Badheessa 24 Bayiriidi hiddaasete kofattora safote kincho tunge mite yine ijaarsha hananfoonni barraati. Hattono soorrote gashshooti konni barrinni Badheessa 24 bero lamalki dirooti.
Abbay kofatto safo 14ki dironna hattono soorrote gashshooti 7ki diro hawalle iillishi’ne.
Abbayi kofatto lainohunni Xaphoomu ministirchi Abiy Ahimedihu sa’u lamalara IFDR dagate riqiwamaano amaale mine shiqe assino hasaawinni, kofatto muli barrinni (180 barrubba giddo) mucci yite maassantannota qummeessinoti qaangannite.
Tenne lamala soorrote gashshooti dirra giddo gobbate garinni borreessiinsoonni gummanna amadantino hajubba aana handaaru xiinxallaanchi ledo hasaawa assinoommo.
Kalaa Yohanan Yookamohu Albi Hawaasi Yuniversite kalqoomu xaadooshshi dayirektoreete dayirektere ikkanna; xaa yannara Yuniversitete seerunna gashshootu rosu goli rosiisaanchooti; hattono gashshootunna poletiku hajubbanni sayikki digre (PHD) xiinxallaancho ikkanna; aleenni xawinsummo lamente hajubba aana qixxaawote goli ledo assino hasaawa aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Badheessa 24 xaphoomu ministirchi Abiy Ahimedihu (Dr) umikki hasaawasi assi yannara albaanni Itophiyu poletikinna gashshootu akati maricho lawannoho? hatte yannara dagatenna poletiku bissawinni agarrannihu qaru coyi maatinkanni?
Kalaa Yohanan:- Itophiyu seeda dirrara gobbate gashshooti dhagge noose gobbaati. Konni alba babbaxxitino mootimmuwa Itophiya gashshitino; baxxinohunni yannaasincho mootimmate gashshoote la’nummoro, muli yannaha Yaadigi amanyoote la’neemmo woyte tantanantino harinsho baxxinohunni shoole qara qara uurrinshuwa mittimma waaxante Yaadigi yitanno paarte kalaqidhinote. Tenne paarte uurrisidhinori shoolenti uurrinshuwa poletika massaggannorino ikko muro sayissannori insa callaati. Konni ledo amadaminohunni halamaanote yinanni bissa noonkanni.
Qarunni shoole uurrinshuwa, HWHT,Oromiyu, Amaarunna Wodiidi daga gamba yiteeti albisoota ikkite saffinohu. Affaare, Benishanguli, Sumaalenna wolootu daganna dagoomi hanqafaancho ikkitukkinni halamaanote yinanna noonkanni.
Batinye xa’mubba kayissanno poletiku harinshooti nooti soorrote alba. Roorenkanni beeqqisiisaancho, poletiku gatamarshi, poletiku poolisenna haaroonsote xa’mubbano noonkanni. Konne akataati wo’munni wo’ma soorraminohu.
Konni garinni soorrote kawa Itophiyu giddo lamu coyi leellino; umikkihunna danchummatenni la’nannihu gobbate gashshooteeti. Gobba uurritannohu bayiriidi seeri amanyootinniiti. Gobbate gashshooti woyi bayiriidi seeri amanyoote la’nummoro mulla shotu garinni uurrinoha di ikkino. Gobbate gede bayiriidi seeri amanyooti noonke; konninnino albano nooha bayiriidi seeri amanyoote sufisiisa dandiinoonni.
Gashshootunna poletiku hajubba la’neemmo woyte shota labbanno; kayinnilla shota di ikkitino. Qachinkenni Sudaane la’’a dandiineemmo. Gobbate gashshootu soorrami kiiro gobba hembeelote giddora e’ino. Ani Yuniversitete giddo kalqoomu hajubba dayirtektere ikke loosoommona; hatte yannara gobbayidi rosaano afi’rate kaayyo nooenkanni. Hajote aana kayiseemmo yannara, mite mite borrono la’’eemmo woyte bayiriidi seeransa sufisiisa didandiitino. Ninke gobba bayiriidi seeri amanyooti kayinni sufino; giddoyidi qarrubbanke noo gedeenni heedheennanni tini danchummate gede kayinsara dandiinannite. Konni daafira lamalu diri giddo soorrotenni afi’noommoti umikki horo poletiku amanyootinke sufino.
Layinkihu poletiku soorrooti. Poletiku haaroonso woyi poletiku hayyo aana soorro daggino yinannihu gashshitinoti gobboomu paarte yinanniti kalqete lophitino gobbuwa Chayinanna Kanaada labbeemme gobbuwa rosicho la’neemmo woyte kaajjado gobboomu paarteeti noonsati.
Itophiyu yaadigi yannara hoogginohu maati yiniro shoolente uurrinshuwa gobbaanni ikkino laooshshi hoogate qarraati; hakkunni gedensaanni kayinni poletiku hayyo aana soorro daggino yaate. Tini danchummate gede kayisa dandiinannite.
Bakkalcho:- Xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) techo lamalu diri albaanni assinohu qaru qaru hasaawi loosu widira soorrame guma abbate widoonni lamala dirra keeshsho hiittoonni xawisatto?
Kalaa Yohanan:-Itophiyu giddo faradate /sammi yiine fugantino hedo aate/poletiki noonkanni. Hedote badooshshi garunni adhamooshshe diafi’rino. Poletiku usuramaano noonkanni; soorrote gashshootinni kuni baalu gatino. Usuramaano tidhantino. Woluno tuqu xaadooshshe lainohunni hedo xawisate aana soorro daggino.
Konni gobbaanni poletika tittirre la’neemmo woyte mittu eewaanchu garinni adhinannihu soorrote gashshooti Yaadigi yannara noo dancha wata sufisiisa dandaasiitinna soro taashshate adhino qaafooti. Yaadigi yannara hananfoonni gobboomu sumimme noonsa pirojektuwa sufisiisa dandaasi jawa guma asse adheemmo hajooti soorrote gashshootita.
Woluno gobbate gede mitto assitankera dandiitannonkeri kayinnilla loonsikkinni keeshshinoonni hajubba heedhanno. Baxxinohunni gutu dhaggenke bowirsitanno loossa aana ,Afriku mittimma ofollo ikkanke bikkinnino Itophiyu safo kaajjishshanno loossa aana seekkine loonsoonni.
Konni gobbaanni poletiku ragaanni dagete xa’mono no. Umo gashshate ledo amadantino xa’mubba, korkaatuno miinjunnino ikko kalaqamunni injaannokki akati giddo keeshshitinore harancho yanna giddo iillatenna xa’monsa dawarate dandiinoonni.
Hattono meentunna wedellu poletiku beeqqonna massagooshshi aana dancha looso loonsoonni. Hattono gobboomu sumimme kalaqantino. Gobboomu sumimmenna kaajjado gobba gatamarate aana lowo loosi gatinoha ikkirono; hanafantino loossa danchate. Ledoteno loosunni leellishate hajo, dipiloomaasenke hawama dinose; korkaatuno ilama giddonsa amadde noohu kayinnilla mootimmate deerrinni kulantanni noori, xa kayinni ilamate xa’mo ikkite afantanno hajubba no. Togo yaa xiiwo woyi hekko dino yaa ikkikkinni giddoyidi kipho noonkeha ikkasinni konne qarranke ittisate aana loosa hasiissanno.
Hattono poletiku harinsho kaayyo uyitinonkeha ikkasinni noonke qarra ofolline hasaambe tidhantenni olu giddora e’’a hekkote gede assine adhinanni. Gobba miinjunni lophitanni nooha ikkirono heeshshote oolto noonte gedeenni no. Konnira mootimma gumultanni noore baxxinohunni shotinse la’’a noonkekkiri kaa’looshshunna diilallote gade ledo amadantinori irkishshu loossa danchummate gede adheemmo.
Bakkalcho:-Gobboomu soorro harunsite kalaqantanno xiiwonna hekko dandiine borreessiinsoonnire latishshu loossanna afi’noonni guma hiittoonni xawisatto?
Kalaa Yohanan:-Ani umi’ya garinnino ikko ogeessu garinni la”eemmo woyte tenne dirra giddo ninke gummaammaho yee adheemmo. Korkaatuno xaaddannonke hekko giddoonni roorenkanni gobbanke sayissino mitiimma shota di ikkitino. Kawiinni woyyino keeri daanno gede pirojektuwate jeefishshinkenna latishshu loossanke lowo geeshsha danchate. Xaa yannara gobbate deerrinni gumullanni hee’noonnihu koriderete latishshino shota lawara dandaanno; ikkollana lowo geeshsha jawa loosooti.
Ani mite mite gobbayidi gobbuwa ha’re la’’ate kaayyo afi’roommona; qaru quchuminsa lowo geeshsha biifadoho. Itophiyu kayinni Itophiyunni sa”e Afriku ofollooti, dipiloomaasete quchumaati. Qaru quchuminke biinfille muli barrinni Nayijeeriyu pirezidaantichi kulanna macciishshinoommo. Kuni leellishannohu giddoyidi qarranke tidhinanni ha’nummo bikkinni noonke dhuka garunni fushshine horonsi’ne latishshu widira soorra dandiineemmotaati. Konnirano korkaatunni ammantannore woyyaabbino massago uyitannori, baxxinohunni danchu gashshootinna dagoomu owaante aana noo qarra tiratenna woyyeessate ikkadda ikkitino massagaano hasiissanno.
Mitte gobba jawaata ikkitannohu jawaata paarte heedhuserooti. Chayinanna Kanaada lendanna wolootano lophitino gobbuwa la’’a dandiinanni; jawaata paarte hasiissannonketi huluullo diafidhino. Paarteno qolte baalanka beeqqisiissinota gobboomu paarte ikkituro hattenne poolise qolte woroonni qaagantanninna qansootu giddo rumuxxitanni hadhanno. Paartete tantano gobboomunni hanaffe eelli geeshsha dirrite rumuxxa dandiituro gobbate giddo jawaata mootimma kalaqantanno. Konni daafira jawaata mootimma heedhannohu jawaata paarte heedhurooti. Giddoyidi hajubbanke paartete amanyootinni tira dandiiniro hanafantino latishshuwa sufisiisa dandiinanni. Noo hanafono danchate yitanno hedo nooe.
Bakkalcho:-Gashshootunna haaroonsote loossa badhe hinge la’nummoro Badheessa 24 hananfe assinoonniri gashshootu woyyeesso mittu ogeessi garinni hiittoonni keenantanno?
Kalaa Yohanan:- Addi addi haaroonso assinoonni; roorenkanni uurrinshuwate ijaarshi aana safantino uurrinshuwa uurrisate ragaanni gumulantino loossa danchate. Miinjunnino ikko dagitte owaante haaroonso widoonni hanafantino loossa dancha ikkiturono; seeru garinni sufo afidhinore ikka noonsa. Uurrinshate gatamarshi loosi harinshote aana no ikkinnina digoofino; hobbaatu ragaannino ikkiro hattonni. Konni daafira gatamarshu sufe ha’rannoho. Haaroonsote bissano qolte huuncante fultino wodhonna seera jeefishshansa harunsanna keena hasiissannonsa. Mootimmano Itophiyu akati garinni fushshitino poolisubba gumulonsa la’’a hasiissanno yitanno hedo noo’’e.
Bakkalcho:- Tenne dirra giddo gobbate poletiku tantano giddo qarunni dagginoti uurinshu soorro maati?
Kalaa Yohanan:- Uurrinshate deerrinni paartete hayyo giddo baalunku uurrinshate gede qaranna halamaano yine bandikkinni gobboomu garinni dancha loosooti yee adheemmo. Gobbankera noo addi addi uurrinshuwa mereerinni rosu handaara la’nummoro soorrote gedensaanni la’noommori haaruudde keeno assa, roso poletiku gobbaanni assinoonniti danchummate gede adhinanni.
Lawishshaho ani jawiidi rosu uurrinshara looseemmoha ikka’yanni rosu handaari aana assinoonni woyyeesso kayisa dandeemmo. Rosaano Yuniversite e’anno woyte keenante e’anno; fultanno woyteno keenante fultanno. Kuni mittu manchi yino daafira gumullanniha calla ikkikkinni uurrinsha ikkitu geeshsha uurrinshannire ikkitino hajubba ikkite sufa noose.
Duumu baari hajono mootimma soorrantino daafira ledo soorrantanno hajo ikka dinose; korkaatuno uurrinshatenni massagantannota gobboomu hajo ikkitino daafira yaate. Abbayi hajono ikkituro kofattote ijaarshi qeelaminoha ikkirono; afamishsha mootimmate uyinanni hajooti.
Ga’labbote loosino mannu loosino huwanyonni irkisaminoha ikka dancha hanafooti. Xaphoomu ministirchinkeno tekinoloojete shiqqi yinoha ikkasinna uyino illachi uurrinshate gede jawaachinshanniho.
Gibirnnu widoonnino ikkiro sagaletenni umo dandaate hananfoonni sharronna leellanni noo gumi shota gede la’nanniha di ikkino. Konni daafira dancha hexxo noota huwata dandiinanni. hattono quchummate lophonna turizimete aana hanafantino loossa mittu manchinni ikkikkinni uurrinshatenni gumulantanno loossaati. Konni daafira xaphoomunni uurrinshuwa duuchunku handaarinni hanafantino loossa sufisiissannore ikka noonsa.
Bakkalcho:- Hiddaasete kofatto lainohunni techo 14 diri albaanni Badheessa 24 kofattote ijaarshira mite yine safote kincho tungoonniti qaangannite; kofattote ijaarshi hanafama Itophiyu dagara haadhe daggino kaayyo maati yaatto? Xa iillino deerrana?
Kalaa Yohanan:- Hiddaasete kofatto baalunku yineemmonte gede seeda dirra gaabbo noonke hajooti. Hidaasete kofatto gutu dhagge xintitannote. Qaaggonna mittimmate xawishshaati. Ani umi’ya garinni sayinsoommo xiiwonni albillitte heedhannonke loossara lowore ronsoommota asse adheemmo. Abbayi kofatto Baalunku halammummoro dandiineemmokki coyi nookkita buuxissinonke. Hattono xaaddannonke mitiimmubba tayinse sa’’a dandiineemmohu mitte hedo aana mittimmatenni uurrinummoro ikkinota buuxissinonke.
Hiddaasete kofattonni wolu adhineemmo rosichi Hawaasi Yuniversite duumu baari aana addi addi borronna xiinxallo assitanni keeshshsitino. Tenne yannara wodanchinoommo coyi konni aleenni sooorramate wo’naalleemmo woyte gobboomu garinni haammata hekko heedhannotaati. Konni daafira tenne sa’’ate baalunku halamme alinni eeli geeshsha noo qansooti Abbayi aana noonsa uurrinsha mitte ikkituro hiitti wolqano dagge hoola dandiitannokkitaati.
Abbayi yaa Gibtsete heeshshote hajo ikkirono mittore assitara didandiitino. Ninke harinshono dancha dipiloomaase harusitinote yee ammaneemmo. Albinni hanaffe xaa geeshsha nooti gobbate massagaano uurrinsha mittete. Massagaanonna daga mitte hedonni uurrinummoro hiittene hekkono fula dandiineemmota kayisate baxeemmo.
Bakkalcho:- Abbayi kofatto dippiloomaasenni Itophiyu afidhino qeelle hiittoonni xawisatto?
Kalaa Yohanan:- Gibtse Itophiyu aana berono digoxxino; techono digoxxino; ga’ano digoxxanno. Insarano uminsa woxi gede horonsirate hasatto nonsante gede ninkerano annimate hasatto noonke. Ninketi gobbayidi seeri uurrinshanke aanteteno kaajjado ikkitu geeshsha ninke qeelaanote. Insa assitinokki wo’naalshi dino; ikkirono ninke kofattote ijaarsha jeefisate widira shinqoommo.
Togo yaa ga’ano ikkiro duuchu raginni gibtse Itophiyu aana xiiwo kalaqqara dandiitannoha ikkasinni xa iillinoommo deerra danchummatenni adhine aantete sa’noommo doogonni rosichono adhine konni aleenni duucha coye loosanna qooxeessaho jawiidi qeechi hee’rankera hasiisanno. Konninnino Itophiyu Abbayi kofattonni sayissino harinshonni woyyaawino garinni horonsidhannotanna aantino yannara wolootu gobbuwarano rosicho ikkitannota ammaneemmo.
Bakkalcho:- Itophiyu Abbayi kofatto umise dhukinni ijaadhase harunsite kalqete aana su’mise latishshu odoonni duucha hige ka’asinni su’masenna ayimmase bowirsidhino yinara dandiinanni?
Kalaa Yohanan:- Eewanni, lowo geeshsha. Baxxinohunni kalqoomu daga konni gedensaanni Itophiyaho waaga uyitanno hajo ikkitanno. Aleenni xawisummonte gede giddoyidi hajubbanke aana jawaantoommore ikkinummoro gobbayidi hajubbanke qeelleemmokki hajo dino. Korkaatuno Abbayi kofattonni duuchare la’’a dandiineemmo. Pirojektuwate sufora womaashshu qara coyeeti. Meessi qomaashshu dhukinni gobboomunnita jawiidi pirojekte hananfe jeefisa wolootaho gobbate jawaante leellishannoho. Albillitteno xiiwo kalaqqanno gobba ikka dandiitanno gobba ikkase xawisannoho.
Bakkalcho:- Abbayi kofatto wo’munni wo’ma jeefamate shiima barrubba calla gattinota xawo assinoonni; konni gedensaanni Itophiyu dagawinni mayi agaramanno?
Kalaa Yohanan:- Mittu wodancha hasiissannonke coyi hee’riro miidiyu qara coye ikkinotaati. Gumu’linoommo loossa faajje assi’neemmohu tuqu xaadooshshi hasiisannonke. Miidiya horonsi’rannohu rosinoha ikkara dandaanno; odeessaanono, poletiku manni hattono dippiloomaase ikkitara dandiitanno. Sa’noommo doogga baalanta maareekkine wora hasiissannonke. Korkaatuno tenne dheggenkenni ilamanna wolootu gobbuwano rossanno daafira tajetenni amada noonke.
Pirojektete ijaarshi jeefamino yaa di ikkino. kofatto jeefanntinoha ikkara dandaanno; kayinnilla aanino mini loosi hee’ranno. konnira qixxaawa hasiissanno yitanno hedo noo’’e.
Bakkalcho:- Xa’monkera dawaro uyitanni ledonke keeshshootto daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Yohanan:- Anino galateemmo
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Badheessa 25, 2017 M.D
