Rosu bude woyyeessa calla rosu isilanchimma agarsiissannota dikkitino. Yanna xa’mitannoha rosu massagooshshe loosu aana hosiisatenni handaarunni woyyaawa guma maareekkisiisa agarranni. Rosaanote rosu guma woyyeessatenna isilanchimma buuxisiisate rosu minna deerra woyyeessanna rosanna rosiisate loosira hasiisannore garunni wonsha hattono rosu ogeeyye dhuka sufino garinni dhaabbachisha hasiissanno.
Gobbankera xaaddinota rosu hiiqqamme sissate xaa yannara mootimmano ikkito dagoomu, jawa illacha tuggino. Konni kaiminni, baalunku rosu daafira hajo la’annoe yaannohunni agarrannisi qeecha fulanni afamanno. Sidaamu qoqqowirano rosu latishshi loossa lainohunni dagoomunna mootimma albinni roore qinaabbe loossanni noo gara lainohunni Qoqqowu Layinki Pirezidaantichinna Rosu Biiro sooreessi kalaa Beyyene Baraasihu qixxaawote kifilenke ledo keeshsho asse hala’lado xawishsha uynonke. Wosinchinke kaysino hedubba aananno garinni shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Qoqqowoho rosu minna halashshatenna isilanchimma agarsiisate illachinshe loonsanni hee’noonni gara hiittoonni xawisatto?
Kalaa Beyyene:– Qoqqowinkera calla ikkikkinni gobboomu deerrinnino rosu isilanchimma luphiimu deerrinni xe’ne noote. Konni kaiminni, gobboomu deerrinni daggino soorronni woyyeessinoonniri mereerinni mittu rosu budeeti. Ninkeno hakkonne harunsine qoqqowinke deerrinni 2017 rosu diri rosanna rosiisate loossara ikkannore qixxeessine xaa yannara guuta ikkino garinni loosu giddora e’nanni hee’noommo.
Rosu handaarinni xaaddino qarrubba tirate ragaanni; umihunni rosu bude woyyeessate. Wolu kayinni rosu safote latishshuwa wonshate. Massagaanotenna rosiisaanote dhuka lossate. Rosu minna rosanna rosiisate injiitonore assate. Kuri baala qinaabburooti rosu isilanchimma buuxisiisa dandiinannihu. Konni ragaanni qoqqowinkera handaarunni hala’ladda loossa loonsanni hee’noommo.
Haaro rosu bude woyyeessini gedensaanni qoqqowu deerrinni Raadoonete roso qixxeessa noonke. Xaa yannara Raadoonete rosi qixxaawo gunde finco hanafate qixxaambanni hee’noommo. Woleno, rosu minna halashshate loossa, iillote anje noowa kayinni haaruudde rosi minna ijaarate loossa loonsanni keeshshinoommo.
Lawishshaho, rosaano xeertowa hodhitannokkinna mulenni rosate kaayyo afidhanno gede assatenna anje noowa 2014M.D hananfe jawiidi Layinki dirimi rosi minna kiirotenni 6 ijaarsha hananfoonniri mereerinni 3 rosi minna ijaarshi goofeenna looso hanaffino; sase kayinni ijaarshu gumulamanni afamanno. Mittichu rosi mini ijaarshi Oromiyu qoqqowi mootimmanni hananfoonnihu xaa yannara gumulamanni no.
Konni albaanni noo rosi minnano rosanna rosiisate injiitinore assatenna rosaanotenna kifilete waaxo taashshate loonseemmori no. Hawaasi quchuma lede woraddateno kiirotenni 20 Jawiidi Layinki dirimi rosi minna halashshate loossa loonsoonni. Mite mite rosi minnara 20 ikkitanno rosaanote kifilla ijaaratenni halashshinoonni. Halashshate loossa hananfoonniri mereerinni mite mite aananno 2017 rosu dirinni looso hanaffannoreeti. Kuri mereerinni 14 ikkitannori owaante aa hanaffino.
Haaruudde ijaara lainohunni qoqqowu mootimmanni “Sidaamu qoqqowi rosu haaroonshi pirogiraame” yaannohunni xaphooma rosu qarrubba tiratenni woyyaawino rosanna rosiisate loosi hee’ranno gede assate haaro hayyo kalanqe loonsanni hee’noommo. Tini pirogiraame haammata hanqafo amaddinote. Umikkiti, ijaarshu handaarinni balaxo uynoonnihu balaxote rosi minnaraati.
Anfummonte gede gobbankera quchummate ilantino ooso balaxote rosi minnara sase dirra keeshshiteeti umi dirimi roso hanaffannohu. Baadiyyete kayinni tini kaayyo dihala’litino. Baadiyyete “O” kifile yine hanafisiinsirono quchummate afantannori balaxote rosi minna gede guuta owaante uytannore dikkitino. Kuri kaajjishatenna rosu handaari eo uurrinshunni lossateno “Sidaamu rosu haaroonshi fende” yine uurrinsoommo. Tenne fende widoonni rosu minna ijaarshubba harinsanni. Balaxote rosi ijaarshirano illacha assinoommo.
Kuri loossara dagoomu beeqqanno gede assinoommo. Dureeyye uminsanni rosu minna ijaarsiissino. Mootimmate loosaasine aganu baatooshshensa uyte 20 ikkitanno deerransa agartino rosi minna ijaarsiissino. Daddalaanono halante uminsanni rosu minna ijaarsiissino.
Rosu isilanchimma agarsiisate ragaanni rosaanotenna rosu minna murrooti dhuka kaajjisha hasiissanno. Rosu minna woyyaawa massagooshshe afidhuro woyyaabbanno. Konni ragaanni, rosu gashshooti handaarinni rosu minna murrootira hala’ladunni qajeelsha uyinoommo. Rosiisanoteno hattonni sufino garinni ikkado qajeelsha uynanni hee’noonni.
Woluno, tenne pirogiraamenni rosu safo (kaima) taashsha (foundational skills) yaannohunni qaaqquullu (rosaano) anjensanni amadde lopha noonsa ogimma afidhanno gede assineemo. Qoqqowu deerrinni pirojekite qixxeessine rosaanonniha nabbawate ogimma lossateno loonsanni hee’noommo. Kuri loossa guma abbitanni nooreeti.
Lawishshaho, rosaanote nabbawate dandoo ragaanni agarroonni guma abba hoongirono; hanafo kayinni jawaachishshannota ikkase la’nanni hee’noonni. Qoqqowinkera qaaqquullu nabbawate ogimmansa woffi yitinote. Lame dirrara albaanni eeliidi rosu deerrinni harinsoonni xiinxallonni 2ki kifile rosaano mereerinni 70% ikkitannori nabbawa dandiitannokkireeti. 3ki kifile rosaanono 49% ikkitannori nabbawa dandiitannokkire ikkansa buunxoonni. Tenne xiinxallo lame dirranni mitteenge harinsanni daafira sai dirira woyaambe noota la’noonni. 70% noowinni 57% widira woffi yiino. 49% noowinni kayinni 32% widira ajisha dandiinonni. Kunino, handaarunni soorro abbate assinanni hee’noommo wo’naalsha leellishannoho.
Bakkalcho:- Rosu minna deerranna rosaanote guma woyyeessate widoonni hiittoo gumi maareekkamanni nooyya?
Kalaa Beyyene:- Rosu minna safote latishshuwa woyyeessate rosu minna rosanna rosiisate injiitinore assate loosinke ragaannino woyyaambe dagganni noota la’noommo. Lawishshaho, 2013 rosu dirinni deerra-III noo rosi minna 14% callatenka. Tayxe dirinni kayinni 29% ikkitannori umi dirimi rosi minna deerra-III iillitino. Mite mite rosi minnano xaa yannara deerra-IV widira lophitanni no. Qoqqowoho xaa yannara rosu handaara woyyeessate hananfoommo loossa guma abbitanni noota la’noommo. Kunino, rosu minna deerra woyyeessa rosaanote guminni irkisama hoogiro gumaho yaate dandiinannikki daafira rosaanote guma woyyeessateno mixi’ne loonsanni hee’noommo.
Rosaanote guma woyyeessate looso uurrinshunni loosate gobbaanni gaadunnino loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Sidaamu qoqowunni tantanami kawa rosu handaarinni daggino soorro hiittoonni xawisa dandiinannite?
Kalaa Beyyene:- Meessaneete gashshinanni woyte meessinni mixo qixxeessinnanni loonsanni. Lawishshaho, qoqqowu deerrinni rosu handaari loossahu tonne dirra mixo noonke. Sidaamu daga aantanno tonne dirra giddo hiittoo latishshi horaameeyye ikka noonsa yaannoha mixo qixxaabbino. Tenne mixo giddonni mitte rosu handaarinni dagooma horaameeyye assate loosooti. Konni albaanni baxxinohunni baadiyyete qooxeessubbara balaxote rosi dihala’linokanni. Konni kaiminni, ninke qoqqowu deerrinni balaxote rosi minna halashshatenni qaaqquullu konni deerrinni afi’ra noonsa ogimma afidhanno gede assate loonsanni hee’noommo. Balaxote rosinni quchumaho noo lawishsha baadiyyeteno halashsha noonke yine illachunni loonsanni hee’noommo. Baadiyyeteno deerransa agartinore balaxote rosi minna baalante olluubbara ijaarsa noonke yaannohunni rosu budenke woyyeessate mixi’ne loonsanni hee’noommo.
Woluno, qoqqowu mootimma baajeette gaamteenna eeliidi rosu deerri rosaano nabbawate, borreessate hattono shallagate dandoo amaddanno gede uminkenni pirojekite qixxeessine loonsanni hee’noommohunna guma la’nanni hee’noommohu qoqqowo ikkankenniiti.
Rosaano nabbawate, borreessatenna shallagate dandoo garunni amadde lophitanno gede qixxaabbino pirojekite 180 rosi minnara hananfe xaa yannara 345 rosi minnara iillisha dandiinoommo. Gumano la’nanni hee’noommo. Aantanno boode dirra giddo baalante rosi minnara halashshate loonseemmo. 1ki- 4ki kifile geeshsha noo rosi minnara qaaqquullu nabbawa, borreessanna shallaga dandiituro, rosu deerrinsa lexxanni ha’ranno yannara rosonsa shotu garinni huwata dandiitanno.
Rosu isilanchimma buuxantannokki gede jawa qarra ikkinohu rosaano umi dirimi rosi deerrinni amada noonsa dandoo garunni afi’ra hoogansaati.
Rosu minna halashshate ragaannino hala’ladunni loonsanni hee’noommo. Qoqqowinkera 30 baadiyyete woraddanna Hawaasa lede 7 quchumu gashshootta afantanno. Haammata woradda lame woy sase jawiidi layinki dirimi rosi minna noonsa. Umi dirimi rosi minna kayinni baalante olluubbara no. Rosu minna anje noowa wonshateno loonsoommo. Kaa’laano uurrinshuwano aananno dirinni qoqqowoho 5 jawiidi layinki dirimi rosi minna ijaarsate qaale e’ino.
Hawaasi quchumira calla sette rosi minna halashshate looso loonsanni hee’noommo. Baadiyyeteno hattonni. Woluno, tonne dirra mixonkenni rosaano galtanni rossannota kiirotenni 4 rosi minna ijaarsate mixo amandoommo. Xaa geeshsha “Hayyoole” yaamamanno rosi mineetilla gallanni ronsannihu noonkehu. Xaa yannara Hawaasi quchumira mitticho gallanni ronsanniha ijaarranni hee’noonni. Rosu ministere uytinonke kaayyonni Yirgaalamete quchumira ijaarsate balaxote looso loonsani hee’noonni. Zoonnate mereershuwarano gallanni ronsanni rosi minna ijaarranniha ikkanno. Rosu minna halashshatenninna deerransa woyyeessatenni rosaanote gumino woyyaawanno garini illachinshe loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Umi diriminni hanafe jawiidi layinki dirimi geeshsha rosu beeqqo hiitoonni xawisa dandiinannite?
Kalaa Beyyene:- Dirinsa rosoho iillinonsa qaaqquulli rosu battalara hossanno gede agarranni. Umi dirimi rosi deerrinnino beeqqo woffi yitinote. Layinki dirimi rosi deerrinnino hattonni beeqqo woffi yitinote. Umi dirimi rosi mininni layinki dirimi rosi deerrira sa’anno rosaano kiiro ajjinote. Seennuna labballu taalo ikkino garinni rosu beeqqo heedhannonsa assate loossano guma la’nanni hee’noonnite.
Qoqqowinkera balaxote rosi deerrinni seennu rosaano beeqqo woffi yitinote. Ikkeennano, mereerimu rosu deerrinni 7kinna 8ki rosu kifillara seenu rosaano kiiro roortanno. Agarrannihu kayinni seennunna labballu rosaano kiiro taalo ikkitanno gedeeti. Konne taashshate loonsanni hee’noommo.
Deerru deerrunkunni noo rosi minna baalante qooxeessubbara iillitanno gede assinoommo. Rosu minna iillo halashshatenni rosaano rosu minnara hadhanno yanna haransate illachinshe loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Sa’u dirrara xaaddinota rosu hiiqqamme sissate qoqqowu deerrinni hiittoonni illachinshe loonsanni hee’noonni?
Kalaa Beyyene:- Gobboomu deerrinni rosu gumi hiiqqamme xaaddino. Dayno gumi kayinni loonsoonni bikkinni ikkinota ammanne adha hasiissanno. Sa’u lame dirrara rosu guminni hee’noommo deerra seekkine anfoommo. Qoqqowinkerano rosu gumi anje qarra afa dandiinoommohu sa’u sase dirra kawaati yaa dandiinanni. Qoqqowoho fonqolu moora gargara noonke yaannohunni millimillo harisa hananfummo. Konni garinni, fonqolu moora boodu garinnino ikkiro ajishatenni 14% ikkitannori 12ki kifile rosaano jajjabba rosu uurrinshuwa eessannonsa guma maareekkisiissanno gede assa dandiinummo. Hakkiinnino, rosaano Yuniversitubbate fonqolantanno gede assini gedensaanni gobboomu deerrinni 3.4% rosaano calla sa’’a dandiitu. Qoqqowinkerano 2.4% calla sa’ino.
Konnira, dayno gumi loonsoonni garinni maareekkaminoha ikkasi ammanne adhine woyyeessate loosa noonke yaannohunni kifilete uynanni roso kaajjishate, rosu minna rosanna rosiisate injiitinore assate, rosaano rosonsa garunni huwata dandiitanno gede irkisannore wonshate hattono yanna tekinolojennita ikkase kaiminni yannitte hayyo horoonsi’rate ikkannore wonshate loonsanni hee’noommo.
Rosu minna ikkito rosiisaano mageeshshi rosaano ikkadda assitanni saysa hasiissannonsaro mixo qixxeessidhanni loossanno gede assinanni hee’noommo. Xaaddinota rosu hiiqqamme sissate rosaanote, rosaanote maate, rosu ogeeyye ledo hala’ladunni hasaamboommo.
Konni dirinnino baxxino garinni rosu minna deerranna rosaanote guma woyyeessate gaadunni loonsanni hee’noommo. Konni kaiminni, deerru deerrunkunni afantanno rosi minna sufino garinni irkisate looso loonsanni.
Wolu garinni, rosiisaanote ikkadimmanna kakkaooshshe lossate illachinshoonni. Sai dirinnino qoqqowoho noo baalante rosiisaanora qajeelsha uynoonni. Hawaasi Yuniversitenna Hawaasi Rosiisaanote koleejje ledo qinaawatenni rosu minna murrooti dhuka lossate qajeelshano uynoonni.
Bakkalcho:- Kolleejjete deerrinni noo millimmona maa labbanno?
Kalaa Beyyene:- Noonketi mitticho kolleejjeeti. Hawaasi Rosiisaanote qajeelshi kolleejje. Rosu isilanchimma woyyeessate balaxote rosira jawa illacha tungoonni. Konni rosu deerrinni rosiissannore kayinni ikkadu garinni qajeelsine qixxeessa hasiissanno. Konnira, Kolleejjete deerrinni balaxotennna umi dirimi rosi deerrira rosiisaano qixxeessinanni hee’noommo.
Balaxote rosi minna ijaarsha hanafummo yannara kuri uurrinshuwara rosiissano rosiisate ikkadu garinni qajeelsinanni qixxeessate loosono ledo hananfoommo. Konni dirinni mitte doychonni maassiinsoommo. Konni hawadi yannara maassantannorino no. Hawaasi Yuniversiteno qoqqowoho rosu isilanchimma qarrubba tirtanno xiinxallonna babbaxxitino irko assitanni afantanno.
Balaxote rosi deerrira uynoommo illachinni konni dirinni calla mootimmate loosaasinenni 20 balaxote rosi minna ijaarantino. Dureeyyetenni ijaarantinori 20 rosi minna no. kuri rosi minna mereerinni mite mite tayxe dirinni looso hanaffino. Gattinori kayinni 2017 rosu dirinni looso hanaffannoreeti.
Woloottano kiirotenni 30 rosi minna xaa yannara babbaxxino deerrinni ijaarantanni afantanno. Xaphoomunni deerransa agaartinore 73 balaxote rosi minna ijaarantanno gede assinoonni. Iajaarate qaale e’noonnirino haammata rosi minnaati.
Aantanno onte dirra giddo qoqqowoho baalante olluubbara deerransa agartinore balaxote rosi minna ijaarsateeti mixo amandoommohu. Mootimmano dandiitu garinni ijaarsitanna, maamarra, daddalaano hattono kaa’laano uurrinshuwano halante ijaarsitanno gede assinanni hee’noonni. Hawaasi Rosiisaanote kolleejjeno umisenni mitticho balaxote rosi mine ijaarsiissino.
Umi dirimi rosi minnano qarunni halashshate loosooti loonseemmohu. Korkaatuno, baalante olluubbara umi dirimi rosi minna noo daafira iillote qarri dino. Konnira, umi dirimi rosi minnara rosaanote kiironna batinye hedote giddo worino garinniiti halashshate loossa loonsannihu.
“Roso Ilamate” yitanno millimillonnino dagoomu beeqqonni 273 rosu kifilla ijaarsinoonni. Hedonke kayinni balaxote rosi minna mootimma dureeyyetenna mootimmate loosaasinenni ledo halante ijaarsitanno gedeeti. Mittichu dureessichi mitto umi dirimi rosi mine ijaarsino. Wolunku dureessichino hattonni mitto jawiidi layinki dirimi rosi mine halashshate looso loosino.
Konni dirinni Hawaasi quchumira 8 hattono wolootta woraddara 12 xaphoomunni 20 rosi minna halashshate loossa loonsoonni. Aananno dirinni halashshate ga’rafo fushshinoonniri 6 umi dirimi rosi minna no.
Jawiidi layinki dirimi rosi minnano rosaanote kiiro batinyi garinni halashshatenna haaruuddeno ijaarsate looso loonseemmo.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite oottonke xawishshi daafira qixxaawote kifilenke su’minni galanteemmo.
Kalaa Beyyene:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Woxawaajje 16, 2016 M.D
