Kalqoomu ikko gobbanniha woxu amanyoote woyyeessatenna miinju dhuka lossate Baankubba jawa qeecha amaddanno. Itophiyahono xaa yannara kiirotenni 30 ale ikkitanno Baankubba afantanno.
Kuri mereerinni Sidaamu Baanke mittete. Baanke dhaggesenni manaadda woxu suuqonna liqoo uurrinsha deerrinni dagoomaho owaante uytanni keeshshite xaa yannara kayinni Baankete deerrinni uurrinseenna yannite Baankete hayyubba horoonsidhanninna owaattanni afantanno. “Gutunni dandiineemmo” yaanno adawarshi nooseti Sidaamu Baanke safantunkunni lame dirra kiirsiisate lame aganna calla gattino.
Gutunni dandiinannikkiri dino. Baalunku Baanke ikkitinoti Sidaamu Baanke Gobboomu (Biheeraawe) Baankenni fajjo afidhe faajjetenni looso hanaffu kawa xaa yannara baalante gobbate qooxeessubbanni gutantino miilla kiiro 190 kume ale iillitino.
Sidaamu maykiro faynaase uurrinshanni hattono gutamaanotewiinni gamba assinoonni 1.5 biliyoone birrinni fajjo afidhe looso hanaffinotano kullanni.
Baanke gobboomitte miinju horo noonsa handaarranni owaante uytanno. Manaaddanna mereerima daddalu handaarranni bobbakkino jajjabba daddalu uurrinshuwanni ledo gutunni loossanni afantanno.
Safantino illachinni loossanni nootanna woloottanno yannitte owaantubbanna tekinolojubba horoonsidhanni noo gara lainohunni tenne lamala wosinchu gafinkenni Baankete qara loosu gumulsiisaancho kalaa Taaddese Haxxiyya ledo qixxaawote kifilenke keeshsho assitino.
Bakkalcho:- Sidaamu Baanke xaa yannara owaatamaanote yannitte hayyonni irkisantino owaante aate ragaanni hanaffino loossa hiittoonni xawisatto?
Kalaa Taddese:- Sidaamu Baanke Sidaamu maykiro fayinaanse yaamantanno uurrinshanni Itophiyu Gobboomu Baankenni afidhino fajjonni Baankete widira lophate kaayyo afi’rase kaiminni qoqqowu mootimmanna dureeyyeno halanteenna Baankete widira soorrama dandiitino uurrinshaati. Awuropu kiiro garinni 1, July 2022 hanafe Baankete owaante uytanno gede fajjo uynoonnise Baankeeti.
Konni kaiminni, konni albaanni noore manaadda woxu suuqonna liqoote owaante uytannore (Maykiro faynaansete) uurinshuwanke Baankete widira soorrate loossa loonsoommo.
Baankete widira soorra yineemmo woyte Baanke yannitte hayyubba horoonsi’ra hasidhanno. Mannu wolqa qajeelsa hasiissanno. Mitticho Baanke woy sinu hee’rasera hasiisannore wonsha agarranni. Baanke tini safantunkunni lame dirra wo’mate lame aganna calla gattinoha ikkanna; tenne yannara loonsoommori konni albaanni rosamino garinni woraqatunni irkisamme loonsannire woyyeessatenni yannitte tekinoklojenni “Core Banking’’ hayyo widira soorrine horoonsi’ra hananfoommo.
Woloottano yannitte hayyubba woyyeesso hasidhannore dijitaale woxu owaante hananfoommo. ATM, “Mobile Banking” owaante uyneemmo. Woloottano dijitaale womaashshu owaante uytanno uurrinshuwanni; lawishshaho, Itiyo-Telekoome ledo halamatenni Teele-Birri Apilikeeshine horoonsi’ratenni muli yanna giddo dijitaale womaashshu owaante uyneemmo.
Kiirotenni 4 ikkitanno gobbaydi Baankuwa ledono xaadooshshe kalanqe loonsanni hee’noommo. Gobbate giddo afantannori 32nte Baankuwa ledono qinaambe gutunni loonsanni hee’noommo. Baxxinohunni, baalante Baankuwana Itophiyu Gobboomu Baanke ledo xaadissanno hayyonni RTGS (Real Time Gross Settlement) horoonsi’neemmo. Konni garinni dijitaale womaashshu owaante aate yannitte tekinolojubba horoonsi’nani hee’noommo.
Bakkalcho:- Sidaamu Baanke manaadda suuqotenna liqoote uurrinshanni ka’e lophitinota ikkasenni, xaa yannara wirro dagoomunniha suuqi’rate bude lossate hiittoonni loossanni afantanno? Liqoote widoonni alba mayikirote heedhe uyitanno owaante uyitanni no?
Kalaa Taaddese:- Uurrinsha Baankete widira lophitara albaanni roorenkanni loosidhe galtinori woxu suuqonna liqoote owaante uytanni keeshshitinonna Baankete widira lophitinote. Baankete widira lophitu gedensaanni kayinni albi gede manaadda suuqotenna liqoote owaante uytannokkihu gede assite bidhattote gede kayissanno bissa no.
Kayinnilla, ninkera fajjo uyninke woyte worroonnihu kaajjadu ragi fajjo afidhino Baankubba manaadda womaashshu suuqonna liqoote owaante aa gadachonsa ikkino gedeeti. Gobboomu Baanke biddissi garinni Baankubba dagoomaho manaadda woxu suuqonna liqoote owaante aa doorshansa ikkikkinni gadachonsaati. Manaadda woxu suuqonna liqoote owaante uytannokkiha ikkiro Gobboomu Baanke qaafo adhitara dandiitanno.
Manaadda woxu suuqonna liqoote owaante uytanno uurrinshuwa Baankete widira lopha dandaa tirfe afidhinonna gummaamma ikka dandiitino daafiraati. Roorima ikkitino daganke heedhannohu baadiyyete qooxeessira ikkasinni Baankuwa baadiyyete qooxeessuwara owaante aa bidhattote gede la’ara dandiitanno. Konni kaiminni haammata Baankuwa quchummate qooxeessuwara heedhe owaante uytanna la’nanni.
Baankubba roore yannara quchummate qooxeessubbaraati liqiissitino woxira hallanyootuwiinni wowimmatenni jajja amaddannohu. Baadiyyete dagoomiwiinni wowimmatenni jajjansa amadate hendanniri lowonta dirosamino.
Baankubbano bidhattote gede kayissannohu liqiidhanno mannooti ayimmanna heedhanno base halaalaanchimma garunni xawissanno woy leellishshanno tajubba hoogganno yite heddanno daafiraati.
Ikkollana, ninke Baanke dagoominkera hasiissannota guuta owaante uytanniiti afantannohu. Sidaamu Baanke maykiro faynaansete uurrinsha deerrinni lophitinota ikkasenni konni albaanni dagoomunniwa uytanni keeshshitino owaante xaano albillichono uytanno. Dagoomu albi gede owaante diafi’neemmo yitanno huluullonna bidhatto galtansara dihasiisanno.
Xaa yannara dagoomu giddo meentu latishshu pirogiraamma noonke. Woloottano dagoomaho rosamino garinni manaadda woxu suuqonna liqoote owaante uynanniiti hee’noommohu.
Bakkalcho:- Gobbankera afantannori mittimmate loosi maamarra baxxinohunni baadiyyete haammata loosidhe galtino dagara suuqotenna liqoote kaayyo hala’ladunni uytannoreeti; ikkollana, Baankete widira lophitanno yannara Investimentete handaarinni dhuku noonsarira ikkinnina loosidhe galtino dagara albi gede womaashshu owaante diuytannona Sidaamu Baanke konni ragaanni wirro dagate ledo noose xaadooshshi maa lawanno?
Kalaa Taaddese:- Sidaamu maykiro faynaanse Baankete widira lophase xaa yannara Baankete jawa dhuka kalaqqino. Maykiro faynaanse kaimu woy baantoonni kaapitaale hanafote yannara 98 miliyoone birraati amadde ka’inohu. Xaa yannara kayinni la’nummoro Baankennihu baantoonni kaapitaale 900 miliyoone birra iillino. Kuni yaa liqiissate dhuki lexxanni dayno yaate.
Konni albaanni maykiro faynaansete deerrinni hee’neenna liqiissate dhuki 5 kuminni bati’riro gaamotenni liqii’ra hasidhannorira 400 kumi geeshshaatilla. Xaa yannara kayinni mittichu manchi tirfissannotanna ammanamooshshe afidhinota daddalu hexxosi (business plan) shiqishi’re liqoo xa’mi’riro konni albaanni gaamotenni liqiidhannorira aleenni ikkino woxe liqiissate dhuki noonke.
Xaa yannara woxu waagi lexxo ledo amadisiisaminohunni manaadda loossa hanafatenni lowo woxeeti liqoote xa’minannihu. Konni kaiminni albaanni loonsanni dangoonniti maykiro fanyaanse xaa yannara Baanke jawa dhuka kalaqqinohu. Konni, kaiminni Baanke albaanni owaattanni daggino dagara roorenkanni woyyaabbinota womaashshu suuqonna liqoote owaante uytanniiti afantannohu ikkinnina Investimentete dhuki noonsarira calla liqiissitannoha dikkanno. Konne dagano farcidhanno halaaleeti. konne ikkinohura Sidaamu Baanke, Baankete widoogge lophase daganke rooru dhukinni owaatate kaayyo kalaqqinonke.
Bakkalcho:- Baadiyyete qooxeessira afantannori Baankete sinna dagoomaho wole baxxitino yannitte hayyonni (tekinolojenni) uytanno owaante no?
Kalaa Taaddese:- Muli yanna kawa rosichonke nafa la’nummoro Sidaamu Baanke Sidaamu qoqqowi mootimmanni ledo halamatenni loosidhe galtinorira tuqinsanniha dooramino wixanna bushshu madaabbara loosidhe galtinori baatooshshensa Baankete widoonni gumultanni waaco adhitanno hayyo kalanqoommo. Konni ledo amadisiisaminohunni, gibrinnu reekko uurrinsha (Agricultural Transformation Institute) yaamantannoti ninke ogeeyyera yannitte bilbila shiqishsheenna ogeeyyenke baatooshshu tekinoloje horoonsidhanni baadiyeyete dagoomiwa shiqqe Neetworke noowa waacote baatooshshe gumulsiissanno. Konni garinni olluubbate loosidhe galtinori borreessantinori hasidhannoha gibrinnu waaco bikka xawisse borreessiissinori calla baatooshshensa gumulte hidha dandiitanno. Tenne hayyonni gibrinnu waaco hidhate woxe eessitanno yannara waaco shiqishshanno bissawa iillanno. Konni garinni xa’mirino waacora baatino waagi garinni mare basetenni adhe horoonsi’ranno hayyooti kalanqoommohu.
Bakkalcho:- Tenne hayyo horoonsi’ra gobbate miinji aana hiittoo horo noose yaatto?
Kalaa Taaddese:- Mitte mittenti uurrinsha gumulatenna gumulsiisate dhuki hee’rannonsa gede assatenni gobbate miinji lexxannonna hafanfarre heedhannokki gede assate ragaanni Baanke fultanni noo qeechi shotu garinni la’nanniha dikkino. Konni albaanni togoo hayyo horoonsi’ra hoogate kaiminni baxxinohunni bushshu madaabbarinna dooramino wixi shiqqo yannara loosidhe galtinori lowontanni awaawurantanni hasiisannokki baatooshshe baaxxitanni keeshshitinonkanni.
Daddalu Baanke hanaffinoha ikkirono; loosidhe galtinori kayinni baatooshshensa Baankete sinna noowa hadhanni eessitanno gede assitannonkanni. Ninke Baanke kayinni daga sinnate geeshsha daggannonna hasiissannokki woxu fuloranna daafurira reqeccaabbukkinni ogeeyyenke insawa baatooshshensa shotu garinni gumultanno gede assitannonsa.
Tini hayyo dagate widoonni ka’anni keeshshitinota danchu gashshooti qarrubba tiratenni dawaro qolate; jirote beehaachi taalashsho ikkanno gede assate hattono moora gargarate jawa qeecha afidhinota la’noommo. Boode yanna gedensaannino tenne hayyo guuta ikkino garinni dagate faajje assineemmoha ikkanno.
Ninke manaadda liqoo shiqishanke dagate hidhate dhukansano lossitanno. Lawishshaho, Industirete paarkuwa ikkito woloottano jajjabba faabrikka qixxeessitino laalchubba garunni dikkote hossannonna laalchimma lophitanno gede hasiisiro qooxeessu dagoomi hidhate dhuki hee’ransara hasiisanno. Ninkeno shiqinsheemmo liqoonni qooxeessu dagoomiha hidhate dhukinsa lophanno garinniiti loonsanni hee’noommohu.
Baanke qansootaho loosu kaayyo kalaqate ragaannino harancho yanna giddo 705 loosaasine gaammoommo. Qajeeltino mannu wolqa hasiissanno loosu basera gaamme horoonsi’rate ragaanni jawa qeecha fultanni no. Kuni, qaxaramatenni afi’nanni baatooshshinni haa’nanni giwire ledanno. Konni ragaanni Baanke gobbate miinjira agarrannise qeecha fultanni no.
Bakkalcho:- Tini woxu uurrinsha ikkasenni yannitte tekinoloje horoonsi’ra horo nooseta ikkiturono gawajjono heedhasera dandiitannona konni ragaanni Baankete aana kalaqantara dandiitanno tekinoloojete bidhatto gargarate dandiisiissanno hayyo hiittoonni horoonsidhinanni heedhinoonni?
Kalaa Taaddese:- Tekinoloje horono gawajjono afidhino. Yannitte tekinoloje horoonsi’nanni yannara bidhachishannorino hee’ranno. Konni kaiminni, ninkeno ogeeyyetenni assinanni qoropho heedheennanni “Cyber Security” yaamantanno hayyubbanni Baankete hobbaati agaraminoha ikkanno gede qorqorsha assineemmo.
“Core Banking” hayyonni Baankete hayyubba ayino hasi’ri gede shiqanni kikkisannokkinna horoonsi’rannokki gede assineemmo. Konni kaiminni, Baankenniha tajete mereersha (Data Centre) hattono bidhato gargarooshshi mereershanke “Tele Cloud” yaamantanno hayyonni horoonsi’neemmo. Tini hayyo Baankete tajubba hobbaati agaraminoha assitannote. Ninke Baankeha calla ikkikkinni gobbate tajete mereershi hobbaateno agarranniha ikkasinniiti horoonsi’neemmo.
Woluno, ninke horoonsi’neemmo hayyo VPN (virtual private network) ikkitanna; taje hasidhannori fajjinoonnisari calla tenne hayyonni horoonsidhanno. Woloottano Baankete tajubba hobbaate agarsiissannota yannitte tekinolojubba qorophotenni horoonsi’neemmo.
Lawishshaho, sa’u muli barrubba giddo Daddalu Baankenni woxu awaawurami yannara ninke Baanke widooggeno tekinolooje horoonsidhe sayissinori no. Xeerti’ne ha’nikkinni angate noo bilbila horoonsi’ne wiinamunni hajanjanniha ikkasinni; hattenne dago horoonsidhe daddalu Baankenni Sidaamu Baankera woxe wole Baankete kiironsara saysate wo’naaltinori heedhurono; mittichu manchi calla woxe saysara dandiinota iillinoommo. Hakkiinnino tajete mereershi barru giddo 24 saate wo’mante gargarooshshe assinanniha ikkasinni gawajjo iillitukkinni woxe sayissurono fushshitukkinn ittinsoommo.
IT kifilerano yannicha kaameera horoonsi’neemmohura ayino hasi’ri gede eannokki daafira Baankete tajubba hobbaatu agaraminoho. Wolootta hobbaatu uurrinshuwanni ledo halamatenni loonseemmohura bidhachishannori lowonta dino.
Bakkalcho:- Gobboomu deerrinni uminketa ikkitino Koor Baankingete hayyo mayra hooggu? Tini hayyo hoogasenni gobbate gede kalaqqanno hekko maati yaatto?
Kalaa Taaddese:- Gobbankera Baankete Industire handaarinni xaa geeshsha gobboomunnita ikkitinoti Koor Baankinge “Core Banking” hayyo dinonke; tini jawa xe’neeti. Gobboomitte ikkitinoti Koor Baankingete hayyo hooga gobbate aana lamu garinni hekko kalaqanno. Umihunni, Itophiyu Baankuwa horoonsidhanno Koor Baankingete hayyo fajjoranna hayyo woyyeessinummo yaannohunni gobbaydi woxu soorronni dirunni baantannihu jawa woxeeti. Layinkihunni, tenne hayyo hirtunkeri gobbaydi uurrinshuwa hayyo yanna yannatenni diwoyyeessineemmo woy handaarunni irko diassineemmo yituro tekinoloje horote gobbaanni ikkitara dandiitanno yaannohunni bidhantanni.
Kayinnilla, meessita ikkiteemmero tenne hayyora ikkanno uduunne laashshinanni wolootta gobbuwara sonkanni gobbaydi woxu soorro afi’nanni. Wolu garinni gobbanniha tajete mereersha ayno hasi’ri gede la’’annokki gede meessinni gargara dandiinanni.
Ikkollana, Itiyo-Telekoomi widoonni “Tele Cloud” yaamantanno hayyo horoonsi’neemmohura uurrinshano gobbate giddota ikkitinohura gobbaydinni ayno hasi’ri gede gobbate tajubba aana gawajjo iillishara didandaanno.
Bakkalcho:- Sidaamu Baanke muli yanna kawa babbaxxitino kalqoomunna gobbate giddo uurrinshuwanni ledo gutunni loosate malaatissino sumimme horo hiittoonni xawisatto?
Kalaa Taaddese:- Muli yanna kawa Itophiyu giddo millissannori kalqoomu uurrinshuwanna hattono gobbate giddori ledo babbaxxitino doogganni gutunni loosate sumimme malaatinsoommo. Lawishshaho, mitticho Siwiidinete kalqoomu hallanya uurrinsha ledo loosate sumuu yinoommo. Tini hallanya uurrinsha meentu woxu dhuki heerannonsa gede irkisatenni loossannote. Wolootta uurrinshuwa ledono hattonni. Konni garinni gutunni loosa noose horo lainohunni Baankenniha kisaaru bidhatto ajishatenninna tirfe lossatenni womaashshu dhuka lossate. Saeno babbaxxitino doogganni daanno woxinni (fund) afi’nanni woxi hee’ranno. Gobbate giddono lawishshaho Hawaasi quchumi gashshooti ledo quchumaho gallanni mini anje tirate minsiinsanni minnara suuqisiisatenna jiro gamba assinanni liqoote hasidhannorira shiqishate sumimme malaatinsoommo.
Bakkalcho:- Baanke dagoomunniha suuqote bude babbaxxitino doogganni lossatenna haammata dagoomiwa iillate ajuujase hiittoonni gumultanni no yaatto?
Kalaa Taaddese:- Babbaxxitino doogganniiti dagoomunniha suuqote bude lossate loonsanni hee’noommohu. Lawishshaho, qaaqquullunniha “Ooso”, meentunniha kayinni “Furra” yaannohunni woloottano suuqote hayyo kalanqoommo. Su’mu tirolla babbaxxito ikkinniina baalanti Baankubba qixxeessitanno Suuqote owaante ninkewano hanaffino.
Sinna halashshate widoonni,Baanke looso hanaffu yannara gobbate babbaxxitino qooxeessubbara sinna fanate mixo noonkanni. Kayinnilla, duuchankawa sinna fanate luphiima woxe xa’mannoha ikkasinni taxxi assinoommo. Korkaatuno, Baankenniha womaashshu liqiissate dhuka lossate fulo ajisha hasiissanno. Albillicho kayinni woxu dhukanke lossi’nanni dagoomunniwano hala’ladunni iillate jawa ajuuja amande loonsanni hee’noommo.
Baankenniti owaatamaanote kiirono xaa yannara lexxitino. Tenne yannara Baankenkera suuqidhino owaatamaano batinyi 190 kumi ale ikkino. Sidaamu Baankera suuqidhanno owaatamaano kiiro lossate loossanke mixote aleenni gumullanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Jeefoteno, gutamaano miillara ikko dagoomaho saysatto sokka noohero?
Kalaa Taaddese:- Baankete gutamaano ledo amadisiisaminohunni gobbannihu daddalu seeri fajjanno biddissi no. Fulinohu gutamaanote seeri gumulamikkinni wole seera difushshinanni. Konni garinni gutamate dilaala hidhitu gedensaanni baatte guddinokkiri noonsa asale mucci assite baattanni wirro hidha dandiitanno gede assate illachinshe loonsanni hee’noommo.
Baankenniti xaa yannara baantoonni kaapitaale 900 miliyoone birra ikkanno. Baantoonni kaapitaale muli yanna giddo 1 biliyoone iilltanno yine hendanni. Konni kaiminni gutamaano gatino asalensa mucci assiete baatatenni miiloomittete gadachonsa fultanno gede sokka’ya sayseemmo.
Xaphoomunni, Sidaamu Baanke baalunku Baanke ikkasenni dagoomu gutamatenni ikko suuqi’ratenni beeqqaano ikkanno gede koyseemmo. Itophiyu amaddinoha ha’nura miinja lossi’rate ajuuja timo ganate uminkenni loonse soorro abba dandiineemmota leellishateeti Baankenke adawarshi. Gutunni miinju dhukanke lossi’no; gobbankera miinjano lossate qeechanke fullo. Gutunni loonsummoro jawa soorro abba dandiineemmo. Gutunni dandiineemmo! Kaaliiqi dagankenna gobbanke maassi’ro!!
Bakkalcho:- Qixxaawote kifilenke ledo assootto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Kalaa Taaddese:- Anino galateemmo!
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Dotteessa 17, 2016 M.D
