Sidaamu qoqqowi Aliyye zoonera afamanno. 13 olluubbanni tantaminoha ikkanna roorima olluubba mereerima diilallote gadi noonsareeti. Alichaame diilallote gadi kayinni 16% ikkannota kullanni; Haweeli woradi.
Shabbadiininna Gorchee Woraddanni baxxe umosi dandee tantanaminoho. Woradu muli yanna giddo tantaname fulinoha ikkasinni xaa yannara babbaxxitino handaarra halashshatenna dagate xa’mubbara dawaro qolate assinanni hee’noonni wo’naalsha lainohunni lamalate wosinchinke ledo keeshsho assinoommo.
Wosinchinke rosisi deerra lainohunni Soosholoje (Sociology) umi digirenni hattono layinki digiresi dagoomu lopho rosu golinni (Community Development) Hawaasi Yuniversitenni; maasame babbaxxitino handaarranni owaatinoha ikkanna; xaa yannara kayinni sayikki digiresi (PhD) “Climate Change Mitigation and Adaptation” rosu golinni Wondo Genneti Dubbunna kalaqamu jiro Koleejjera harunse maassamate dandiisiissannosi jeefote xiinxallo assanni afamanno.
Tenne lamala wosinchu gafinkenni Haweeli woradi qara gashshaancho ikkinohu kalaa Mariwo Shergo qixxaawote kifilenke ledo keeshsho assino. Wosinchinke ledo noonke keeshshonni ka’ino hedubba aananno garinni shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Haweeli woradi roorenkanni hiittenne diilallo akatinna hiikkuri laalchinni egennaminoho?
Kalaa Mariwo:- Woradaho roore anga ikkitanno olluubba mereerima diilallote gadi noonsare ikkansanni babbaxxino laalcho laashshate kaayyo noowaati. Konni kaiminni, woradaho loosidhe galtino daga duuchu gari laalcho laashshidhannoreeti. Badala halala’ladunni laashshinanni. Weeseno hattonni laashshinanni. Baalunkurinni kayinni roore laashshinannihu Bunaho.
Woradu Buna laashshate lowontanni injiitanno diilalote gadi noosi. 400 hekitaare ale baatto aana Buna laashshinanni; tayxe dirinni woyyaawinonna laalchimma ledannoha Bunu sircho kaasate qixxeessinoonni. Abukaadono 200 hekitaare ale baatto aana laashshate mixo amande loonsanni hee’noommo. Ledoteno, addi addi laalo yaano Abukaado, Muuze, Papaayya, Mangonna labbino laalo laashshinanni woradaati.
Baxxinohunni sa’u lame dirra kawa woradaho loosidhe galtinori Abukaadote laalo hala’ladunni laashshitanno gede gaadunni loonsanni hee’noonni. Loosidhe galtinorino jawaatte kaasidhanni no. Gede’nite hanaffinorino xaa yannaya Abukaadote chigginye kaasidhanni afantanno. Weesete laalchono albinte gede loonsanni. Xaa yannarano woyyaawino garinni laashshinanni hee’noonnita la’noommo.
Xaphoomunni Haweeli woradira duuchu dani gidenna laalo mitteenni qineessine “Agroforestry” laashshinanni. Weesete giddo Bunu no. Bunu kalaqamu harishshasi agadhino garinni laashshinanniha ikkasinni Bunu giddo Badalano kaasa dandiinanni. Bunaho caaleho ikkannori Waaddunna woloottuno kalaqamu haqqe noo daafira arru daanno yannara qooxeessu kalaqamira caale ikkatenni jawa horo afidhinoreeti.
Bakkalcho:- Qooxeessaho Yirgaalamete Gibrinnu laalcho qineessitanno Industire nooha ikkasi kaiminni woradaho loosidhe galtino daga Industirete shiqishshanni eo afidhanno laalcho laashshitanno gede assinanni harinsho no?
Kalaa Mariwo:- Yirgaalamete qinaabbino gibrinnu Industire hee’rase qooxeessaho loosidhe galtinori Industirete waaco ikkannore laashshitanno gede jawa injoo kalaqqino. Loosidhe galtinori baxxinohunni Abukaadote laalo hala’ladunni laashshitanni shiqishshanno gede woradu deerrinnino jawaachishannore loonsanni hee’noommo. Lame dirra kawano loosidhe galtinori lawishshaho ikkannore loosa dandiitinota la’noonni.
Lawishshahono, Mittichu loosi’re galino manchi 2 hekitaare ale ikkitanno baatto aana Abukaado laashshanni noota la’noommo. Sa’u lame lamalara albaannino qoqqowunni daggino bissa towaatte buuxa dandiitino. Hakkonnira albaannino mite mite loosidhe galtinori halashshite laashshitanni dagginota la’noonni. Ikkollana, laalchonsa qooxeessu dikkuwaranna Hawaasi quchumira shiqishanni noo daafora agarroonni garinni Industirete shiqishshanni no yaate didandiinanni. Kayinnilla, laalchu hala’lannoha ikkiro dikkote mitiimmubbano xaaddannokki gede assine Yirgaalamete Agiro Industirera shiqisha dandiinanni gede sumimme kalanqoonni. Batidhino laalo shiqa hooggurono, albillicho laalchimma lossatenni Industirete shiqinsha dandiinanni garinni raga worreeti loonsanni hee’noommohu.
Wolootta gibrinnu handaarra widoonnino, yaano makimaanote latishshi Jaanjiweelo, Waajjo tuma, Koroorimanna labbinore diilallote gadi ledo sumuu yitannore xiinxallo assineenna laashshinanni hee’noonni. Alichaamete qooxeessubbarano agarranni laalcho yanna agarre laashshinanni.
Bakkalcho:- Woradaho rosamino garinni xeena agare calla loosi’ratenni fulle way injoo horoonsi’ne gorsunni laashsha hananfi kawa dagginoti soorro no?
Kalaa Mariwo:- Sa’u lame dirra kawa Qamade gorsunni laashshate gaado hananfoonni. Ikkollana, qooxeessaho gorsu loosi luphiima guma afi’nanni gede assa dandaannohu roorenkanni laalote handaarinni ikkinota la’noonni.
Kayinnilla, noonketa way jiro woy injoo bandoonni. Woradu gaangaawira Hawaasi Garbinna wolootta Laggano noo daafira baatto loosi’rate jawa injoo noohura loosidhe galtino dagankera hala’lado huwanyo kalanqoommo. Loosidhe galtinori arri yannara babbaxxinore qaamattote ikkannore laashshidhanno gede injo kalanqoommo. Konninni, tayxe laalchu dirinni 798 hektaare baatto arri gorsinni latisate mixo amande loonsanni gede assinoommo. Qunqumado shaana, Tumaamtume, Duumo Shunkuruuta, Dinnichanna labbinore sai arri yannara laashshi’ra dandiitino.
Xeenu daannohu badheessu yanna sa’u gedensaanni ikkinohura; loosidhe galtinori gorsunni laashshidhanno gede kalanqoonni huwanyonni diru giddo lamenna saseegge laashshi’ra hanaffino.
Woradaho sai diro 400 hektaare baatto arri gorsinni latisate mixi’ne loonsoonni. Tayxe kayinni 798 hektaare baatto arri gorsinni latinsanni gede assinoonni. Konni kaiminni, diri dirunkunni gorsunni latisate hasatto lexxitanni daggino. Woradaho way injo horoonsi’ne latisate dhuki hala’ladu noonke daafira aananno laalchu dirinni 1 kume hektaare ale baatto gorsunni latinseemmo.
Mittichono gorsu kaanaale nooti looso hanaffuro haammata loosidhe galtinorira waa iillishate dandiisiissanno. Konne calla ikkikkinni way bale ummeenna afi’nanni wayinni loosidhe galtinori qaamattote mitii’mikkinni dikkoteno shiqishate ikkanno laalcho laashshidhanno garinni irkinsanni hee’noommo. Loosidhe galtinori gorsu loosinni way injo baala horoonsidhanni laalchimmansa lossidhanno gede qasiisotenni loosidhanno gede assineemmo.
Gibrinnu handaarinni dancha lawishsha ikkinori Abukaadote qachi, Lalote qachi nooha ikkanna dagate jawa kakkayishsha kalanqeenna ha’nanni hee’noonni woyyaambe xaa yannara danchu garinni xawinsannite.
Bakkalcho:- Saadate ceatto woyyeessatenninna saadatewiinni afi’nanni laalcho lossi’rate ragaanni daggino soorro hiittoonni xawisatto?
Kalaa Mariwo:- Konni albaanni daganke ce’idhanni dagginohu baadillitte saadate sirchooti. Baadillitte saada ceatto dagankera agarranni horo aa hoogate kaiminni woyyaawino sirchi noonsa saada ceidhanno gede mootimma injoo kalaqqeenna woradinkerano loonsanni keeshshinoonni. Konni kaiminni, AI, woyyaawino woraaminnihattono sinkironayzeeshiinetenni (hormoonetenni) Saadate sircho woyyeessinanni hee’noonni. Konni kaiminni, baalante olluubbara sirchosi woyyeessinoonni woraamo iillisha dandiinoonni. Konni garinni sirchinsa woyyaawino siitti qalamanni no. Adonna Buuru laalchimmano woyyaabbanni daggino.
Saadate ceattonni qaddo ikkitinore loosidhe galtinore fille woloottu insawiinni lawishshanna rosicho adhitanno gede assinanni hee’noommo. Saada cea calla ikkikkinni saadate sagalimmara ikkitanno hayissono garunni laashsha agaranni. Hakko garinni saadate amadooshshe woyyeessinanna afi’nanni laalchino woyyaawanni dayno. Sai dirono Aliyye zoone mitto sirchosi woyyaawino woraamo uytinonke. Xaa yannara woradinkera saadate ceattora hasiisannore wonshite handaarunni hasiissanno horo afidhanni qaddo ikkitinori noonke. Qoqqowu deerrinni daggino bissano towaanyo assite jawaachishanno loosi noota buuxxino.
Bakkalcho:- Badheessu loosi gumulshinna aantetenni goyirete loosira assinanni hee’noonni qixxaawora hasiissanno waaco shiqqo maa labbanno?
Kalaa Mariwo:- Xaa yannara arri gorsu looso gunde badheessu loosi giddooti hee’noommohu. Badheessu yannara baalante qoooxeessubba diilallote gadi ledo sumuu yitannota Badalate sircho shiqinsheenna loosidhe galtinori adhite laashshidhino. Hasiisannoha bushshu madaabbarano NPS, BORON, NPS yaamamannoha shiqinsheenna horoonsidhino. Layinki deerrinnino Yuuriyu madaabbara shiqinshanni. Laalchonna laalchimma lossi’rate wo’ma paakeeje garunni horoonsi’ra hasiissanno. Badheessu yanna loosira dooramino Badalate wixi ikko lamunku dani bushshu madaabbari shiqqo anje kalaqantannokki gede qoqqowu mootimmanni ledo hasaambe sumimme kalanqoonni garinni abbine shiqinshoonni.
Konni albaanni dooramino wixino ikko madaabbaru hafanfare kalaqantannonkanni. Kayinnilla, tayxe dirinni baxxino illacha tunge qorophotenni shiqinshoonni daafira hafanfarre gargara dandiinoonni. Iillinshoonni hayyono moorunna hafanfarre kalaqantannokki garinni kaajjado qorqorshanna buuxo assinanni ikkino daafira loosidhe galtinori hagiirraammaho. Baattosi loosi’re qixxeessi’rinohu baalu hasiissannota gibrinnu waaco iillitinosi. Ninke woradira rooriidi baatto yaano 84% mereerima diilallote gadi nooseha ikkasinni badheessu loosinni diwantanno. Gattinota goyirete loosinni diwate mixo amande hee’noommo. Alichaamete qooxeessira laashshinanniha Dinnichunna Maxaaxeessu sirchono shiqishate loosidhe galtinori qixxeessidhino baattonsa garinni hasattonsa bandanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Woradu muli yanna giddo tantaname fulinoha ikkasinni hasiissannota owaantete uurrinshuwanna safote latishshuwa wonshate loosi ma deerrira no?
Kalaa Mariwo:- Woradu tantanami yannara 12 olluubba nooisnkanni. Niri kawa kayinni mitto ollaa lendeenna 13 olluubbanni tantanamino. Kuri olluubbara safote latishshuwa yinanniri doogga, way uurrinshuwa iillitino. Dooggate ragaanni 13 olluubba mitiimma nookkiha xaadissannoti noonke. Yannillitte dooggara kincho tungoonni. URRAP yaamantanno pirojektenni loosantanno doogga no. xaa yannara gatamarsha hasidhanno doogga no ikkinnina halashshaote ragaanni xe’ne dino. Haaro fannoonniti mitticho 15km doogo no. Hattenne doogora kincho tugate loosi callu gatanno. Konni kaiminni, woradaho dooggate latishshi ragaanni gatamarsha assinanniri gobbaanni haaro fanate hasatto lowontanni dino.
Rosu uurrinshuwa halashshatenna deerra woyyeessate ragaanni baalante olluubbara xaphoomunni 18 umi dirimi rosi minna noonke. Mittu jawiidi layinki dirimi rosi mini noonke. Rosu uurrinshuwa iillo dancha ikkitinohura rosaano xeertidhe hadhukkinni qooxeessinsara rosate kaayyo afidhino. Rosanna rosiisate loosi handaarinni xaa geeshsha xaaddinonke mitiimmubba dino. Kayinnilla, rosu isilanchimma agarsiisate rosu minna deerra woyyeessanna hasiisannire garunni wonsha agarranni daafira gaado kalanqe loonsanni hee’noonni. Dagate millimillo kalanqe akkaltino rosi minna gatamarranni rosaanote barcuma, maxaaffanna woloottano hasiisannore wonshinanni ha’nanniiti hee’noommohu. Rosu loosi mittenge loonse agurrannihanna uurrannoha ikkinokki daafira sufino garinniiti loonsannihu. Rosaanono rosu battalansara hossanni noo daafira roso murte fulate bikki ajanni dayno. Rosu loosi hajo haariimmanninna deammannita ikkitinokkihura dagoomaho hala’lado huwanyo kalanqeenna albinni woyyino garinni loonsanni hee’noonni.
Dagoomu fayyimma buuxisiisate looso lainohunnino woradaho xaa yannara 4 fayyimmate mereershi noonke. Shoolunku fayyimmate mereershubbara uynanni owaante yanna yannatenni boordetenni keennanni ha’nanni daafira mitiimma ikkannore tirranni hee’noommo. Albaanni duucha yannara xaggate anje xaaddannonkanni. Tayxe kayinni xaggate anje kalaqantannokki gede assate loonsanni hee’noonni. Diru giddo eessate hendoonnihunni boco ikkannoha eessineenna horote aana hosanna no. Gattinotano yanna agarre eessate mixo amande hee’noommo daafira xaggate anje dixaaddinonke. Hakkiinni sae 11 fayyimmate keellubba noonke. Kuri giddonni 8 woyyeessatenni; sasu horo akkaltinore wo’ma gatamarsha assinoommo. Dagoomu fayyimmate wowe horaameeyye ikkanno gede assinanni hee’noonni. Albaanni horoonsidhannore haaroonsatenninna xaa geeshsha miilla ikkitinokkire haaru garinni eessate illachinshe loonsanni hee’noonni. Ikkollana, Hospitaale kayinni dinonke.
Mitticho amano mini giddo iltannokki gede fayyimate handaarinni worroonni ragi garinni godowii noo amuwi fayyimmate mereershubbara ilate albiidi, ilate yannanna ilate gedensiidi owaantubba garunni afidhanni no. shoolente fayyimmate mereershubbara konni albaanni nooti godowii noo amuwi fooliishshidhanno minna injiitinota ikkitinokkihura diinge wirro minneenna lamu owaante hanaffino. Lameho kayinni kuula buura gattino.
Bakkalcho:- Woradaho Hospitaalete hoogasenni hedeweelcho xissonninna marqu qaaqquullinna godowii noo amuwi Hospitaalete deerrinni afi’ra hasiissannonsa xaginaatu owaante hoogatenni gawajjote reqeccaabbara didandiitanno?
Kalaa Mariwo:- Woradinkera umihunni gatamarsha hasidhannori gobbaanni dooggate qarri dinonke. Konni kaiminni, baalante olluubbanni amuwunna qaaqquullu ikko hedeweelcho xissonni amadantino mannooti shoolunku fayyimmate mereershubbara hasiissanno owaante afidhanno. Lame Ambulaanse owaante uytannoti noonke. Fayyimmate mereershubba uytanno owantera aleenni ikkinori kalaqamiro olliinkera 3 kiilomeetire xeertidhe afantanno Haweela Tuulate Hospitaalera sonkeenna Hospitaalete deerrinni hasiissanno owaante afidhanno. Ambulaanseno qarunni amuwunna qaaqquullu fayyimma agarsiisate gaammoonnita ikkasenni fayyimmate mereershubbara galtanniiti owaante uytannohu. Konni kaiminni, woradu giddo Hospitaale hooggurono qooxeessaho noo daafira rahotenni iillinsheenna deerrunni hasiissanno owaante afi’nanni daafira gawajjote reqecceessanno yine bidhantanniri dino.
Bakkalcho:- Qansootaho loosu kaayyo kalaqo loosi hiittoonni xawisa dandiinanniho?
Kalaa Mariwo:- Qoqqowinke deerrinnino la’nummoro dagoomu giddo roore kiiro amaddinori wedellaho. Woradinke deerrinnino hattonni digiretenni maassante fultinori haammata ooso noo daafira insara balaxo uynoommo. Konnira, woradaho Industirete, Gibrinnunna Owaantete handaarranni wedellaho loosu kaayyo kalaqate balanxe qajeelsha uyne loosu giddora eessinoommo. Gibrinnu handaarinni 28 Interpirayzoota tantanneenna loosu giddora e’ino. Lame rosi minnara noo fano baycho haa’ne loosu kaayyonni bobbakkannorira uynoonni. Mittuwiinni 2.9 hektaare hattono wolu rosu mininni 3.6 hekitaare baatto haa’ne loosu kaayyo kalanqoonnirira sayinsoommo. Mittete 6 ooso tantanne looso hanafisiinsoommo. Mitte baatto aana kayinni 10 xaphoomunni 16 ooso digiretenni maassantinore gibrinnu handaarinni loosu kaayyo kalanqe bobbansoonni. Xaa yannara Badala wixidhinoti danchu garinni daffiteenna shuqu’nitanni afantanno. Ninkeno hasiissanno irko assinanni hee’noommo. Konne dancha lawishsha aantanno yannara halashshate loonseemmo.
Adote saada ce’annori ikko maalu saada xiikkitanno wedellino no. Wolu Lukkuwunna Diidu ceattonni bobbakke laalcho dikkote shiqishshannori no. Mittichuno digiretenni maassame fule woloottu ledo tantaname kiirotenni 7 adote saada ceanni Hawaasi quchumira adote laalcho shiqishanni afamanno. Mitticho saa barru giddo 30 litire ado uytanno. 700 ale Lukkuwi noonsa; kuri giddonni 600 ikkannori barru giddo quuphe qalannoreeti. Sa’u lamala kawa calla saadate ceatto loososi lame Interpirayze widira halashshi’rino. Wedellaho loosu kaayyo kalaqate albaanni balanxe qajeenshunni laooshshe soorranna hasatto lossa hasiissanno. Xaa geeshshano 70 ale ikkitanno wedelli babbaxxitino loosu kalaqo handaarranni qajeelsha adhite loosu giddora e’anni afantanno.
Bakkalcho:- Woradaho giddo eo lossate ragaanni loonsoonniri may no yaatto?
Kalaa Mariwo:- Giddo eo lophiturooti baalankare loosa dandiinannihu. Eo hoogguro dagoomaho hasiisanno latishsha halashsha didandiinanni. Konni kaiminni, woradinke deerrinni babbaxxitinoti eote bue no. Loosu giwire gobbaanni Baattote giwiri, daddalaanotewiinni gamba assinanniti, babbaxxitino uurrinshuwanni, maamarratewiinni, gibrinnu laalchinni giddo eo gamba assinanni. Woradaho lamu maazzagaajji nooha ikkirono Saadate (Lalu) dikko hoogasenni hakko handaarinni afi’ra hasiissanno eo xaa geeshsha afi’ra didandiinoommo. Lamunku maazzagaajjinni 702 kume birraati eo afi’nannihu. Xaphoomunni mootimma gaamtanno baajeette gobbaanni 14 miliyoone birraati diru giddo gamba assineemmo gede mixo uynoonnikehu. Ikkollana xaa geeshsha 3 miliyoone ale gamba assa didandiinoommo. Konnira, dandaami garinni maazzagajjubbate Lalu dikko hanafisiisatenna wolootta eono mucci assine gamba assate murci’ne loonseemmo.
Bakkalcho:- Ledonke assootto keeshsho daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Mariwo:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Onkoleessa 15, 2016 M.D
