Gobboomu deerrinni maatete jireenyi loossa hananfi kawa saadatewinni afi’nanni laalchi lexxanni dayno. Loosidhe galtinori heeshshono woyyaabbanni daggino.
Sidaamu qoqqowirano handaaru loossa naaxxisanno guma maareekkisiisatennino sae wolootta qoqqowubbarano dancha lawishsha ikka dandiinota gobboomu deerrinni assinonni keenonni buunxoonni. Handaarunni maareekkisiinsoonni guma jawaachinshe sufisiisate ragaanni Qoqqowu mootimma amaddino illachanna labbeeme hedubba laise Qoqqowu Saadate Jiro Latishshi Biiro Sooreessi Kalaa Tekle Jomba qixxaawote kifilenke ledo keeshsho assino. Aananno garinni shiqinshoommo.
Bakkalcho:-Qoqqowoho maatete jireenya buuxisiisate Saadate latishshi loossa hiittoonni harinsanni hee’noonni?
Kalaa Tekle:- Gobboomu deerrinni maatete jireenyi loossa faajje assine loosu giddora e’ni kawa saadate jiro latishshi loossa qoqqowohono addi illachinni mixo qixxeessine loonsanniiti keeshshinoommohu. Sidaamu qoqqowira Biirote deerrinni tantanatenni qoqqowunni olluubbate geeshsha kaajjado tantano kalanqe loonsanni hee’noommo.
Gobboomu deerrinni maatete jireenyi loossa sase paakeejubbanniiti loosu giddora e’noonnihu. Qoqqowinke gede kayinni lamala paakeejubba aana addi xiinxallo assatenni xiinxallote kaiminni qooxeessubba, woraddanna loosidhe galtinore bande qachunni tantanatenni; loosidhe galtinore,ogeeyyenna hajo la’annonsa bissa lamalanta paakeejubba lainohunni qajeelsine loosidhe galtinore horaameeye assa dandiinanni garinni loonsanni keeshshinoommo. Konni dirinnino lamalante paakeejubba illachunni loonsanni hee’noommo.
Umikkihu, Adote latishshi paakeejeeti. Adote latishshi paakeeje lainohunni konni dirinni 200 kume saada sirchonsa woyyeessate mixi’noonni. Konni giddonni sa’u honse agannarano 183 kume saada sircho woyyeessate hendeenna xaa geeshsha 194 kume ale ikkitanno saada sircho woyyeessinoonni.
Qoqqowoho saadate sircho woyyeessatenni diru giddo 552 kume toone Adote laalcho afi’rate mixi’ne 559,000,000 litre ale Adote laalcho mixote aleenni afi’ra dandiinoommo. Konni albaanni Sidaami giddo shafame Ado agurranna iibbado Ado dikkote fushshine dihirranninka.
Sa’u sase dirra kawa konne rosicho soorratenni loosidhenna ceidhe galtinorino Ado hasi’nanni bikkinni laashsha dandiitino daafira laalcho Industirete paarkerano shiqinshanni hee’noommo. Addis Ababu quchumirano shiqinshanni hee’noommo.
Sasu barrinni mitteenge 3500-4500 litire ikkitanno Ado Addis Ababu dikkora shiqinsheemmo. Meessi kaameelinninna mittimmate loosi maamarranniiti shiqinsheemmohu. Gattinota Yirgaalamete qinaabbino Industirete paarkera, qooxeessu quchummara yaano; Alatta wondo, Hawaasa, Bansa, Shaashamannetenna Dillu quchummara shiqishshanni afantanno. Xaphoomunni 559,000,000 litre ale Adote laalcho diru giddo laashshateeti mixi’noommohu. Xaa geeshshano mixonke aleenni laashsha dandiinoommo.
Adote latishshi paakeejenni calla 669 qacha tantannoommo. Konninni, 80 kumenna 280 loosidhe galtinori qachunni tantanante qinaawino garinni saadate sagale laashshitanno; saadate sircho woyyeessitanno; Ado laashshitanno. Laashshitino Adono qachinsanni gamba assitanni Ado gamba assitanno mittimmate loosi maamarrara shiqishshanno. Laalchinsano mittimmate loosi maamarra widoonni Industirete paarkeranna Addis Ababunna wolootta dikkuwarano shiqanni afamanno.
Sase dirra kawa handaarunni loonsoonni loossanni; baxxinohunni, saadate sircho woyyeessatenna Adote laalcho batinyunni laashshate ragaanni woyyaawu gumi maareekkamino.
Layinkiti, Lukkuwu latishshi paakeejeeti. Lawishshaho, 2013M.D sirchonsa woyyeessinoonnire quuphu Lukkuwa 758 kume loosidhe galtinorira bebbeenkanninka. 2015M.D, 4 miliyoone hattono 2016M.D, 8 miliyoone Lukkuwa bebbeenkoommo. Tayxe dirinnino 10 miliyoone quuphu Lukkuwa bebbeehate mixi’ne loonsanni afammeemmo. Sa’u honse agannara 8 miliyoone 409 kume quuphu Lukkuwa bebbeehate mixi’ne 8 miliyoone 131 kume quuphunna maalu Lukkuwa bebbeeha dandiinoommo. Konninni, honse aganna mixonke xibbuunni 96% gumula dandiinoommo.
Qoqqowoho xaa yannara 30 baadiyyete woraddaranna 7 quchummara 1 kume 350 Lukkuwu qacha tantannoonni. Lukkuwu latishshinni qachunni tantanatinori loosidhe galtino daga qasiisotenniiti tantanantinohu. Tantanonsanni massagannonsahu no. Gambisaanchu, layinki gambisaanchinna borreessaanchu noonsa. Gutu mixo noonsa. 15 barrinni mitteegge loosu gumulshansa laisse hasaabbanno; loossansa keentanno. Baalunku woyyaawino sirchi noonsa Lukkuwa afidhinoreeti. Baalunku quuphe laashshitanno. Xaa yannara Lukkuwu latishshi loosinni afidhanno eonni minensa gashshidhe oosonsano rosiisi’ra dandiitino.
Wolu kayinni, konni handaarinni mittu barri caacurre lossatenni loosu kaayyo kalanqoonninsa wedelli no. Lawishshaho, konni dirinni 8 miliyoone 403 kume mittu barri caacurre bebbeehate mixi’noommo. Sa’u honse agannara calla 8 miliyoone 100 kume mittu barri caacurre lossatenni loosidhe galtinorira bebbeeha dandiinoommo. Konninni, 278 Interpirayzenni tantanantino wedelli mittu barri caacurre lossatenni; mitto ragaanni 48 barri Lukkuwa loosidhe galtinorira shiqishshanno. Wole ragaanni, loosu kaayyo horaameeyye ikka dandiitino.
Lukkuwu latishshi handaarinni xaa yannara 135 kume ale ikkitannori dagoomu bissa horaameeyye ikka dandiitino. Lukkuwu latishshi loosi gobboomu deerrinnino afaminoha ikkanna Sidaamu qoqqowino maatete jireenyi loossanno gobboomu deerrinni qaddoho. Xaa yannarano Lukkuwu ceatto qachira duuchanti Lukkuwu minna deerransa agarino garinni minantino. Mittichu loosi’re galinohu mageeshshi Lukkuwa cea noosi yaannoha bikkineenna 1 kume 350 Lukkuwu ceatto qachira Lukkuwu minna mittu Danita ikkitanno gede assinoonni. Handaaru ogeeyye irkono kaajjitinota ikkitanno gede assinanni hee’noonni. Konni kaiminni, Lukkuwu latishshi paakeejennino jawaachishanno gumi maareekkamanni afamanno.
Bakkalcho:-Sai diro togoo yannara quuphu laalcho wolu qooxeessira soya hanaffinoonnita kuloottonke;kuni mageeshsha kaajje sufino?
Kalaa Tekile:- Ee garanko Quuphu laalcho lainohunni xaa yannara barru giddo 120 kume Quuphu laalcho sasu barrinni mitteenge Addis Ababu quchumia hattono Jigjigunna Hararete quchummara hogonbanni shiqinshanni hee’noonni. Aananno dirinnino saadate latishshi handaarinni tirfe laalcho laashshate addi illachinni loonsanni hee’noommo. Saadate jiro latishshi ragaanni dagganni noo soorronna guma garunni irkisa dandiiniro loosidhe galtinori heeshsho soorra dandiinanni.
Sayikkihu, Diidu jiro ceattonna malawu latishshi paakeejeeti. Diidu jiro latishshinni 80 qachubba tantannoommo. Mittu qachira 25 loosidhe galtinori hanqafantanno.
Sidaami Bunu latishshi loosinni lowonta egennaminoho. Bununni egennantino qooxeessubbara Diidu latishsha halashshatenni Sidaami Bunu malawinni egennamanno gede addi mixo qixxeessine loonsanni hee’noommo. 15 woraddara 80 Diidu latishshi qacha tantanneenna loosidhe galtinori handaarunni bobbakke afantanno. Konninni, woyyaabbinonna yannitte Diidu koshsha shiqisha hasiissanno. Konni dirinni 100 kume woyyaabbinonna yannitte Diidu koshsha shiqishate mixi’neenna xaa yannara 81 kume ale ikkitanno koshsha shiqisha dandiinoommo.
Malawu qachinni tantanantinori baalunku qinaawino garinni loosidhanni afantanno. Konninni, diru giddo 3 kumenna 20 toone malawu laalcho afi’rate mixi’neenna xaa yannara 2 kume 810 toone malawu laalcho afi’ra dandiinoonni.
Shoolikiti, Haarrete da’muulchi latishshi paakeejeeti. Qoqqowoho Haarrete da’muulchi latishshi paakeeje qixxeessine; qacha tantanne; baxxinohunni barru eo noonsakki meento tantanne ruukkado baatto aana qonboe latissanno gede assatenni Haarrete da’muulla shiqinsheenna ceanni meentu horaameeyye ikkitanni afantanno. Konni handaarinni tonne woraddara 28 qacha tantanneenna 1 kumi meenti bobbakke loosidhanni afantanno. Konni handaarinnino woyaawu gumi maareekkamino.
Ontikkiti, Gereewu latishshi paakeejeeti. Baxxinohunni, alichaame diilallote gadi noonsari 14 woraddara Bongunna Awarru gocca shiqinshe Gereewu sircho woyyeessatenni konni albaanni mitticho wili’liicho qalanno Gereewi lakkuwa qalanno gede assa dandiinoonni. Konninni, mitticho Gerecho 14 woy 15 aganna giddo 4 wili’le qaltanno. Lawishshaho, mittichu losi’re galinohu sasu Gereewi hee’risiro wole eo heedhusikkinni konni latishshinni calla heeshshosi woyyeessi’ra dandaanno paakeejeeti yine illachunni loonsanni hee’noommo. Tenne paakeejennino 14 woraddara 38 qacha tantannommo.
Kuri qachubbara sirchonsa woyyeessinoonnire Bongunna Awarru Gereewi sircho ikkadu garinni shiqishatenni loosidhe galtinori Gereewu ceattonni horaameeyye ikkitanno gede assinanni hee’noonni.
Konni diribnni 126 kume Gereewo sirchonsa woyyeessate mixi’neenna xaa yannara 97 kume Gereewo sirchonsa woyyeessatenni 147 kume wili’le afi’ra dandiinoonni. alichaame qooxeessubbara Gerrewu latishshi qacha bande ce’nanni gede assatenni jawaachishanno gumi maareekkamino.
Leyikkiti, Qulxu’mete latishshi paakeejeeti. Qulxu’me Sidaamu qoqqowira konni albaanni laashshatenni egenninoonnihu Hawaasinna Abbaayyu Garbira callaati. Xaa yannara kayinni baalante qooxeessubbara afantanno shiimmaadda Garbuwara hattono Lagga kofatenni; qoleno, loosidhe galtinori gate 10 meetirenna ale hojjanna hala’linyu noonsa kofo qixxeessatenni loosidhe galtinori gatensa Qulxu’mete latishshi looso loosidhanno gede assatenni konni dirinni loosidhe galtinori gate 1 kume kofo qixxaabanno gede assate mixi’neenna xaa yannara 14 woraddara 1 kumenna 11 kofo qixxaabbanno gede assatenni Qulxu’mete caacurre shiqinsheenna tenne yannara mixote aleenni gumulleenna looosidhe galtinori horaameeyye ikkitanni afantanno.
Loosidhe galtinore calla ikkitukkinni konni albaanni jajjabba rosu uurrinshubbanni maassante fulte loosu noonsakki wedelli Qulxu’mete latishshinni tantanante laashshatenni hirtanno baychono uyneennansa dikkote shiqishshanni eote buensa lossidhanni horaameeyye ikkitanni afantanno. Lawishshaho, Alatta wondo, Yirgaalamete quchumira, Daallenna Bansi qooxeessubbara wedellu gaamotenni tantanante gati kofo qixxeessatanna ninkeno Qulxu’mete caacurre shinsheenna ce’anni laashshitanni dikkote shiqishshanni eonsano lossidhanni afantanno. Qulxu’mete latishshi looso sai 2016M.D hananfoommo. Gati kofonni calla 1 kume 190 toone Qulxu’mete laalcho sa’u honse aganna giddo laashsha dandiinoonni.
Bakkalcho:-Hawaasi Garbira Qulxu’mete sirchi gawajjamannokki garinni amadooshshe assinanni harinsho maa labbanno? Garbunni barru giddo afi’nannihu Qulxu’mete laalchi bikki mageeshshiho?
Kalaa Tekle:- Sidaami giddo Hawaasinna Abbaayyu Garbuwara mittimmate loosi maamarranna Interpirayzetenni tantanantinori dagoomu bissa no. Lawishshaho, Hawaasi Garbira seeru garinni tantanantinori sase mittimmate loosi maamarra Qulxu’me laashshitanni afantanno. Tantanantino Interpirayzootino no. Kuri Interpirayzooti widoonni Qulxu’mete laalcho fushshinannai qooxeessu dagoomino ikko daa”ataano (turiste) horonsidhanni afantanno.
Hawaasi Garbinni calla diru giddo 600 toone ale Qulxu’mete laalcho afi’nanni. Xaa yannara seerunni tantanantinori hattono seeru garinni afanshu noonsakki bissa barru barrunkunni kemikaale noosihanna fajjinannikki marawenni woshshaaddanni Garbunni Qulxu’me fushshitanni afantanno. Konninni, fajjinannikki garinni shiimmaadda Qulxu’mete caacurre woshshaaddannori noo daafira Hawaasi Garbira Qulxu’mete laalchi ajanni daynota assinoonni xiinxallo leellishshanno. Konni albaanni diru giddo 800 toone Qulxu’mete laalcho afi’nanninka. Xaa yannara laalchu ajanni daynota kaima assatenni konne seerimale assoote gargarate seera qixxeessine kaajjinsheenna biddissuno fuleenna gargartanno komite tantanneenna fulino seera sa’ino bissa xa’mantanno harinsho baala qixxeessine gumulate balaxote qixxaawo assinoonni.
Xaa yannara qaafo adhate albaanni seerunni fajjo afidhe Qulxu’me woshshaadate loosinni bobbakkino wedellinna dagoomu bissara huwanyoote kalaqa hasiissinohura konni garinni loonsanni hee’noommo. Huwanyoote kalaqate loosi goofi gedensaanni qaafo adhate harinsho hananfeemmoha ikkanno. Qulxu’me qalantanno yannanna baychu noonsa. Tenne yannara hoolloonni qooxeessubbara Qulxu’me woshshaada dandiinannikki gede assineemmo. Konni garinni Hawaasi Garbi aana leellanno qarra muli yanna giddo tirate illachinshe loonsanni hee’noommo.
Abbaayyu Garbirano Qulxu’me batinyunni noo daafira wedella tantanne loosu giddora eessinoonni.
Bakkalcho:-Maalu Laalchinni qoqqowu madeerrira no?
Kalaa Tekile:-Wona aleenni xawisummorinni aante gattinotinna lamalkiti Maalu laalchi paakeejeeti. Baxxinohunni, worichaame qooxeessubbara loosidhe galtinori maalu saada ceatenninna dhiikkatenni horaameeyye ikkitanno gede assa hasiissannohura loonsanni hee’noommo. Baxxinohunni, worichame ikkitinori lamala woradda Adote saada ceate injiitannokki daafira Me’’enna Gereewo lede maalu saada ceatenninna dhiikkatenni horaameeyye ikkitanno gede ogimmate irko assinanni hee’noonni. Lamalante woraddara 28 maalu qacha tantannoommo. Kuri qachubbara 116 kume saada misiisatenna dhiikkatenni dikkote shiqishate mixi’ne 98 kume saada xiikkatenni dikkote shiqisha dandiinoommo. Hakkuri qooxeessubbara afantannori loosidhe galtino daga konne rosicho adhatenni konni handaarinni bobbakkanni afantanno.
Lamalante paakeejubbanni baalante woraddara looside galtinore tantanne maatete jireenyi loossanni bobbakkanno gede assatenni handaarunni woyyaawu gumi maareekkamanni no. Loosidhe galtinorino horaameeyye ikkitanni afantanno. Wedellahono loosu kaayyo bue ikkitanni no. Sai 2014M.D maatete jireenyi loossa hananfi yannara baca jiffa xaaddinonka; xaa yannara kayinni loossa danchu garinni gumulantanni afantanno.
Bakkalcho:- Saadate fayimma garunni agarsiisate handaarunni qajeeltino ogeeyye ikkadu garinni gaamantino yine hendanni?
Kalaa Tekle:- Lamalanti paakeeje Saadate fayyimma ledo xaaddannota ikkasenni fayyimmansa garunni agarantinota ikka hasiissanno. maatete jireenya (leemaatete turrufaate) loossa hananfummo kawa deerru deerrunkunni afantannori handaaru ogeeyye olluubbate geeshsha iillite Saadate kittiwaate garunni iillishshanno gede assinoommo. Baalanti saada hasiissanno yannara kittiwaate afidhanno. Xaginaatunkunni roore kittiwaate yannatenni aate illachinsheemmo. Tayxe dirinni 15 miliyoone dooze Lukkuwahonna wolootta Saadarano littiwaate aate hende xaa geeshsha 17 miliyoone dooze kittiwaate uynoommo. Mixote aleenni gumulloommo. Loosidhe gantinori gumaamma ikkitanno gede hasiisiro Saadate fayyimma garunni agara hasiissanno.
Tini mootimmate yawo ikkasenni ikkado baajeette gaamme hasiissanno waaco shiqinshanni. Balanxe kittiwaate uynanni daafira sa’u shoole dirra giddo baxxino garinni Saadate dhibbi dikalaqamino.
Wolu garinni Saadate xaginaati uurrinshubba kaajjinsheemmo. Xagga garunni hirre shiqinshanni. Sa’u honse agannara calla 29 woradda Saadate xagganna kittiwaate uminsanni hidha dandiitino. Federaalete mootimma irkonni baatooshshiweelo dagganno xagganna kittiwaateno no.
Bakkalcho:- Loosidhe galtinori Saadate sagale hasiissanno garinni afi’ra dandiitino yine hendanni?
Kalaa Tekle:- Lukkuwaho ikko wolootta Saadara ikkado sagale shiqisha hoongiro hasi’nanni laalcho afi’ra didandiinanni. Loosidhe galtinorino gumaamma ikka didandiitanno. Konni kaiminni, tayxe dirinni loosidhe galtinori gate 23 kume hektaare baatto aana Saadate sagale latisate hende honse agannara 21 kume hektaare baatto aana latinsoommo. Sirchonsa woyyeessinoonni Saada noonsari gatensa Saadate sagale latissanno. Gatensa latissinota Saasadate sagale hafanfartukkinni garunni horoonsidhanno gede assinanni hee’noonni.
Qoqqowoho Saadate sagale qineessitannori 4 faabrikka no. Kuri faabrikka xaa yannara Saadate sagale qixxeessitanni Hawaasa lede zoonnatenna woraddate quchummarano shiqishshanno gede assinanni hee’noommo. Kuri mereerinni “Sidaamu Elto Yuniyeene” kullannite. Yuniyeene qoqqowoho noose 14 sinna widoonni baxxinohunni Adote latishshi qachubbara Saadate sagale shiqishshanno. Konni albaanni xaaddanni keeshshitinota Saadate sagale shiqqo anje tira dandiinoonni. Wole ragaanni Federaalete mootimmanni ledo qinaawatenni ledotenni Saadate sagale qineessitannori 5 faabrikka Gibrinnu ministere widoonni qaraxiweelo maashinna shiqishshanno gede wowe e’noommo.
Konni gobbaanni ‘SUPER OVA” yaamamanno hallanyu kubbaaniyyi Adote Saadaranna Lukkuwaho ikkitanno sagale qineessanno faabrika ijaaratenni xaa yannara barrunni 1600 kuntaala deerrase agartinota Saadate sagale qineessanni muli yanna kawa shiqisha hanafino. Kuni yaa kubbaaniyyu lamalate giddo 10 kume kuntaali geeshsha qineesse shiqisha dandaannoha ikkasinni ninke qoqqowinnino sae wolootta qoqqowubbarano iillisha dandaanno dhuki noosihura konni ragaanni anje xaaddanno yine dihendanni. Sidaami giddo xaa yannara Saadate sagale qineessitannori ikkado faabrikka noo daafira konni gedensaanni shiqqote anje xaaddanno yine dihendanni.
Bakkalcho:- Ledonke keeshsho assite oottonke xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Tekle:– Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Dotteessa 2, 2017 M.D
