Gobboomu amaalamme rumuxxinoha gobboomu sumimmete hoonge, kipho tirate horote aana hossannotenna mittu dani kipho tirranni hayyo ikkitanna wole widoonni yekkeerotenni addi addi horonna hasatto riqibbanno bissa uyine adhate wodhonni badooshshensa tidhitanno hayyooti.
Kipho tirranni addi addi hayyo mereerinni mitte ikkitinota gobboomu amaalamme assate dandiinanni gede dagate riqiwamaano amaale mini Itophiyu gobboomu amaalammete komishiine uurrinshu lallawa kaajjishshe loosu giddora e’unkunni lame dirra ale kiirantino.
Itophiyu gobboomu amaalammete komishiine uurrinsi yannanni hananfe gumulloonni loossa, afi’noonni guma, xa noo deerranna gumullanni hee’noonni loossa lainohunni komishiinete komishinere dokter Ambaye Ogato ledo assinoommo hasaawa aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Xaa yannara Itophiyaho gumullanni hee’noonni amaalamme baxxitannota assannori maati?
Dokter Ambaye:- Itophiyu gobboomu amaalammete komishiine uurrinshu lallawi gumulino hayyo hanqafaancho gobboomu amaalamme ikkitanna gobboomu amaalamme gobbankera yannannihanna illetenni leellanno akati garinni dooramaancho kipho tirranni hayyooti. Gobboomu amaalamme mitte hedonna mittu manchi callichisi amaalannota ikkitukkinni mittu mittunku illachi aana babbaxxitino hedo, horo, hasattonna qoosso Riqiwantannotenna amaalammanni, kaino hedubba xawissannori babbaxxitinori dagoomu bissa riqiwantanno batinyinna noo ba’re ikkase daafira duucha hinge kayinsanni.
Konninnino gobbankera leeltanno qara qara mitiimmubbanna badooshshi aana ofolline hasaawatenni, babbaxxitino horonna dagoomu bissa beeqqitanno amaalammewa gutu mala abbate doorantinotanna horote aana hossanno hayyo ikkite gumulantanni afantanno.
Gobboomu amaalamme horo qarunni gaance tirate, poletikunna dimokraasete reekko lifixxinota assate kaa’litanno. Baxxinohunni gaance gargarate, gashshatenna tirate qara hayyo ikkite owaattanno. Kalqoomu deerrinni batinye gobbuwa babbaxxitino yannara babbaxxino korkaatinni gobboomu amaalamme harissino. Konninnino gama gobbuwa gummaa’mitinoha ikkanna gama kayinni heddino e’’o gumulantukkinni gattino.
Gobboomu amaalammehu qaru illachi qara ikkitino gobboomu hajubba aana noo badooshshe ruukkisatenni sumimme kalaqate, babbaxxitino dagoomu bissa mereeronna mootimmate ledo noonke xaadooshshe woyyeessate, ammanama bowirsate, hasaawatenni poletiku bude halashshate, sufo noo keere abbate, kaajjadonna adhamooshshe afidhino mootimmanna gobba mitteenni gatamarate, badooshshe keerunna seeru doogonni tirate, dimokraasetenna poletiku reekko dandiisate, latishsha rahinoha assate ikkinoti kullannireeti.
Ledoteno gobboomu amaalamme illachi qarunni sumuu yaa hoongoonni hajubba, badooshshenna kipho maa ikkitinoronna qara korkaatansa badatenna konni aanano badooshshe korkaatunni, qajeeltino kaa’lamate doogonni gutu sumimme aana iillatenna kiphote kaima ikkino badooshshe ruukkisate; togo ikka hoogiro badooshshu aana sumuu yaatenni hedotenni babbaxxatenna konne hedote badooshshe dimokraasete , keerunna seeru doogonni tirate dandiinanni hayyo mitteenni kalaqatenni sumuu yaate gutu sharro assinanni ba’reeti.
Gobboomu amaalamme illacha gumulate amaalamme harunsitara hasiissanno wodho nooseta xawinse worroonniha ikkanna konni garinni hanqafaanchimma, xawadimma, ammanamooshshe, irkisamanna ayirrisama, korkaatunni ammana, hedote gumulamanna hedo agara, mereersitino injeessaano, illachu jawimmanna suwashshimma, dimokraasimma, seeru aliidimma kullannireeti. Konni garinni komishiine beeqqaano qinaambetenni beeqqitanno gedenna suwashsho wodho amaddara dandiitanno.
Itophiyu gobboomu amaalammete komishiine lallawunni uyinoonnise yawo fulate balaxote qixxaawonni, qixxaawotenna gumulote fooliishshonni haammata loossa gumultanni nooti addaho. Komishiine beeqqaano riqiwantino daga hedo lainohunni ikkado huwanyo amaddinore ikkitanno gede assate dandiisanno amanyoote diriirsate aana nooha ikkana konnirano mereersitino uurrinshuwanna halamaano beeqqisiisatenni batinye loossa gumultanni afantanno. Albillitteno batinye loossa gumultanno yine agarranni.
Xaa yannara beeqqaano gobboomu amaalamme mayimmanna hasiishsha hattono doorshu harinsho lainohunni huwanyo kalaqate xawishsha uyinanni hee’noonni. Lawishshaho; Wodiidi Itophiyi qoqqowira hedo gamba assate ba’re aana beeqqitanno riqiwamaano riqiwote harinsho sa’u lamala albaanni ikkadu garinni gumulloonni. 12 zoonnara afantanno 97 woraddaranna quchumu gashshoottara 9300 ikkitanno qansooti beeqqaano ikkitino.
Aantete harinsanni hedo gamba assate ba’re aana 1500 ikkitanno riqiwamaano qoqqowu deerrinni harinsanni hedo gamba assate ba’re aana qoqqowu teesaano riqibbe beeqqitanno yine agarranni. Hattono Amaaru qoqqowirano sufisiisa dandiinanni akatubba aana hasaawa assinoonni. Addis Ababaho qixxeessinoonni gobboomu ba’re aana hedote kaa’litanno e’’o afi’noonni.
Hedo gamba assatenna amaalammete gambooshshira beeqqitanno riqiwamaano doorate amanyooti aana hedo gamba assate qixxeessinoonniti gobboomu ba’re no. Ba’rete aana 250 ikkitannori amma’note uurrinshuwanni, poletiku paartuwanni, sivilete daga uurrinshuwanni, mootimmatenni, addi addi maamarranni, miidiyunna seesimurgote hattono woloottu handaarra aana noo bissa beeqqaano ikkitanno gede assinoonni.
Hedo gamba assate harinsho aana kaa’litanno hasaawisiisaano yaano, Yuniversituwate rosiisaano, hiittenne poletiku uurrinsha miila ikkitinokki bissa, Yuniversite afantanno qoqqowi afiinna amaaru afii dandoo noonsari, komishiinete hasiissannota loosu yanna aa dandiitannori, komishiinetenni qixxaawinoha modereeterete biddissa ayirrissannore ikkansa hedote giddo worre bandoonnireeti.
Riqiwamaanote badooshshe assinoonni qooxeessira iillo halashshate dandiisannoha addi addi looso gumullanni hee’noonni. Qooxeessunnirenna gobboomu miidiyubba horonsiratenni mashalaqqe iillishate assinanni hee’noonni sharro jawaachinshannite. Miidiyubba konni garinni mashalaqqe aatenni ledote huwanyo kalaqqannorenna addi addi hedubba kayinsanni hala’ladda qixxaawubba qixxeessatenni tuqisate hala’lado sharro assitanni afantanno.
Bakkalcho:- Xaa yannara nooti komishiinete uurrinsha ma labbanno? hiittenne qixxaawote fooliishsho aana afantanno?
Dokter Ambaye:- Komishiine lallawunni uurrinse biilloonyesenna yawose murre uyini barrinna yannanni kayisse haammata loossa addi addi qarqartora gumultino; konni garinni komishiinete loosi mitto darga uurrinohonna tenne yannaranna basera konne looso gumultino yine coyi’rate injaannoha di ikkitino. Konninnino tenne fooliishshonni konnere gumulloommo; aantete wolurira sa’neemmo yaa ikkikkinni, wo’manka woyte albanna badhe hinganni gumulleemmo loossa batinyete.
Xaa yannara qara loosonke assine loonsanni hee’noommohu babbaxxitino qoqqowubbaranna woraddara hedo gamba assate loosooti. kunino gamunnino ikkiro qoqqowubba hanafisiisate wo’naalloonni. Coyinke aana Tigrayetenna Amaaru qoqqowi gobbaanni woloottu qoqqowubbara marre loonsoommohu hedo kalaqate loosi gummaamoho; konne looso jeefinsanni hee’noommo.
Somaalete qoqqowira Koleeru malaatta leeltino qooxeessubba gobbaanni baalankawa iillate wo’naalloommo; wodiidi qooxeessirano looso danchu garinni gumullanni hee’noonni qooxeessaati. Kuni jawa looso ikkasinni baxxinohunni woradu deerrinni gumullanni hee’noommo qoqqowubbara 90 anga xibbuunni ale ikkino garinni loosu gummaamoho yaa dandiinanni. Amaaru qoqqowirano Seeda yannara looso loonsoonni. Ikkollana muli yanna kawa qoqqowoho xaaddino mitiimmubba korkaatinni woradu deerrinni noo beeqqaano doorate mitiimma ikkino. hattono ikkiro loosu sufanno gede assinanni qoqqowu teesaano ikkite komishiinete loosira halamaano ikkitino bissa badate loosono gumullanni hee’noommo.
konninnino xaa geeshsha noo harinshonni lamala woyi Sette bissa afanteenna insa badate loossa gumullanni hee’noonni. Konne calla ikkikkinni kuri halamaano bissa qajeelsitannore 26 Yuniversitete rosiisaano (Pirofeseroota) qajeelsinoommo. konninnino xaa yannara noo qoqqowu mootimmanni hattono qoqqowubbate hajo la’annonsa bissa ledo hasaambanni hee’noommoha ikkanna qoqqowunniha ga’labbote akata buunxanni loonsanni hee’noommo. Kuni ikkinohu qarunni woraddate quchummara daga hodhinseemmo daafira hodhishshunna hasiissanno loojistike hee’rase buunxummohu gedensaanni soya hasiissannonkehuraati. konne buunxummokkinni sonkummoro qarru kaima ikkara dandaannohura luphiima qorophonni loonsanni hee’noommo.
Wole widoonni Tigrayete qoqqowira babbaxxino deerrinni massagaano afi’nanni hee’noommo. Hattono wolootta Sivikete maamarrano afi’ne hajote daafira hasaambanni keeshshinoommo. Xaa yannara hatte basera noo akati hexxo aanoha ikkasinni aleenni mite mite qarrubba wo’munni wo’ma gatinsihu gedensaanni ranke loosu giddora e’nanni. Komishiine konni loosira qoteho gumultannori haammata loossa nooha ikkasinni insano hendoonni bikkinni gumulantanni afantanno.
Bakkalcho:- Komishiine qoqqowubbate addi addi loossa gumultanni afantannota xawisoottonke; xaa yannarano hedo gamba assinanni yanna ikkase garinni loosu ma garinni ha’ranni no? mageeshsha gummaamoho?
Dokter Ambaye:- Xaa yannara beeqqaano doorranni hee’noommo; doora calla ikkikkinni qeelloommo. Kuni qole komishiinete jawiidi loosooti. woraddate deerrinni gobboomu amaalamme aana hedo shiqishshannorinna sayissanno daga babbaxxitino dagoomu bissa giddonni noore seeda yannara hasaawinsanni keeshshinoommo; kunino loosu biso ikke xaa yannara gumulo afi’rino.
konnira qoteho ha’nanni woyte qoqqowubbate uurrinshuwa no. lawishshaho; Miidiyu, Sivikete daga, mootimma, amma’note uurrinshuwa, wedellu, bisu xe’ne noonsari xaphoomunni 20 ale ikkitanno uurrinshuwa no; tini uurrinshuwa riiqiwamansa qoqqowu ba’re aana beeqqitanno bissa sokkanno gede borrotenni woshshatto assinoonninsa. konninnino Amaarunna Tigrayete qoqqowi gobbaanni noo beeqqaano ayimma shiqishshino. konninnino mitto mittonka qoqqowo riqibbe gobboomunna qoqqowu amaalammete ba’re aana hedo abbite amaaltanno bissa afi’noommo; kunino qixxaawote harinsho mitto bisooti. Xaa yannara tini harinsho hasi’nanni bikkinni hadhuhu gedensaanni aantinota hananfeemmo.
Bakkalcho:- Tenne harinsho giddo dagate macciishshamme woyi kakkaooshshe hiittoonni la’ini?
Dokter Ambaye:- Xaa geeshsha noo harinshonni 90 kumi ale ikkitannore dagoomu bissa hasaawinsoommo. Kuni kayinni qixxeessineemmo jajjabba songo aana calla ikkikkinni rosu goliranna shiimaadda gambooshshuwanni gamba yine hasaamboommore baalanka ledanno. konninni ka’ne dagate macciishshamme xawinseemmo woyte lowo geeshsha quqquxissanno macciishshamme noota huwantoommo. quqquxama calla ikkikkinni ranke hasaambe gobbanke noo qarri giddonni fushshino yitannoti jawa hasattonna murci’raanchimma leeltino.
wole widoonni ha’noommo qoqqowubbaranna woraddara daga kipho wo’munni wo’ma uurrisa didandiineemmo yitanno macciishshamme giddora e’inoha ikkasinni xaa yannara konne qarra gatisate malu hasaawa ikkitinota huwattu woyte kayinni hasaambo yitanno uurrinshanni aleenni hasaawa gobbanke qarru giddonni fushshate calla ikkikkinni gobbate gedeno sunfeemmo gede assitannonke yitanno ammana amaddino. Daga noonsa doorshi hasaawa calla ikkinokkitanna dagate gedeno jawaata heedhunkerono badooshshinke aana afolline hasaawanna amaalama heedhannonke yitanno macciishshamme giddo heedheeti komishiinete looso agadhitanni noohu.
konninnino rakkenke quqquxamme agadhinanni hee’noommo; olunni qarranke tidhinammora didandiineemmo; amaalammo, hasaambo yitanno huuro marrummowa baalankawa macciishshinanni hee’noommo.
kowiicho xawisammora hasi’reemmori heer’iro xaa yannara duucha coye gunde qoqqowoho hedo gamba assate loosi aana iillinoommo. Konnira qoteho gobboomu amaalammete harinsho aana riqiwamaano doorantanno deerra iillinoommo. konni garinni qoqqowu deerrinni amaalamme assineemmo; togonni gamba yine mittu mittunku qoqqowi umisi hedo fushshe amaalame keerenkenna mittimmanke huntanni noo hajubba kuriiti yee amaalamatenni gobboomu amaalammera ikkitanno e’’o shiqishanno. Konninni aante gobboomu amaalamme aana qoqqowubbansa riqibbe amaalantanno bissa qummeessite, doortenna kaajjishshe hadhanno ba’re qixxeessinanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Tini harinsho gobba giddo assineemmotenna qansootu fushshitanno hedonna illachi aana amaalleemmo harinshooti; diyaspooru daga ma garinniiti beeqqisiisate hendoonnihu?
Dokter Ambaye:-Tenne gobboomu amaalamme aana diyaspooru beeqqo lowo geeshsha hasi’nanni; hasi’nanni calla ikkikkinni hasiissannono.Tenne hedote giddo woratenni Ameerikaho, soojjaatinna galchimi Kostira, Awustiraaliyaho heedhannore Itophiyu ilamanna qansoota hattono Afrikaho mereerimu soojjaatira heedhannore Ingilizetenna Awuroppaho heedhanno qansoota wo’manka “Viidiyoote” gambooshshinni afi’noommo. Konninnino lowo geeshsha hala’ladonna seeda hasaawa assinoommo. kuni baalunku coyi leellishannohu gobbanke qarra tidhineemmohu amaalammetenna mittimmatenniiti; hedonkeno shiqinsheemmo yitanno gumulo aana iillitanno gede assinoonni.
Bakkalcho:- Dagoomu hasaawu bare gobbaanni uurrinsha woyi hallanyano ikkara dandaanno; hedo noonke yite dagganno bissa hedonsa shiqisha dandiitanno doogo heedhanno?
Dokter Ambaye:- Eewa; xaa geeshsha baxxinohunni tantanantino uurrinshuwa hedonsa biirote geeshsha shiqqeenna haa’nanni keeshshinoommo. Lawishshaho; meentu aana loossanno uurrinshuwa mitteenni heedhe meentu gobbansara noonsa hedo kuriiti yite uyitinonke. hattono bisu xe’ne noonsari aana loossanno uurrinshuwa hedonsa uyitinonke. Mite mite amma’note uurrinshuwano hedonsa uyitinonke. Konne calla ikkikkinni hallanyootuno hedonkeeti yitinnore addi addi xaadooshshu hayyo horonsidhanni hattono biirote geeshsha shiqqe uyitanninke afantanno.
Bakkalcho:- Xaa geeshsha lowo xeertinye hadhinoonnita huwanteemmo; xaa geeshsha noo harinsho keennanni woyte mageeshsha gummaamete yaa dandiinanni?
Dokter Ambaye:- Harinsho gummaamete. Loosu aanano hanqafaanchimma no yineeti hananfoommohu. Baalati hajo la’annonsa bissa Itophiyu hajo la’annonsa yinoommohura xaa yannara shiima yanna adhitinota labbanno hanqafaanchimma wo’munni w o’ma gumula noonke yine ka’’ankenniiti.
Tenne harinsho giddo hiikkuno Itophiyu qansichi nooe yaanno hedo haa’re shiqara dandaanno. Gobboomu amaalamme lamala lamalatenni woyi dirunni harinsannita ikkitinokkihuranna qeechiseno luphiima ikkasenni tenne harinsho giddo ninke dibeeqqinoommo; dihee’noommo; tini muro ninke hedo di ikkitino yaanno qarri giddora e’neemmokki gede baalanti bissa hanqafisiiSate wo’naalloommo. Tennera kaa’litannota addi addi woshshattono assinanni hee’noommo.
Gobbankeha aantete hixa mura dandiineemmohu amaalamatenniiti. Gobboomu amaalammete komishiine kayinni ba’re qixxeessitinno. Hiittenne gaamono ikko hallanya dixiibbanno. Noonke qarra hasaawunni tidha dandiineemmo yine wo’ma ammananni loonsanni hee’noommo. Gobbate gede uyinoonninke yannanni loosonke jeefinseemmo yine loonsanni hee’noommo.
Konneno ikkiro kayinni mite mite hoo’la dandiineemmokki coyubba noota huwanteemmo. Lawishshaho; Aliyye gobbate kifilera kalaqamino oli korkaatinni Tigraye ha’ra didandiinoommo; kuni illete leellanno halaaleeti. konninnino uyinoonninke yanna gooffara ikkinohura qoqqowu hanqafamoonke yaa didandiineemmo. Baalunku afara hasi’neemmo coyi ninke gargara dandiineemmoha gargarreemmo; wolqate aleenni ikkino coye kayinni akatinsa garinni tirranni ha’neemmoha ikkanno.
Bakkalcho:- Amaalammete harinsho hendoonni garinni gumulantanno gede ayeewinni mayi agaramanno?
Dokter Ambaye:- Baalunku loosi gutunniho yine hendeemmo. uurrinsha callichise loossannoha di ikkino. Konniraati duucha hinge hajote aana annimma macciishshantonke yineemmohu. Konninnino ninke harinsho gumulsiinseemmo bissaati; konni daafira mittu mittunku hajo anete yaa dandaa noosi.
Ninkeno qansootu gede harinsho garunni gumulantanno gede maa assinanni hee’noommo? tuqu xaadooshshuwa maa loossanni no? hajote annuwa ikkitinonso di ikkitino? yitanno xa’mubba baalanka la’annota ikkasenni aleenni gobba’ya noose qarri giddonni fultannohu amaalamatenni ikkinnina di olunniiti yee kula noosihu tuqu xaadooshsheeti. Konnira baalunku hajote ayidde ikkino ; togo ikka dandiinummorooti gumuno mittimmano daggara dandiitannohu yee ammaneemmo.
Bakkalcho:- Oottonke xawishshira galanteemmo.
Dokter Ambaye:- Anino galateemmo.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Dotteessa 3, 2016 M.D
