Haanju harumi mixo sase qara illacha amaddinote. Umihu, gawajjantino baatto wirro shaqqitanno gede assate;Layinkihu, biliyoonetenni kaansanni chigginyuwanni gobbate dubbu jiro lossatenna konni baalu loosinni diilallote gade soorro iillishshanno xiiwo ajisha sayikki illachaati.
Haanju harumi ninke Itophiyu dagara haammata horo nooho. Giwirinnu laalcho lossate; sagaletenni umonke dandineemmo gede assate, lagga wo`mitanno gede, gorsunna anganni way muramannokki gede, dubbu jiro losse diilallote gade taashshatenna Abbay kofattonke garunni agarantanno gede assannoho.
Ledoteno “Itophiyu laashshito” yine hananfoonni gobboomu Industirera badhete miqicho ikkinoho. Industirenkera hasiissanno waaco shiqishateno dhuka ikkannoho. Korkaatuno, Industirenke haqqu laalcho laashshate haqqe hasidhanno. Haqqa kaansummoro, konnira ikkanno uduunne loosate gobbanni e”anno uduunne riqiwa dandiinanni. Haqqu laalcho gobbara soyaatenni gobbaydi soorro afi`rate dhuka kalaqannoho.
Hattono giwirrinnu laalcho qineessinanni Industirra haanju harumi mixo guma ikkitinori giddonni Abukaato, Paapaayya, Maango, Apilenna wolootta gummate laalo afidhanno. Togo ikkanno woyte laalcho gobbanni eessa agurre gobbara sonkanni dhuka lende kalaqi’nanni. Xaphi assine la’nanni woyte haanju harumi mixo maatete jireenya buuxisate widoonnino jawa kaa’lo assitannota la’’a dandiinanni.
Haanju harumi mixo konni daninni luphi yiino garinni gobbate miinja ijaaratenna lophono hegeraame assate harinsho aana umise dilaali noose. Baxxinohunni, gobbate hornyi bowirannonna agaramanno; tenne huwattino ilama kalaqantanno gede, qansootaho gutunni ikkitino pirojekte heedhannonsa gede, hakkiinino sa’e qarqaru xaadooshshi halamme gotti assate widoonni dipolomaasete doogora noose qeechino kullanniho.
Itophiyu dubbu jirosenni Afriku gobbuwanni albisa ikkitino yanna nooha ikkirono; yanna yannatenni lexxitanni dagginoti dagate kiiro, irshunna saadate hayisso anje kalaqantanno gede assatenni qansootuno dubbo mararro nookkiha buujjitanni qara hasattonsa wonshi’rate gadachantino. Gobba babbaxxitino yannara massaggino mootimma dubbu jirora agarooshshe assatenna addi addi sharro assiturono wo’naalshinsha shoshshoginoha ikkinohura hendoonni guma gansiisa didandiinoonni.
Xaphoomu ministirchi dokter Abiy Ahimed biilloonye amadi yannanni hananfe konne qarra gatisate hixamanyine gumullanni hee’noonni haanju harumi mixonni luphiima soorro la’nanni hee’noonni. Mixo konni alba hananfoonni wo’naalshinni baxxino garinni kaajjado harunsonni gumulantanni nooha ikkanna; xaa yannara kalqoomu deerrinni galatisiisanno guma leellishshara dandiitino.
Haanju harumi mixo gobbate haanja latishsha uddisiisate, baadiyyete daga heeshsho soorrate, loosu kaayyo kalaqatenna diilallote gade soorronni gawajjamannokki qooxeessa kalaqate widoonni hagiirsiisanno guma leellishshanni afantanno. Xaphoomu ministirchi Abiy Ahimed (Dr) Maaja aganira 2011M.D hanafisiisinoti haanju harumi mixo shoolu diri giddo 20 Biliyoone chigginye kaasate illachishshinota ikkitanna; umi diro calla 4.7 Biliyoone chigginye kaasatenni mixo wo’munni wo’ma jeefinsoonniti qaangannite.
Aantete 2011M.D 5 Biliyoone chigginye, 2012 M.D 6 Biliyoone chigginye kaansoonniha ikkanna 2013M.D 7 Biliyoone chigginye kaasate assinoonni sharro koroonu fayya gufissurono; gamunnino ikkiro jeefinse sa’noonni.
Xaphoomu ministirchi Abiy Ahimedihu (Dr) halantino mangistuwa uurrinsha 75ki xaphoomu songo aana leelle assino hasaawinni; “ninkehu qaru illachi mullaabbino baatto dubbunni diwanna woyyino ga’a kalaqa calla ikkikkinni; loosonke haanjanna diilallote gade soorro ledo sumuu yaanno garinni gumulate. Wiinamu qaafo adha hasiissannonketa huwachishannonkehu ledote lallawaanchi dihasiisannonke; korkaatuno diilallote gade soorro abbitannota gawajjitanno xiiwo wo’mante kalqera babbaxxitino basera illenkenni la’noommo” yaatenni mixote gumulora noosi murci’raanchimma egensiisino.
Itophiyu mootimma 2011 M.D Maaja aganira assinoonni umi doyicho chigginyete kaashshi qixxaawonni mitte hawarronni 200 Miliyoone chigginye kaasate mixo amandoonniha ikkirono; 354 Miliyoone chigginye kaasatenni kalqete hasaawa ikkitino. Hatte yannara 23 Miliyoone daga chigginyete kaashshi aana beeqqite 4.75 Biliyoone chigginye kaasatenni mixote aleenni jeefissino.
Haanju harumi dagoomittetenna miinjunni
Itophiyu dubbu jiro yanna yannatenni ajjanni dagginoha ikkanna xaa yannara gobbate baattote hala’linyi 15 anga xibbuunni woyi 17 Miliyoone haktaare calla dibbinota muli yannanni fultinoti “Mass tree planting Prospects for a green legacy in Ethiopia“ yaamantino mashalaqqe kultanno. Konni giddonni 15.8 Miliyoone haktaare kalaqamu jiro ikkitanna; gattinoti chigginyete kaashshinni diwantinota ripoorte leellishshanno. Ledoteno gobba dubbu bujjamanni fooqa ikkitinotanna dubbo marro qolle latisate injiitinoti 18 Miliyoone hektaare mulla baatto nooseta ripoorte leellishshanno.
Itophiyaho dubbu dolamara qara korkaatta yinanniri gibrinnu latishshi halashsho, kasale fushshatenna gatamarshaho yine dollanni haqqe lexxa, doogiweelo saadate hayissonna halashsho ikkitanna; baxxinohunni Gaambeellahonna Benishangul Gumuzi qoqqowubbara hala’ladda irshuwa latishshi bati’ra gobbate leeltanno dubbu shaalara qara korkaatta ikkansa xiinxallo leellishshanno.
Konnira kayinni seeru hanqafo hooga, wodho qixxeessa hooga, gumulate dhukinna seeru laanfe kaima ikkitanna; ammansiisannohu qooxeessu baatto kiri hattono dubbo horonsi’rate qoosso hooga qarra batissinota kullanni.
Haanju harumi mixo gobboomu hedo ikkatenni aleenni; horonsi’raanono daga ikkasenni tenne mixonni irkisamme haammata loosu kaayyo kalaqa dandiinoonni. Baxxinohunni wedellunna meentu chigginye kaasatenna amadooshshe assatenni lowo geeshsha horonsi’raano ikkino.
Konni gobbaanni tini mixo woyyaabbinota gibrinnu hayyo kalaqatenni sagalete wowe buuxisate, waayi jironna qooxeessu agarooshshe buuxisatenni sufo noo horonsi’raanchimma uyitannotanna kalqoomu horonsi’raanchimma buuxisate umise kaa’lo assatenni Oozoonete shaala (Green House Gas) ajishate kaa’litannota buunxoonni.
Gobboomu chiggineyete kaashshi mixo quchumma biifisatenni aleenni qooxeessaho afantannota daafantino lagga keeraanchimma agarsiisatenni haanja biifado base qara qara quchummara halashshateeti.
Baalunkuri aleenni hananfoonni mixo qachu gobbuwa illacha goshooshatenni gutu horonsi’raanchimmara mitteenni loossanno gede kakkayisatenni aleenni qooxeessaho waayinna dubbu jiro anjenni kalaqantanno kipho gatisatenni hee’nanni qaenni darama gatisate dandiissanno.
Tenne qooxeessu annimma buuxisa dandaa hoongiro kaasantino chigginyuwa amadooshshe assatenni annimmatenni massagannohu hee’rannokki daafira; duuchunku sammi yee muratenna dironsa haransatenni qooxeessu agarooshshi sharro gumiweelsara dandaanno.
Xaa yannara konne looso uullara dirrisate wo’naalsha hananfoonniha ikkirono sharro gummaame assate rahotenni annimate macciishshamme baalante bissara iillisha hasiissanno.
Haanju harumi mixo massagannohu xaphoomu ministirchi borro mine ikkasinni, fulo dibbannotino mootimma calla ikkitanno gede assinoonni. Ikkollana, qooxeessu agarooshshi baalante bissa gutu sharro xa’mitannota ikkasenni gobboomunna kalqoomu kaa’laanno uurrinshuwa tenne mixo gumulora qeechansa fula agarantannonsa.
Tayxe haanju harumi mixora gobboomu deerrinni 6 Biliyoone ale chigginye kaasate qixxaawo assinoonnita gibrinnu ministere egensiissino. Konninnino kaasantino chigginyuwa 60% miinjaho kaa’lo assitannorenna sagalete wowe ledo amadantanno chigginyuwaati. 1.8 miliyoone hektaare baatto aana 6.5 biliyoone ale chigginye kaansanni.
Gibrinnu ministirchi Girma Amente (Dr.) egensiisino garinni; tayxe haanju harumi loossanni 6.5 biliyoone chigginye kaashshoho qixxeessate hende 7.5 biliyoone qixxeessinoonni.
Itophiyu mittu barrinni (Arrishsho fulte e’a geeshsha) kaasate dandiitino chigginye batinyinni kalqete amandoonni riikerde woyyeessa dandiitinoha ikkanna; tayxe dirinni maareekkisiinsoonni gumi kalqe maala’lisinoha calla ikke gatannokki gedenna kalqete muxxe ikkitubba mazigawira borreessiisate hananfoonni millimillo seyootenni gumulantanno gede baalanti qoqqowubba qixxaawo assitanno gede Ministirchu woshshatto assino.
Chigginyete kaashshira gobboomu deerrinni tittirote mixo qixxeessinoonniha ikkanna; sa’u dirra giddo gobboomu deerrinni gumullanni keeshshinoonnihu haanju harumi dancha guma borreessiisanni afamannota mashalaqqe kultanno.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Woxawaajje 9, 2016 M.D
