Arbagoonu woradira Loosu, Dandootenna Interpirayzete borro mine sooreessimmatenni sase dirra loosino. Hakkonni albaannino woradaho Daddalunna Industirete borro mine layinki sooreessanna Manufaakcheringete handaari sooreessa ikke owaatino. Wonshi woradi layinki gashshaanchonna Quchumu latishshi borro mini sooreessa; hattono Daalle Woradi Jireenyu paarte borro mini sooreessano ikke loosino. Sai 2016M.D Ella agani kayse xaa geeshsha Mereeri Sidaami zoone Lokka Abbaayyu woradi gashshooti qara gashshaancho ikke owaatanni afamanno; tenne lamala wosinchinke.
Kalaa Zerihun Xilahun yaamamanno. Qixxaawote kifilenke ledo assino keeshshonni woradaho babbaxxitino safote latishshinna woloottano latishshu handaarranni mootimmatenninna dagate beeqqonni harinsanni hee’noonni loossanna labbino hajubba laise hala’lado xawishsha uynonke. Aaninno garinni qixxeessine shiqinshoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Lokka Abbaayyu woradira safote latishshuwa halashsho loossa hiittoonni xawisa dandiinannite?
Kalaa Zerhun:- Safote latishshi loossa quchumahonna baadiyyete yaannohunni lamu garinni bade xawisa hasi’reemmo. Safote latishshi loossa mootimma umisenni hattono dagate beeqqonni loossanno amanyooti no. Woradu xaphoomunni 23 olluubbanni tantaminoho. Kuri mereerinni lame quchummate. Baxxino garinni xaa yannara Lokka Abbayyu woradi gede quchumunniha safote latishshi loossa lainohunni mootimmatenninna dagate beeqqonni safote latishshubba halashshate jawa illacha tunge loonsanni hee’noommo.
Umihunni, tayxe gamba assinoommo giddo eonni quchumu giddo 5km ale ikkitannota giddo dooggara 3 miliyoone ale ikkanno woxu fulonni care diwate loossa loonsoonni. Wole widoonni, quchumma co’itte assatenni loosi’ratenna hee’rate injiitinore assate widoonni loonsanni loossa mereerinni co’ichimma agarsiisanna haanju latishshinni quchumma biifisa hasiissanno daafira sai bocu dirinni calla lame haanja base huxxineemmo yine mixo amande mixote garinni jeefisa dandiinoommo.
Woradu qaru quchuma woy mereersha ikkinohura calla ikkikkinni woradinkera lophitanni noo quchummano noonke daafira “sketch plan” dirrinse safote latishshinni hanqafantanno loossa gumullanni hee’noommo. Tayxe dirinni dagate beeqqonni ikko mootimmate irkonni babbaxxitino qooxeessubbara haammata doogga loosantino.
Dagate beeqqo widira ha’rate albaanni mootimmate gede tayxe dirinnino woradinkera Hawaasinni Yirgaalame massitanno doogonni Apostote Zigibaho yinanniwiinni kayisse woradankenna Hanxaxe quchumano tayisse sa’e Falqa yinanni ollii geeshsha hasiissanno waaco tunge doogo gatamarate looso loonsoonni. Tini doogo mitto ragaani qara quchuma tayisse Abbaayyu qooxeessa sa’ne wolootta Wodiidi qoqqowi zoonna ledo xaadissanote.
Wole widoonnino, tayxe baxxino garinni gatamarsha assinoonni doogga giddonni Lokkanni Daraara massite- Daraaru woradi ledo xaaadissannota ikkasenni baxxino illacha tunge loonsanni hee’noonni. Tini doogo mootimma jawa woxe dunte loossinote.
Konni gobbaanni, dagano olluunni olla calla ikkikkinni; baxxino garinni mootimmate widoonni worroonni faasho garinni hattono dagate ledo e’noonni sumimme garinni sa’u sette aganna giddo ajanni ajeenna 108km latishshu gaamubba xaadisa dandiitanno doogga loonseemmo yine mixote aleenni gumulloonni. Mootimmatenni ikko dagate beeqqonni lonsoonni loossa la’neemmo woyte yanna hasidhanno bikkinni daga laashshidhinore mitii’mitukkinni quchumu mereershubba iillishi’ra dandiitanno injo kalaqate; hattono dagoomitte hajubba giddo godowii noo amuwu ilate yannara mitii’mitannokki gede Ambulaanse yannatenni iillite fayyimmate urrinshubbara iillishshannonsa injo baalante qooxeessubbara kalanqo yaannohunni worroonni faasho kaima asine loonsoonni loosi shiima dikkino.
Doogga calla ikkikkinni mite mite qooxeessubbara buusuno hasiisannoha ikkasinni; deerrasi agadhino buusa ijaarre qooxeessaho afantanno jiro horoonsi’ne dagate beeqqonni haammata buussa loosa dandiinoonni.
Baadiyyete dagara xalala anganni waa iillisha lainohunni woradinkera xaphoomunni noonketi way uurrinshubba ajanni ajeenna 200 ikkitanno. Kuri uurrinshubba kayinni hanqafantannohu 14 olluubba ikkitannori Awaada Borrichu way uurrinsha widoonniiti. Hattono woradu way gashshooti hundaanni galtanno uurrinshubba no. Kuri way uurrinshubba dagankera yanna yannantenni hasiissanno horo uytanno gede assate ragaanni uynoonni illachinni tenne yannara baalanti uurrinshubba dagoomaho owaante uytanni afantanno. Dagano horaameeyye ikkitanniiti afantannohu.
Quchumaho xalala anganni way xuruura diriirsate dagate beeqqonninna mootimma halante 3km way xuruura diriirsate looso loossino. Konni gobbaannino, mootimmate gede konni albaanni horo aannokkiha way boono gatamarre daga xalala anganni waa afidhanno injo kalanqoonni.
Bakkalcho:- Sagalete wowe buuxisiisate hattono dikkote shiqinshanni laalchubba hala’ladunni laashshate ragaanni woradaho diilallote akati garinni roorenkanni laashshinanni laalchubba hiikkuriiti?
Kalaa Zerhun:- Irshu handaarinni woradinkera haammata laalchubba laashsha dandiinanni. Baxxino garinni goyirete yannara ikko badheessu yannara babbaxxitino laalchubba laashshinanni. Lawishshaho, goyirete yannara laashshinanniri mereerinni mittunna qara ikkannohu Gaashete laalchooti. Hakkiinnino sae Wahenna woloottano gati muro (kaashsho) woradaho hala’ladunni laashshinanni. Diilallote gadeno roorenkanni gammoojjaame ikkasenni kuri laalchubbara injiitinote. Tayxe laalchu diri goyirete yannanni calla 1617 hektaare baatto aana Gaashe laashshate mixi’neenna mixote aleenni 1627 hektaare baatto Gaashetenni dimboonni. Konninni, woyyaawa laalcho afi’noonni. Kunino, laalchonna laalchimma lossitanno waacubba garunni horoonsi’ratenni dayno guma ikkase la’noonni.
Dooramino wixa ikko wolootta waacubba mootimmate widoonni shiqqannore balanxe xiinxallinenna buunxe isilanchimmasi agadhinoha loosidhe galtinorira shiqinshanni daafira woyyaawino guma la’’a dandiinoonni.
Goyirete yannarano babbaxxitino gati kaashshuwa yaano Qunqumado shaana, Tumaatume hattono wolootta kaashsho hala’ladunni laashsha dandiinoonni. Woradinkera goyiretenni aane daannoha gorsu latishshi loosono la’nummoro babbaxxino laalcho laashshinanni.
Baxxinohunni, Abbaayyanna labbino qooxeessubbarano babbaxxitino dureeyye gibrinnu Investimente handaarranni bobbakke loossannori Mango,Abukaado, Muuze, Paapaayya labbinore laashshitanni tenne yannara horaameeyye ikkitanni dikkoteno shiqishshanni woradanke calla ikkikkinni qoqqowonna gobbate deerrinnino noota laalchu hasatto kassi assate widira higge hadhanni noota la’’a dandiinanni.
Wolu kayinni wo’munni wo’ma ikka hoogirono; Bunu loosinnino woradinke egennaminoho. woradaho 14 ikkitanno olluubba Buna hala’ladunni laashshitannoreeti.
Woradinkera Bunu loosinni bobbakkinori moolanna hayishshame Buna qixxeessitannori 6 Industirra afantanno. Tayxe laalchu dirinnino 2 miliyoone ali KG shoe Buna gamba assate mixo amandeenna mitte miliyoone KG ale gamba assinoonni. Tayxe isilanchimmasino agarre loosnoonni daafira gamba assinoonni Buni baalunku xaa yannara noonke mashalaqqe garinni umikki deerra fula dandiinota la’noommo.
Sagalete wowe buuxisiisatenna meessaneete dandaateno baxxino garinni qoqqowu deerrinni qixxeessinoonni kakkaooshshe (Initiatives) loosu aana hosiinsanni afammanni. Kunino, “Kaa’laanchimmatenni fulle laashshaanchimmate widira” yaanno adawarshinni “Kaa’lammo Inisheetiive” yine loosu giddora e’noommo.
Kuri loossa hananfummo yannara mite mite qooxeessubbara seeftineettete horaameeyyenna wolqa ajjinori baatto heedheennansanni loosidhukkinni mitiimmate reqeccaabbinore mitiimmate giddonni fushshate baca loossa loosa hasiissanno. Woloottu angano la’annokki gede assa hasiissanno. Woradaho noo qarra woradu umisinni tidha hasiissanno yaannohunni baxxino garinni; goyirete yannara calla woradu dhukinni noonke fano baatto aana Gaashenna wolootta laalchubbano laashshatenni haammata kuntaala laalcho afi’ratenni qarrubba shotisa dandiinoommo.
Xa hee’noommo yannano badheessu yanna ikkasenni xaano lende laashsha dandiinummoro woradaho calla ikkikkinni woleno hedeweelcho qarrantara dandiitanno bissarano iilla dandiineemmota la’’a dandiinoommo.
Kuri loossa gumulleemmoha ikkiro kayinni baatto babbaxxitino korkaattanni hafanfartannokkinna gawajjantannokki gede assate laayyote latishshinni latisate loonsanni dangoommo. Konni ragaanni babbaxxitino wayillasote loossa gumullanni dangoommo.
Konni loosi ledo amadisiisame tayxe dirinni gaadunni loonsoommori mereerinni Baarzaafe buqqsatenni basete badheessu loosinni Badalatenni diwate looso hananfoonni. Woradinkera 600 hektaare ikkitanno baatto aaninni Baarzaafe buqqisate gaado baxxino garinni hala’lite leellitanno olluubbara harinsanni hee’noonni. Qooxeessu dagano Baarzaafe buqqissino base seekkite hawuuratenni Badala hala’ladunni latissanni afantanno. Konni ragaannino gummaamo loosi loosamanni afamanno. Tini yanna badheessu looso harinsannita ikkasenni balaxote qixxaawo assinanni hee’noonni. Konnira, umikkiti baatto loonse qixxeessate. Layinkiti, filamino wixa qixxeessate hajooti. Baattote qixxaawo xaa yannara mixotenni 90% ale iilline hee’noonni. dagano dooramino wixa yannatenni adhitanni horonsidhanno gede assinanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Loosidhe galtinori hattono maamarunni tantanantino wedelli woradaho noota way injo horoonsi’ne gorsu pirojektubbanni latissanno gede assate loossa woradu gashshooti hiikko garinni irkisanni afamanno?
Kalaa Zerhun:- Woradinkera Bukkito yaamamanno olliira Gidaawo gorsu pirojekte afantanno. Tini pirojekte hala’lado baatto latisate dhukise jawaho. Sidaami giddo calla 5 kume hektaare baatto latisa dandiitannote. Oromiyu widoonnino 8 kume hektaare ale baatto latisa dandiitannote. Xaphoomunni 13 kume hektaare ale baatto latisa dandiitanno pirojekteeti.
Pirojektete qooxeessira babbaxxitino dureeyye gibrinnu Investimente handaarinni bobbakke laashshitanni afantanno. Loosidhe galtino dagano addi addi laalchubba laashshatenni horaameeyye ikkitanni afantanno. Konni tayxe dirinnino baxxino garinni amandoonni mixo pirojektete qooxeessira hala’lado baatto nooha ikkasinni tenne baatto wedellaho loosu kaayyo kalaqate horoonsi’ra konni albaanni wedellaho yine bandoonnite 1200 hektaare baatto aana lende halashshine 2 kume hektaare baatto sayinse aate widira iilline hee’noommo.
Tenne mixo garunni loosu aana hosiinsummoro konni ragaanni afi’neemmo jiro woradinkera calla ikkikkinni wo’munku Sidaamira ikka dandiitannote.
Abbaayyu qooxeessirano Bilaatte Lagi ledo amadisiisaminohunni noota kalaqamunna mannu loosino eltonna injo ragunni horoonsi’nummoha ikkiro woradinkera hagiirsiisanno guma maareekkisiisa dandiinanni.
Bakkalcho:- Lokka Abbaayyu gobboomu paarke daa’’ataanote injiitinota assate hasiissannota safote latishshuwa halashshatenna daa’’ataano owaante afidhanno uurrinshubba ijaarsate loossa hiikko deerrira afantanno?
Kalaa Zerhun:- Kuni daa’’attote handaari lowontanni horoonsi’nikkinni keeshshinoonniho. Tenne noonke jiro kayinni ragunni amande eote buicho assine soorratenni horoonsi’rate ragaanni harinsanni hee’noonni loossa giddo tayxe dirinni qoqqowu mootimma widoonni hanafantino loossa no.
Konni ragaanni daa’’ataano dagganno woyte mitii’mitukkinni hasidhannire afi’ra dandiitanno gede hende Lokka Abbaayyu paarke giddo “Silala” yaamamanno qooxeessira Looje ijaarranni hee’nnoonni. Kuni loosi hagiirsiisanno deerriraati afamannohu. Loojete ijaarshi loosi xaphi yee goofanno woyte kayinni jawa kaayyo kalaqannoho yitanno hedo nooe.
Mitto ragaanni daa’’ataano dagganno woyte mitii’mitukkinni hasidhannore rahotenni afidhanno gede kaa’litanno. Daa’’ataano babbaxxinore horoonsidhanno daafira qoqqowinke gede ikko woradinke gede eote buicho ikkitanno. Wole ragaanni, paarkete giddo hasi’ni gede millinsanni doogga loosa agarranni. Konni albaanni woradu mereershinni kayisse Abbaayyu geeshsha massitanno doogo no. tini doogo millisate qarrissannota ikka hooggurono deerrase agadhitinota assate loosi hasiisannota la’noommo. Hajo la’annonsa bissa ledo hasaawatenni tini doogo loosantanno gede assate widira ha’nanni hee’noommo.
Woradinkera turizimete ikko wolootta injonna elto garunni latinse horoonsi’ra dandiineemmo harinsho kalanqe albillicho kaajjine loosa dandiinummoro addinta woyyaawino qooxeessa kalaqa dandiinanni.
Bakkalcho:- Woradu Investimentete handaarira noosi kaayyonna dhuki hiittoonni xawisa dandiinanniho?
Kalaa Zerhun:- Woradinkera konni albaannino gobbate deerrinni egennantino dureeyye dagge baxxinohunni gibrinnu Investimente handaarinni bobbakke afantanno. Baxxino garinni Bukkito olliira afantanno Gidaawo pirojekte qooxeessira kiironsa 15 ikkitanno dureeyye hala’lado baatto amadde laashshitanni afantanno. Abbaayyu qooxeessirano dureeyye dagge loosidhanni afantanno. Dureeyye konniicho dagge loosi’ra ninkera jawa kaayyooti. Haammatu wedellirano loosu kaayyo kalaqqino. Wedellu, kalanqoonninsa loosu kaayyonni uminsannino sa’e maatensa heeshshono woyyeessidhanni afantanno. Loosidhe afidhannohunni giwire baattanno daafira tinino woradaho mitte kaayyooti.
Seeru garinni bobbake loosi’rate hasidhe daggano dureeyyera woradaho hala’lado baatto laashsha dandiitannoti noonke. Tenne kaayyo horoonsi’neemmo gede qoqqowu mootimmano jawa irko assitanni afantanno.
Bakkalcho:- Woradaho dannunni xaandanni qooxeessubbara ga’labbo agarsiisate qinaabbine loossinanni harinsho hiittoote?
Kalaa Zerhun:- Ga’labbo qooxeessanna qoqqowo baddannota dikkitino. Ga’labbo kalaqama baalanko hasiissannote. Tenne ga’labbo agadhitannoti kayinni umihunni dagate. Layinkihunni, daga massagganno mootimma ikkasenni lamente qoqqowubba mereero afantanno woraddanni mittu ninkeho; layinkihu Wodiidi qoqqowinni Abbala Abbaayyaho. Sayikkihu kayinni Gujete widoonni noohu Guwaanguwa yaamamanno woradaati. Kuri ledo yanna yannatenniiti xaandeemmohu. Kuri qooxeessubbara daga mimmitu ledo xaaddanno akata kalanqe qooxeessaho hegeraamu keeri hee’ranno gede gutu sumimme kalanqe loonsanni hee’noommo.
Woradinke mitto ragaanni Oromiyu ledo; wole ragaanni Wodiidi qoqqowi ledo xaadanno. Kuri dannunni xaandeemmo woradda giddo jaddo loose ninke widoonni tayse sa’’anno harinsho dino. Danchu xaadooshshi noonke daafira jaddo loosinoha qinaambe amadatenni gutunni ga’labbonke agarsiisate loossa halamme loonsanni hee’noommo. Ninke calla ikkinummokkinni dannunni xaandanni qooxeessubbara qoqqowu Keerunna Ga’labbote uurrinsha widoonni xaadooshshe kalanqoonni harinshono woradanke mitiimmate reqecceessitannota dikkitino.
Miteekke mite mite qooxeessubbara massagote ledo xaadinohunni kalaqantanno mommoddanna shiimmaadda mitiimmuwa gobbaanni ninke gashshootu gede keerenna ga’labbo agadhate noonke dhukinna uurrinsha kaajjadote.
Bakkalcho:-Woradu mootimma widoonni qansootaho loosu kaayyo kalaqate harinshonna irko maa labbanno?
Kalaa Zerhun:-Wedellaho loosu kaayyo kalaqate loosi baxxino illachinni loonsanni hee’noonniho. Tayxe dirinni sa’u sette agannara calla woradaho 1142 wedellira loosu kaayyo kalanqoonni. Shinqinshoommohu liqoote woxino mixonke garinni la’neemmo woyte 3.3 miliyoone birra ikkanno. Loosu kaayyono kalaqantinohu gibrinnunni, Industiretenna owaantete handaarranniiti. Wedellaho woxe shiqisha calla ikkikkinni; lawishshaho, gibrinnu handaarinni bobbakkinorira baatto shiqisha hasiissannohura sa’u sette aganna giddo 33 hektaare baatto shiqinsheenna laashshidhanni gumaamma ikkitino.
Quchumahono babbaxxitino owaantetenna Industirete handaarinni bobbakkino wedellira tayxe diro 12 kontiinere shiqinsheemmo yine hende Hanxaxe quchumira calla 16 kontiinere shiqinsheenna loosidhanni afantanno. Wedellaho woxe shiqishanna loosidhanno bashe shiqisha calla ikkikkinni ikkadimmansano buunxanni ha’ranna laooshsheno woyyeessidhanni hadhanno gede hattono qajeelshano uynanni keennanni harinshooti kalanqoommohu.
Bakkalcho:- Fayyimmanna roso lede woloottano dagoomitte handaarra widoonni dagooma horaameeyye assinanni harinsho hiittoonni xawisatto?
Kalaa Zerhun:- Noonke yineemmo jiro giddonni bayi’riidi jiro mannu wolqaati. Tini mannu wolqa kayinni qajeeltinota ikkiturooti guma laala dandiitannohu. Rosu handaarinni sa’u muli yanna kawa Sidaami gede gaado hananfoonni. Gaadunnino rosu minna rosatenna rosiisate injiitinore assino; hakkiinnino sa’ne rosaanote guma woyyeessino yine hananfoonni loossanni baalante qooxeessubbara woyyaawino gumi maareekkamanni dayno. Wo’munku qooxessira balaxote rosi minna halashshinoonni. 1ki-12ki kifile geeshshano rosatenna rosiisate injitinore assate loonsoonni.
Wole ragaanni, qansooti fayyimmansa agarantinore ikka hasiissanno yine loosu giddora e’nummo yannara qarunni fayyimmate owaante uynanni uurrinshubbara noo mitiimmubba tiratenna hasiissanno waaco wonshate looso loonsoommo. Baxxino garinni amuwunna qaaqquullu fayyimma agarantanno gede illachinshe loonsanni hee’noonni. Dagooma hanqaffino fayyimmate wowe widoonnino tayxe diro 11 kume 622 miilla kalaqate mixo amandeenna xaa geeshsha 11 kume 445 miilla kalaqa dandiinoommo.
Bakkalcho:- Ledonke keeshsho assite oottonke xawishshi daafira widaninni galanteemmo.
Kalaa Zerhun:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Badheessa 4, 2017 M.D
