Itophiyu kisantinokkiti baattote giddo jiro noose gobbaati. Ikkollana seeda dirrara kalaqamu eltose horonsidhukkinni heedhino. Muli yanna kawa kayinni shiilo Gibrinnunni aante Itophiyu jireenya buuxissannota ammanne batinye hekko giddoonnino ikkiro soorro abbate loonsanni hee’noonni. Itophiyu pireesete uurrinshano shiilote handaari xaadinosi qarra, qarra sa’’ate assinoonni sharro, handaaru xaa yannara afamanno deerranna aantino loossa lainohunni shiilote minister dieeti kalaa Miliyoon Maatiwoosihu ledo hasaawa assitinoha ikkanna; ninkeno tenne lamala wosinchu amadonkenni aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Shiilote handaari gobbate gede dirantino onte qara qara handaarra mereerinni mitto ikkinoti qaangannite. Handaaru qeeecha hiittoonni xawinsanni? xaa geeshsha handaaru gobbate gede assino kaa’lo xawisinke?
Kalaa Miliyoon:- Itophiyu miinji seeda dirrara mittu handaari aana rarrae keeshshinoti anfoonnite. Xa kayinni duuchu handaari miinji hasiisannota mootimmate widoonni ammanne sa’u shoolenna onte dirranni hananfe addi addita miinju handaarubba latisate sharro assinanni hee’noonni.
Konni alba illacha tungoonnikki handaarra illacha afidhanno gede assine duuchu handaari miinju latishsha harunsinanni afammeemmo. Konni garinni Ontunku handaarinni mittu shiilote handaari kullanniho. Aantino tonne dirra giddo Itophiyu heddanno xaphoomu latishshunna jireenyu harinsho handaari jiro kalaqatenna woloottu latishshu handaarrara jiro kalaqatenni owaatanno gede agarranni.
Itophiyu lowo geeshsha jawa gobbaati. 1.1 Miliyoone kaare M2 gogu hala’linye afidhino. Xaa geeshsha noo mashalaqqenni batinye gobbuwara mitte woy lamu dani kinchu shiilo afantanno. Kaayyote gede ikkeenna Itophiyu sasenka dana afidhinota, baattote ruqani kalaqamanno Volkaanike, hoshooshamate harinshonni kayinni lowo Miliyoone dirra gedensaanni layinkimeeshsho ‘Sedimentary’ woyi ‘Nibribrib’ yinannihu kinnate dani kalaqamanno.
wolu kayinni iibbillu xiiwonni kalaqamanno ‘Motamirific’ yinanni kinchooti. Konni kaiminni Itophiyu ayirrado shiilonni hanaffe gatamarshaho, Elektirikete wolqara, Gibrinnaho, Industirete, babbaxxitino owaantuwara waaco ikkite owaattanno.
Gaazetenni Jiotermaalete geeshsha gobbate miinjira luphiima gobbayidi soorro abbitanno addi addi shiilote jiro noose gobbaati. Konni garinni gobbate ledote jiro kalaqate shiilote handaari alba hige daanno gede assinoonniti taalo laooshsheeti.
Aantino dirra giddo batinye loossa gumula agarantanno. Handaaru hasatenna latisate fooliishsho noosiho. Hasate fooliishsho seeda yanna adhitanno. Adhanno yanna tonne dironna hakkuyi ale ikkitara dandiitanno. Hasattote loosu harinsho aana miinju horoonsi’raanchimma buunxihu gedensaanniiti loosu layinki fooliishsho widira reekkamannohu.
Hasate loosinni sa’u dirra giddo gumulantino loossanni latishshu fooliishshowa reekkantinori no. Latishshu widira soorrantara dandiitanno kaayyo nootano buuxate dandiinoonni. Konni garinni culka, Jiotermaale, Potaashe lendanna jirote widira soorrantannori jajjabba kaayyooti angankera afantannoti.
Shiilote handaari alba hige daanno woyte lophitanni noo gobbuwa aana kalaqqanno xiiwo no. Mootimma jawaatte keerenna ga’labbo agarsiisa dandaa hoogguro handaaru ga’labbote bidhatto ikkara dandaanno akati kalaqamara dandaanno. Tenne dandiite noonsata shiilote jiro horoonsidhe latissino gobbuwa no. Itophiyu widoonnino ikkiro ministerete loosu mininni hanaffe gumulsiisaanote uurrinshuwa tantanote dhuka qorqorte qoqqowu geeshsha irkissara dandiitanno harinsho diriirsine loossa gumullanni hee’noonni.
xaa yannara xaphoomu ministirchi borro mini biheraawe shiilote latishshi amaale mine uurrinse loonsanni hee’noonni. Kuni Federaaletenna qoqqowubbatenni fultino bissa hanqafantino amaale mini aganu aganunkunni xaande loossa keennanni. Ga’labbote ledo amadaminohunninna caabbichu, doogotenna telekoomete owaante labbinore safote latishshuwa wonshate hattono womaashshunna jawaachishshu amanyoote injeessate widoonni noo qarrubba tiratenni latishshaho injoo kalaqate kaa’lanno amaale mine uurrinse loossa gumullanni hee’noonni.
Handaaru latishsha ollohisate ikko latishshaho guficho ikkitanno coyubba tirate shiilote ministere assitanno sharrora qoteho haammata bissa halamaano ikkite loossanni afantanno. Qarrubba tira dandiinannihu qinaambetenni loosa dandiiniro ikkasinni; Federaaletenni tirranniha Federaaletenni; qoqqowubbano uminsa qeecha adhatenni agarantannonsa sharro assitanni afantanno. Togo ikkasinni jawaata irkonna harunso assinanni hee’noonniha ikkasinni Itophiyu shiilote handaarinni haaro kaayyonna ledote jiro haadhe dagganni afantanno.
Xaa yannara culku shiilo latishsha ollohissanno jajjabba kubbaaniyuwa gatamarsha gumullanni hee’noonni. Lawishshaho; womaashshu irko afidhe gatamarsha hanaffinori mereerinni Oromiyu qoqqowira Wollaggaho Tullukaape qooxeessira hananfonni gatamarshi kullanniho. Benishangul Gumuzi qoqqowi kumuruketenni gatamarshu uduunne hodhinsanni hee’noonni. Kumurukinni gatamarrannihu Itophiyaho jawiidi culku ijaari Itophiyu techo geeshsha budillaanchuno ikko babbaxxino garinni latissanni keeshshitino Culka mittu ijaari callisi laashshanno yaate. Tini Itophiyaho mitte fooliishshooti; haaro jiro haadhe daggino. Culku ijaari gatamarshi mittu dirinna bocu yanna giddo jeefisate hendoonni. Gaambeellu qoqqowira lamu agani gedensaanni looso hanafanno ijaari gatamarsha jeefinsoonni. Tigrayete qoqqowirano gatamarsha hanafate balaxote injoo kalanqanni hee’noonni.
woloottu shiilote handaarra aanano togonni loonsanni hee’noonni. Shiima aganna giddo maassamannohu Lemmi qooxeessira gatamarroonnihu Simintote ijaari 30-40 anga xibbuunni simintote shiqisho hasatto diwate dandiisannoho. Xaphoomunni gumullanni hee’noonni loosi Itophiyu Industirenna miinju millimmo bikkanno jajjabba dhukaati. Gibrinnaho hosanno harishshano shiilote handaari kaa’lo assanno gede loonsanni hee’noonni.
Bakkalcho:-sa’u tonne aganna mixonna jeefishsha xawisinke?
Kalaa Miliyoon:-Tonne aganna giddo xaphooma shiilote latishshi handaarinni 428 Miliyoone doolaare e’’o abbate hende millinsoommo. hee’noommo. Konni giddonni 3 Miliyoone doolaare e’’o afi’ra dandiinoonni. Tenne kiiro xibbuu widira soorrinanniwoyte 75 anga xibbuunni iillitanno. Sa’u labbanno yanna ledo heewisiinsanni woyte roorre afi’rino jeefishsha borreessiinsoonni. Konne guma afi’noonnihu mittu ministerete loosu mininni calla ikkikkinni irkisaano tantano kalaqamasenninna loossano aganu aganunni keenamansanniiti. Konni daafira suwashsho doogo amandeeti hodhinanni hee’noommohu. roorenkanni gummaa’mate safote latishshi shiqisho qarunni hasiissanno. Konni ragaanni haammata loossa loosantanni afantanno.
Bakkalcho:- Shiilote handaari sa’u shiima dirra giddo seeriweelo doyissaanonni, dikki’rate qarrinni, ga’labbotenna amadantino hajubbanni qarru giddo keeshshinoti addaho; xaaddino mitiimmubba hiittoonni sa’’ate dandiini?
Kalaa Miliyoon:- Itophiyaho xa noo akatinni sa’u dirra giddo handaaraho xaaddino mitiimmubba woloottu Afriku gobbuwarano xaaddannoreeti. Culku latishsha seeda dirrara budillaancho doogonni laashshinanni keeshshinoonni. Laashshate amanyoote yannaasincho assate sharro assinanninna woyyaabbino e’’o afi’nanni hee’noonni.
Tenne yannanni latishshu aana bobbahate hasatto lexxitanni daggino.
Seeriweelo doogo giddo qodhitino wolquwa beeqqitanni keeshshitino. Seeriweelimma hala’late harinsho aana taashshate looso loosate luphiima sharro assinoonni. xaa geeshsha Ijaaru deerrinni culka laashshanni afamannohu medwoki kubbaaniya callaho.Gobboomu shiilote amaale mine uurrisate korkaata ikkinohu mittu togooha seeriweelo assoote gargarateeti.
Wolu qarra sa’’ate woloottu gobbuwa wo’naalshi ma lawanno yaannoha la’’ate. Mitiimmubba badate malu gidddora e’’ate faashono adhinoonni. shiilote handaari xeertote qarqartora afamannoha ikkasinni luphiima ga’labbote wolquwa bobbaasa xa’manno. Poletiku massagaanonna dagooma beeqqisiisate gadachishanno. Tenne baala hedote giddo woratenni yanna yannatenni murmurantinokki irko hasiissannotanna amanyootu giddora e’’a hasiissannota hedote giddo worre loonsanni hee’noonni. Konni garinniiti xaaddinoreno ikko xaaddanno qarrubba tirate sharro assinanni keeshshinoonnihu; kuni kaajje sufannoha ikkanno.
Bakkalcho:- Gobboomu shiilote amaale mini xaa geeshsha gumulino lossanni illete leellino guma abbino?
Kalaa Miliyoon:- Qoqqowunniri aantaano pirezidaantooti amaalete mini miillaati. Amaalete mini keenannori baalunku qoqqowubbateno illacha ikkite ka’anno. Konninnino labbanno bare kalaqqe loosu eeli geeshsha dirranno gede assatenni seriweeloota gargaratenna amanyoote amadisiisate sokko fulanno. Amanyoote amadisiisa hasiissanno yaanno uurrinsha mootimmate deerrinni qarrubba alinni eeli geeshsha amadiisiinse dagganno woyte xa’mamooshshe abbannoha ikkasinni; deerru deerrunkunni qarrubba taashshinanni dangoonni. Ministerete loosu mini mittu qoqqowi aana kalaqqanno xiiwonni aleenni amaalete mini babbaxxino deerri aana afantanno bissa hanqafinoha ikkasinni;mitteenni dagge gumulsiissannori woyyaabbinoha ikkanno. Mittu mittunku loosanno looso xa’mamaanchimmatenniiti gumullannihu. Konni garinni gumullanni hee’noonni loosi shiilote handaarira jawa dhuka kalaqa dandiino.
Bakkalcho:- Xaphoomunni xa noo akatinni shiilote handaarinni maa agadhino?
Kalaa Miliyoon:-Benishanguli, Wollaggu, Guji, Gaambeella, Tigrayetenna Amaaru qoqqowi giddo haammata shiilote jiro no. Jajjabbate yinanni dureeyyeno handaaru giddora goshooshate wo’naallanni hee’noonni. Ayirritanno yinanni fooliishsho sa’ne ammansiissanno fooliishsho aana afammeemmo. Kuri injoo horonsi’ratenni ontenna lee ijaarra aana calla jawaata looso loosa dandiiniro gummaa’ma dandiinanni. Itophiyu Opaali labbino kalqete aana luphi yino deerrinni hasantanno shiilote jiro noose gobbaati. Kalqete wolqate hasatto reekko ledono mittoo’matenni loossa gumulantanni afantannoha ikkasinni gumu gobbate ikkannoho.
Bakkalcho:- Xaa yannara handaaraho hasatto leellishshanni afantanno kubbaaniyuwa hiikkuriiti? mageeshshi bikkinni goshoosha dandiinoonni? Kubbaaniyuwate hasatto latishshu aana woy hasate aana yaannohano amadisiisse xawisittonkero?
Kalaa Milyooni:- Kanaadu, Ameeriku, Ingilizete,Norweyete, Awustiraaliyu, Chayinu, Hindete, xaphooma Aliyyeenni, Soojjaatoonni, jajjabbate yinanni kubbaaniyuwaati Itophiyaho shiilo latisate aana bobbakkinori. Kubbaaniyuwa hasatenni sa’e gatamarshu fooliishsho widira reekkantinoreeti. Batinyootu kubbaaniyuwa hasatto hanse buunxoonni jiro aana bobbahate. Batinyootu bobbakkanni noohu sasu dirinni 15 diri geeshsha hasate fooliishshonsa jeefante goofimarchu deerra iillitinore shiilote handaarra aanaati.
Bakkalcho:- Gobba hasiisannoseri siwiillate e’’o gobbate giddo riqiwate millimmo assinanni hee’noonniti anfoonnite. Konni ragaanni siwiilu shiilo kuuso noonsa gobbate kifillara gumulantanni noo loossa xawisittonkero?
Kalaa Milyoon:- Siwiilu shiilo babbaxxitino gobbate kifillara babbaxxino garinniiti afi’nannihu. Tigrayete qoqqowira Shire, Amaaru qoqqowira Seqoxaho, Mekaane salaam, Wollegga Biqlaal, Gaambeellaho, Guji qooxeessubbara luphiima siwiilu kuuso no. Siwiilu kuuso luphiima ikkasenni dureeyye loosa hooggurono nafa meessi dhukinni millimmo assa hasiissannota ammannoonni. Ministerete hundaanni nooti Jioloojete inistituute Guji qooxeessira xiinxallo assitinno. Xiinxallotenni loonsoonni badate loosinni qooxeessaho islancho siwiilu kuuso noota buunxoonni. Gaambeellu qoqqowira lawanno garinni siwiilu shiilo kuuso afantanno.
Bakkalcho:- Shiilote hasatto loosi yanna adhannohanna luphiima woxu dhuka xa’mannoho. Togoo qarra tirate hiittoo mala kalanqanni hee’noonni?
Kalaa Miliyoon:- Meessi dhukinni millisate hasattonna sharro no. Baattote gogu hala’linyinna luphiima jirote kuuso garinni kayinni mootimmate dhukinni gumulate luphiima jiro xa’manno. Jiro noowa xawisa dandiinanni. Ikkeennano miinjunnita horaameessitannota ikkase gumulote aana iillate hala’lado loosonna woxu dhuki hasiisanno. Mootimmate dhukinni bande shiqisha dandiiniro kayinni woyyaawinoha ikkinota ammannanni. xaa geeshsha kayinni kubbaaniyuwate ikkadimma kaima assineeti hasattote looso gumullanni hee’noonnihu.
Bakkalcho:- Ayirrado seesu shiilo dikkote aana horaameeyye assitannohu waaga lendeenna shiqquro ikkinota marro marro kayinsanni; waaga ledate widoonni gumullanni hee’noonni loossa maati?
Kalaa Miliyoon:- Waaga lende dikkote shiqishate dandaami bikkinni wo’naallanni hee’noonni. Ikkirono xaano lowori gatanno; kaajjadu loosi hasiisanno. Yuniversituwatenna Tekniketenna ogimmate qajeelshi uurrinshuwa hattono uminsanni rosicho afidhinori ledo halamme loonsanni hee’noommo. Togoo looso seera fushshatenna xiiwo kalaqatenni calla ikkikkinni; huwanyo kalaqate loosono qoteho harisatenni loonsanniho. Dagoomaho ikkado huwanyo heedhuro hasi’nanni gumi aana iilla dandiinanni.
Bakkalcho:- Culku jironke haammata xiiwo giddo keeshshitinoti qaangannita ikkitanna; xaa yannara daggino soorro maa labbanno?
Kalaa Miliyoon:- Sa’u yannara Culku latishshi aana luphi yitino mitiimma noonkanni. Kontirobaande jawiidi handaaru hekkooti. Fajjo uyitannori qoqqowubba ikkansanni Itophiyu Biheraawe baanke ledo mittoonsate qarrubba noonkanni. Mite mite qarqartora baankete owaante hee’ra hooga koffeenyu gede kayinsanni akatubba no. Tenne baala qarrubba taashsha gadachishshanno. Tenne widoonni Benishangul Gumuzinna Gujete, ledote baankete sinna fannanni gede assinoonni.
Itophiyu biheraawe baanke 5KG geeshsha Culka eessanno laashshaanchira 60 anga xibbuunni baatooshshe baattanno. bBaattanni noo baatooshshi kalqete baankenni luphi yaannoho. Foonqe mootimma wonshitanni no. Ikkeennano hasi’nanni bikkinni culku baanke e’’anni dino. Seeriweelo dikki’rate hayyono diuurritino. Tenne taashsha dandiinannihu harunso kaajjishatenniiti.
Bakkalcho:- shiilote woyyaambe lallawu hedo dagate riqiwamaano amaale minira shiqqinoti qaangannite. Lallawu xa ma deerrira afamannoronna xaphooma lallawu amado xawisinke?
Kalaa Miliyooni:- Lallawu hedo aana dagate riqiwamaano amaale mine taashshinanni hee’noonni. Muli yannanni kaajjinshanni yine agarranni. Lallawunniti xaphooma amado; shiilote jiro danunnino ikko batinyunni ledatenni gobbayidi soorro e’’o lossate sokko noosete. Konni ragaanni lallawu mootimmatewinni maa agarranni yaannoha dawarannohonna woyyaawino dhuki noonsa dureeyye goshooshate dandiisannoho. Ledoteno gobbayidi daddalo konni aleenni lossate, riqiwote laalchono gobba giddo riqiwate, xaphoomunni Istiraateejikete jiro latisate injoo kalaqate dandiisannoho. Shiimunni jawu deerri geeshsha noo industirubba hiittoonni massagantannoro, hasate fajjono hiittoonni afidhannoronna latishshu widira hiittoonni reekkantannoro xawisse leellishshanno.
Bakkalcho:- Simintote ijaarra noonsaha wolqate shiqisho anje ittisate kinchu kasale latishshi aana loosso hananfoonniti qaangannite. Loosu madeerrira afamanno?
Kalaa Miliyoon:- Kinchu kasale Simintote ijaara hala’ladunni horonsidhannore ikkiturono siwiillatenna woloottu ijaarrano hasidhanno. Itophiyu 4-6 anga xibbee Miliyoone Toone geeshsha hendanniti kinchu kasale jiro noose. Islanchimmate deerra lossate mitte Istiraateejikete taje qixxeessinoonni.
Kinchu kasale latishsha Industirrate ledo hiittoonni mittoonsa dandiinanniro woloottu gobbuwa rosicho adhate ogeeyye Hinde sonkoonni. Kinchu kasale gobba giddo riqiwate gumulantanni afantanno loossanni 60 anga xibbuu geeshsha gobba giddo riqiwate dandiinoonni. Kinchu kasale hayishshinanni maashine Daawuro gatamarre jeefinsoonni. Benishangul Guuzi balaxxe looso hanaffinoti no. wWoloottuno loosu aana afantanno.
Bakkalcho:- Jeefote sayisatto sokka heedhuro?
Kalaa Miliyoon:- Itophiyu shiilote jiro elto aamantinose gobbaati. Hasate fooliishsho sa’e latishshu fooliishsho widira reekkantinore la’neemmo woyte illete leeltino jiro widira soorrate dandiissannore latishshsu fooliishshuwa aana afammeemmo. Kuri latishshu loossanni horoonsi’raano dagooma ikkansanni noo kaayyo huwatte uminsa irko assa hasiissannonsa; massagaanono kaajjishshe loosa agarantannonsa yaate baxeemmo.
Bakkalcho:- Yannakki uyite oottonke hala’ladu xawishshira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Miliyoon:- Anino galateemmo.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Onkoleessa 29, 2016 M.D
