo adhite qarru tiramanno gede borrotenni egensiinsoommonsa. Konni kaiminni insano noonke base aana faafrikunna wolootu uurrinshuwano loosantinohura baychu ruukkinonkena ledotenni base halashshine uynonkena yitanno xa’mo shiqishidhino.
Wole widoonnino ninke marre la’nummo gedensaanni faafriku hoowe giddoonni bale bale unte gobbaage fulanno ishine hakkiichonni qixxeessinoonni balera eanno gede assitara hedo woroommo. Ledotenni baycho uynanninsa gede xa’midhino xa’mora wodhotenna bidissu garinni dawaro qollanniha ikkanna; ishine kayinni mannu aanano ikko saadate aana gawajjo iillishannokki gede hoowete giddoonni noonsa basera bale unte hakkiicho duuntanno gede raga worroonni. Insano yinoonninsa garinni loosu aana hosiissanni nooha ikkanna albi gede ishine fulanni laga ea agurino. Dagano farcidhanni noohu konneeti.
Wole widoonni maashinete huuronna doogote ledo amadisiisaminohunni kaino koffeenya tirateno; kaameellansa faafriku hoowera sa’anno yannara huntino doogora buko ka’anni qarrissannota gatamarroonniha ikkanna, buko ka’annokki gedeno waa kiiffanno gede assinoonni.
Maashinete huuro ledo amadisiisaminohunni kayinni qooxeessu latishshira yine loonsanni uurrinshi lamere afi’rinoho; horono gawajjono nooho. Konni faafriki horo la’nummoro xaa yannara qooxeessaho 4 kumi ale ikkitanno qansooti qaxarante loosu kaayyo afidhino. Wole ragaanni kayinni gawajjono heedhannohura faafriku qooxeessira heedhanno teessaano hiittoonni assine hee’rate injaannonsa baychira soorrinninsaro qoqqowoho haja la’annonsa bissa ledo hasaambanni hee’noommohura albillicho taaltanno hajo ikkitanno. Konni garinnino albaanni ka’’anni keeshshino koffeenya tirranninna ajinshanni dangoonni.
Bakkalcho:- Yirgaalamete quchumira safote latushshuwa halashshonna loosu kaayyo kalaqate ragaanni xaa yannara loonsanni hee’noonni loossa hiittoonni xawinsannite?
Kalaa Derrese:– Yirgaalamete quchumi kalqete baankenni UIIDP yineenna quchumu gashshootino qoqqqowunna kalqete baankenni federaalete widoonni afi’neemmo liqoo no. sasente bissanni afi’nanni woxi quchumaho safote latishshi halashsho loosiraati hosannohu. Lawishshahono la’nummoro sai diro quchumaho 4 kiilomeetire seesaliicho kincho karate looso loonsoommo. 27 kiilomeetire carete doogo loonsoommo. Wayinna caabbichu xuruura diriirsanna doogga fanate loossa woloottano safote latishshuwa loonsanni sa’noommo.
Konni ragaanni sai diro 56 miiliyone birra baajeete amande loonsoonniha ikkanna tayxe dirono quchumaho hasiissannota safote latishshuwa loossara 58 miiliyone birra baajeette gaammanni yine mixo amandoommo. Togoo loossa loonsanni yannara balaxo uyinannihu looso hasidhannori maamarunni tantanantino wedelliraati. Lawishshahono mitto seesallichu kinchi doogo loosira babbaxxitino ogimma noonsa mannaati hasiisannohu. Diiche loossannori, seesallicho kincho kartannori, woloottano hattonni babbaxxitino ogimmanni loonsannirira handaarunni qajeeltinori mittimmatenni ikkite tantanantinoriraati looso kalanqannihu.
Konnirano quchumaho afantanno ogimmate, qajeelshunna hayyote uurrinsha ledo qinaambe wedellu haranchonna seeda yanna qajeelsha adhite loosu giddora e’anno gedeeti assineemmohu. Wole widoonnino pirojektuwate loossanni calla ikkikkinni woloottu handaarrannino bobbakke loossano gedeeti assinannihu. Lawishshahono lukkuwa ceatenni; 1 barri caacurre adhite lossatenni 45 barri gedensaanni dikkote shiqishshanno. 45 barra ikkinonsa lukkuwano hidhitanni ce’anno gede assinanni. Konirano quchumu gashshooti liqoote kaayyo injeessanno.
Quchumaho tayxe dirinni xaphoomunni 5000 wedellira loosu kaayyo kalaqate mixo amandoommo. Kuri wedelli babbaxxitino loossa handaarranni bobbakkannoreeti. Quchumu giwirinni handaarinnino la’niro quchumaho hala’lado kaayyo no. Yirgaalamete Agro industirete paarke hala’ladunni giwirinnu laalcho hasidhannote. Konnirano quchumu giwirinni handaarinni haammatu wedelli bobbahanni laashshannoha ikkiro laalchonsa paarkete isilanchimmatenninna batinyunni shiqishshanni uminsano horaameeyye ikkitanno. Faafrikuno hegeraamo ikkino garinni gumaamo ikkanni sufanno gede assatenni gobboomitte qeechansa fultanno qansoota ikkitanno gede jawa kaayyo noo handaaraati.
Xaa yannarano adote saada ce’anni faafrikkate adote laalcho shiqishshannori maamarunni tantanate loosu aana noo wedelli no. Albillichono industirete paarkera maalu laalcho hasidhanno faafrikka loosi goofanni nooha ikkinohura maalu saada xiikkitanni shiqishshanno wedelli handaarunni bobbakkannoha ikkanno.
Manufaakcheringete handaarinnino haqqunna siwiillate loossanni bobbakkanno wedellira loosu kaayyo kalaqate mixo amandoonni. Loosu kaayyo handaarinni 13 miiliyone birra liqoote kaayyo aate mixi’noonni. Konni albaanni liqiissinoonni woxe qolsiisatenni haammatu wedelli loosu giddora eannonna horaameeyye ikkanno gede quchumu gashshooti jawa illacha tuge loosanni afamanno.
Bakkalcho:- Wedelluno ikko qooxeessu dagoomi qarqarinsara Agro Industirete paarke loosamasenni horaameeyye ikkitanni noo gara hiittoonni xawisatto?
Kalaa Derrese:- Yirgaalamete Agro-Industirete paarke loosamasenni sai dirinni calla 2000 ale ikkannori quchumunna qooxeessu wedelli industire paarkera loosu kaayyo horaameeyye ikkitino. Quchumahonna qooxeessaho baatto loosidhe galtinorino hakko bikkinni laalchonna laalchimmansa woyyeessidhanninna lossidhanni gumaamma ikkitanni no. Babbaxxitino loosu kaayyo horonsidhe loosu giddora e’anno wedellino yanna yannantenni umonsa egennotenni, ogimmatenni woyyeessanna gumaamma ikkitanni hadhanno gede agarranni.
Yirgaalamete Agro industirete paarke loosi wo’munni wo’ma goofeenna wo’mu dhukinni loosu giddora e’annoha ikkiro 400 kumi manni loosu kaayyo afi’ranno yine agarranni. Konnirano hakkiicho loosanno manni galannohu konni quchumiraati; horonsi’rannohu, dikki’rannohu konniichooti. Konnirano quchumaho hasiisannoha safote latishsha garunni wonsha hasiissanno. Owaantete handaarrano ikko gallanni minna hattonni hala’la hasiissanno. Paarkeno quchumu ledo qinaabbe roorenkanni lopha noose daafira quchumu gashshooti quchumu pilaane paarkete ledo xaaddinota assine loonsanni hee’noonni. Konni ragaanni wedellu xaano horaameeyye ikkanni no; albillichono horaameessimansa buuxisidhanni hadhannoha ikkanno yitannoti wo’ma ammano nooe.
Bakkalcho:- Yirgaalamete quchumi gashshootino ikko teessaano gobba diinunni gatisate assinanni gaadira assitanni noo irko hiittoonni xawisatto?
Kalaa Derrese:- Keeru hajo mitti mittinke hajooti ikka noosehu. Gobbanke Itophiyu bi’re annuwinke mundeensanninna miqichinsanni uurrissino gobbaati. Konnirano qooxeessunniha ikko gobbate keere agarsiisatenna gobba diinunni gatisateno harinsanni hee’noonnihu tiiu gaadira quchumu gashshootinna teessaano agarranninsa qeecha fultanni afantanno; albillichono qansichimmate qeechansa fultannoha ikkanno. Wole widoonnino Abbay haaroo’mate kofo loosirano ikko gobbankera duuchu handaarinni hanafantinoti latishshu loossa garunni hala’lite qansootanke beeqqaanonna horaameeyye assitanno harinshora quchumu gashshooti agarrannisi qeecha fulanno yee ammaneemmo.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite ledonke assooto keeshshora lowo geeshsha galanteemmo.
Kalaa Derrese:- Anino galateemmo
Bakkalcho Sadaasa 7/ 2014
