Safote latishshi ragaanni
Bayiriidi haaroo’mate kofo ijaarshi gufi’re keeshshinowinni wirro gatamaramanno gede assatenni yanna yannantenni hasiisanno waa wonshinoonniha ikkanna; caabbicho burqissanno Terbayine looso hanaffanno gede assinoonni.
Mootimmate soorro dagguhu Badheessa 24, 2010M.D kawa haaroo’mate (Abbayi Lagi) kofo pirojekte ijaarshi wirro hanafamanno gede assatenni xaa yannara ijaarshu loosi gumualmara 2% calla gattino; kunino 6 agani giddo xaphi yaanno deerra iillasi luphiima seyooti.
Kofote ijaarshi xaphooma sivilete loossa xaa yannara xibbuunni 98% ale iillitanno gede assinoonni. Elektiro mekaanikaale loossano wiinamunni gumulantanni noota kulloonni. Aantanno muli aganna giddono ijaarshu loosi wo’munni wo’ma gumulameenna maassiisate feeffantanni hee’noonni.
Dooggatenna Baaburu doogo halashsho:- Addis Ababunni- Jibuti geeshsha massitannota Baaburu doogo halashsho lede qara qarasafote latishshuwa ijaarshi xaadooshshunna daddalu soorro woyyeessitinota ikkitino.
Koriderete latishshi ragaani hanafantino pirojektubba umikki gafi Addis Ababu quchuma lede addi addi qoqqowubbate quchummara harinsanni hee’noonni. Quchummate calla ikkikkinni addi addi baadiyyete qooxeessubbarano koriderete latishshi loossa hanafama calla ikkikkinni; pirojektubbate loosi goofinowa maassiisanna owaantete fano assa dandiinoonni. Koriderete latishshi quchumma biifadonna loosi’ratenna hee’rate injiitinota assatennino aleenni haammatu qansootira loosu kaayyo kalaqantanno gede injo kalaqinoho. Konninni, quchumma wolootta kalqetenna Afriku gobbuwa quchummanni ledo heewisamaano assa dandiinoonni seyoo maareekkantanni afantanno.
Miinju lophonna Investimentete ragaanni
Kalqoomu miinju hekkonna gobbate giddo kalaqantino gaancubba heedhurono; Itophiyu miinju millimillo kaajjinshe sufisiisatenni gobbaydi Investimenteno hala’ladunni goshoosha dandiinoonni.
Mootimma Telekomunikeeshine, Baankenna Loojistike labbino jajjabba handaarrara hallanyu beeqqo koysate woyyeesso assinoonni.
Gobbannihu Bunu, Qamadetenna gati mu’ronna laalote laalchimma lexxitanni daggino. Baxxinohunni, Bunu laalchonna Daraaro gobbaydi dikkuwara soyaate bikka lossatenni Itophiyu Buni kalqoomu dikkora roorenkanni hasamaanchonna luphiima eo afisiisannoha assa dandiinonni.
Gibrinnu handaarinni laalchimma lossatenni: sagalete wowe buuxisiisatenna haanju harumi loossa sufino latishshira hosiisate hedo sa’u soorrote dirrara loosu aana hosiinsanni dangoonni.
Latishsha goyiretenna arri gorsu loosinni hala’ladunni harinsanni hee’noonni. qamadete laalchinni diwantanno baattono, afi’anni laalchino lexxanni dayno. Baxxinohunni, arri gorsu Qamade latishshinni afi’nanni hee’noonni gumi gobba wolootta gobbuwa kaa’lonni fulte sagaletenni umose dandiitanno gede assino.
Soorrote kawa sai 2011M.D gobbate gammoojjaame qooxeessubbara hananfoonnihu arri gorsu Qamadenni afi’noonni laalchi 26 miliyoone kuntaala meddi yaannohonkanni. Tini kiiro aanino dirinni 54 miliyoone kuntaali widira lophitino. Konni garinni arri gorsu Qamadenni afi’nanni laalchi 100 miliyoone ale iillino.
Goyirete Irshinni afi’nannihu Qamadete laalchi 48.5 miliyoone kuntaalinni 152 miliyoone widira lexxino. 2011M.D 3 kumenna 500 hektaare baatto aana hananfoonnihu arri gorsu Qamade latishshi xaa yannara 3.5 miliyoone hektaare widira lophino. Konninni, 172 miliyoone kuntaala laalcho afi’rate dandiinonnita mashalaqqubba leellishshanno. Xaphooma Qamadete laalchi goyirete, arri gorsinna badheessu yannara loosinni xaa yannara 300 miliyoone kuntaala laalcho gamba assiinanni deerra iillinoonni.
Qamade calla mitticho gidu dani gede adhiniro nafa goyirete loosinni 4.2 miliyoone hektaare baatto aana Qamade lattino. Arri gorsinni 3.5 miliyoone hektaare baatto iillinshoonni. Xaphoomunni, Itophiyu xaa yannara 7.7 miliyoone hektaare ajjinokki baatto Qamadetenni diwantanno gede loossino. Konninni, 300 miliyoone ajinokki laalchono agarranni deerra iilla jawa seyooti.
Konne handaara seekke egennino manni gobba Qamade gobbaydinni eessa dinose yite ammantannorira naaxxissanno seyooti. Itophiyu tenne yannara Afrikaho afantanno gobbuwanni Qamade batinyunni laashshitanno gobba ikkitino.
Itophiyunnihu xaphoomu gibrinnu laalchi konni albaanni 300 miliyoone kuntaala meddi yaannoha ikkinota Gibrinnu ministere mashalaqqe leellishshanno. Tenne kiiro kayinni xaa yannara Qamadete laalchinni calla iillisha dandiinoonni. Ikkinohura, Qamadete latishshinni afi’noonni seyoo wole farci’raancho hasiisikkinni umisenni coyidhannote.
Tayxe dirinnino 4.7 biliyoone chigginye haanju harumi loossanni kaasate qixxeessinoonni. Sa’u dirrarano haanju harumi loossanni maareekkamino gumi jawaachishannoho.
Haanju haruminni kaansoonni chigginye dubbu diwatto halashshate calla ikkikkinni sagalimmate hossanno laalo uytannoreeti. Konninni, sagalete wowe buuxisiisate jawa qeecha afidhino.
Laalchimma lossi’ratenni mini giddo horoonsi’ratenni sa’ne gobbaydi dikkuwara soyatenni miinju buicho assa dandiinoonni. Handaaru konne calla ikkikkinni loosu kaayyo kalaqorano jawa irko assino; assannino afamanno.
Gobbate soorro daggu yannara Bununni 700 miliyoone doolaare calla diru giddo eo afi’nanniha ikkanna; sai dirira calla 1.4 biliyoone doolaare eo afi’ratenni Itophiyu dhaggenni Buna gobbaydi dikkuwara soyaatenni luphiima eo afi’noonni.
Konni laalchu dirinni calla Buna gobbaydi dikkora soyatenni 2 biliyoone doolaare eo afi’ra dandiinanni yine agarranni.
Hiittenne yannarano aleenni kalaqamu agarooshshinna haanju latishshira loossara jawa illacha tungoonni.
- Itophiyu “BRICS” miilla gobbuwara miila ikkitanno gede xa’mo shiqqeenna adhammooshshe afidhe miila ikka dandiitinohuno tenne soorrote yannaraati.
Industirete latishshi ragaanni:- Addi addi laashshaano Industirra babbaxxitino qooxeessubbara hala’litanno gede assinoonni. Lawishshaho, qinaabbino gibrinnu Industire paarkubba qarunni kullannireeti. Konni handaarinni haammata gobbate giddonna gobbaydi dureeyye bobbakke laashshitanno gede kaayyo kalanqoonni.
Industirete latishshi, yannitte tekinoloje, daa’’attote (turizimete) hattono dagoomitte handaarranni isilanchimma lossatenni gummaamma loossa maareekkantino.
Jajjabba pirojektubba amandoonni yannanni ijaarante gooffanno gede assatenni haammata pirojektubba loosi garunni gumulamanno gede assa dandiinoonni.
Itophiyu xaa yannara wiinama lopho leellishshanni afantannori kalqete gobbuwanni mitte ikkitanna; Afrikahono jajjabba miinja kalaqidhinori onte gobbuwa mereerinni qara ikkitanni daggino.
Addi addi kalqete gobbuwanni ledo daddalunna miinju xaadooshshinni woyyaawino deerrira afantannota ikkitino.
Poletikunna gashshootu woyyeesso
Gobbate addi addi qooxeessubbara daga kayissanni keeshshitinoti gashshootunna poletiku xa’mubba soorrote gashshootinni dawaro afidhanno gede assinoonni. Daganniti gashshootunna poletiku xa’mubba dawaro afi’ra qooxeessubbate keeru geannonna latishshu sufanno gede assino. Konninni, dagate mereero taalleenyunna gutunni horoonsi’ne latate kaayyo kalaqantino.
Dipilomaasete beeqqo:- Tigirayete qoqqowira kalaqantino gaance uurrisate keeru sumimme lede Itophiyu dipilomaasete handaarinni jawa qeecha godo’la dandiitino.
Hobbaatenna ga’labbo geisate loossa፡-Itophiyu Aliyye gobbate qooxeessira (Tigirayete) kalaqamino ola uurrisate sumimme harisatenni ga’labbo ge’anno gede assitino.
Itophiyu gargarooshshu olantona gobboomu hobbaatu uurrinshuwa haaru garinni tantananna kaajjishatenni gobboomu hobbaatenna utuwimma agarsiissannore kaajjadda uurrinshubba kalaqa dandiinoonni.
Dagoomittenna yannitte tekinoloje lopho
Dijitaale Itophiya adda assate loossanni dijitale faynaansenna addi addi loossatenna owaantubbate hayyo yannitte tekinolojenni irkisantinorta assa dandiinoonni.
Fayyimmanna rosu handaarra woyyeesso:- Fayimmatenna rosu handaara woyyeessate gobboomu deerrinni haaru garinni loossa hanafoonni. Konni albaanni noohu rosu budi gobboomu ha’nura egennonni irkisaminoha ikka hoogasinni handaarunni seeda dirrara agarranni gumi maareekkamikkinni keeshshino. Konne qarra tirate rosu budi ha’nura gobbate egennonni irkisamanno gede assinoonni.
Aleenni xawinsi seyoo maareekkantinohu harinsho baala injiitino akatinni ikkikkinni Itophiyu kalaqamunna mannu kalaqino qarrubbanni jifantanni sa’ino yannaraati.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Badheessa 25, 2017 M.D
