Alatta Wondi Quchumi xaa woshshatto garinni Sidaamu Qoqqowira safantunkunni seeda dirra kiirsiissino quchumma mereerinni Mittoho. Quchummate woyi safote latishshi iillo lowontanni hala’litinokki yannara xintante dagate addi addi owaante uyte sa’ino albisaano quchumma mereerinni afamannota dhaggenna jajjabbu kultanno. Quchumu xintaminkunni seeda dirra kiisriisinoha ikkirono latishshunna wo’munku handaari lophonni lowo geeshsha badhera gatinoti baalanku giddo huluullo kalaqqanni keeshshitino. Ikkirono muli yanna kawa quchumaho woyyaabbinoti latishshu millimmonna soorro leeltanni daase ledo amadaminohunni xaa yannara quchumu lophote millimmonna safote latishshi iillo noo deerra, gumulami dirinni loonsoonni loossanna aantete amandoonni mixo ma labbanno? yitanno hedo aana Bakkalcho Gaazeexi quchumu Kantiiwi Kalaa Gedahun Gabbisohu ledo assino hasaawa aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
BAKKALCHO:- Alatta wondi quchumi safaminkunni seeda dirra kiirsiisirono lophotenni lowo geeshsha badhera gatinota kullannina; Xaa yannara quchumaho latishshu millimmo ma deerrira no yaa dandiinanni?
Kalaa Gedahun:- A/Wondi quchumi 100 ale dirra kiirsiisino quchumaati. Ikkirono keeshshasi yannanni hiittoo latishshino leellinokki garaati noohu. Muli yanna kawa shiima caakko leeltanni afantanno; albilliteno alba higge sufa noonsari hexxo uytanno malaatta no. Xaa yannara gobbanke lophitanni noo deerrinni ninke quchumino qeecha afi’re alba hige qaafa hasiissannosi. Tenne aana ninkeno quchumu gashshooti gede hajo la’annonsari ledo hasaamboommo. Noonke kaayyo mittete; iseno Kalqete Baanke (Urban International Institution Development Programme) UIIDP yinanni kaa’laancho uurrinsha widoonni afi’neemmo irkooti. UIIDP giddo hanqafamme quchumaho latishshu looso hananfummonkunni Lame diro ikkinonke; jeefote sai diro 3.9 Miliyoone Birra afi’ne quchumaho jajjabba pirojektuwa loosa hananfoommo. 3.9 dagate latishshu hasattonna noo foonqe garinni lowo woxe di ikkino.
Konni daafira muli yanna kawa quchumaho shiimunnino ikkiro leeltanni noo soorro lamewa bande la’’a dandiinannite. Umiti quchumu daga uminsa jiro dunte loossanno latishshaati; baxxinohunni gatamarshu aana. Konni kaiminni quchumaho Hoteella minantanno. Kayinnilla quchumaho mootimmatenni loosantannoti jajjabba latishshu loossa lowontanni xiibbe fultinokki garaati leellannohu.
Lawishshahono, Yuniversituwa, paarkuwa, wolootuno jajjabba mootimmate uurrinshuwa ninke quchumira dino. Tennera xa’mo kayinsanni woyte Yirgaalamete Awaadu Kaampaasenna hattono Yirgaalamete hospitaalla mule hee’ransa kullanni. Kuni yaa ninke hendoommo bikkinni latishsha loonseemmokki gede assannonkereeti. Kalqete Baankenni tayixe diro 22 Miliyoone irko afi’noommo. Hattono wole quchumunna qoqqowunni addi addi bu’anni afi’noommo irko ledo xaphooma 41 Miliyoone Birri pirojekte loonsanni hee’noonni. Konni woxinni roore anga loonsanni hee’noonnihu doogote latishshaati. Tini pirojekte kayinni baalanta daga hasidhanno latishsha loonsara di fajjitanno. Lolahu mitiimma ledo amadaminohunni Diche loosa dandiineemmo; hattono wayi boononna sheede labbinore loosa dandiineemmo. Konni gobbaanni wole latishshu looso loosa dandiinannikki akataati noohu.
Tayixe dirinni ninke quchumi garinni 4.5KM ikkitannota 17 doogga seesallicho kincho karate looso hananfoommo. Hattono tayixe dirinni babbaxxitinoti 27 pirojektuwa quchumu giddo loosantanno yine mixo amandeenna xaa yannara 32 iillinshoommo. Kuri giddonni 17 seesallicho kincho karrannireeti; 12 KM ikkitanno diche gatamarsha harinsanni hee’noonni. Konni alba woradu hundaanni noore lamu diri albaanni quchumu gashshooti giddora eessinoonniri onte olluubbara mitte hinge seesallicho kincho karre anfannikki daafira 4.7KM ikkitannota Carete doogo loonse gunde xaano 4KM ikkitanno doogo loosate hananfe hee’noonni.
Woleno quchumu mayimma soorrama hasiissannohura quchumaho jawiidinna qixxaawote rosi mini qooxeessira deerrase agadhitinota haanju qooxeessinna gangalatu base latishsha hananfoommo. Hattono quchumu giddo A/Wondi quchumi safaminohu Caffete ollii dhaggete qooxeessa ikkinohura hatte basera lamalate giddo noo barruwara uurritanno dikko no; tini base baxxinohunni xeena gananno yannara dikkidhanno daga mitii’mitanno base ikkitinohura konne qooxeessa haaroonsine gatamarre injinoha assate loonsanni hee’noonni. Wolootuno konni alba gotu bati’ranno qooxeessuwa quchumu dureeyye adhite uminsa fulonni latisse gangalatu base assite latisse owaante uytanni afantanno. Wolootuno jajjabba ijaarra dureeyyetenni minante dagate addi addi owaantera hossanni afantanno. Hanafote aana afantannorino no. Woleno quchumu giddo doogote Caabbicho diriirsate loosu aana hee’noommo; xaphoomunni quchumu giddo daga afi’ra hasiissannonsa owaante quchumu dirinna xa noo deerri ledo taaltano owaante afidhanno gede loonsanni hee’noonni.
Lawishshahono, quchumaho seeda dirra kiirsiisinohu mittichu saada gorrinanni qeeri no; konne qeera yannaasincho assate Kalqete Baanke Pirojekte hundaanni hanqanfe gatamarshu looso hananfoonni. Konni gobbaanni quchumu co’immanna biinfille agarsiisate lame ishine kayissannoha yannaasincho Tiraaktere lame Miliyoone ali fulonni hirre muli barrinni Adaamunni abbisiinsoommo. Lamenti Tiraaktere quchumu ishine mitte higge kayisa dandiitannote. Dagate kaasa baante fano assinoonni baseraati quchumunniha moola ishine hunnannihu. Konninni loosu kaayyo kalaqantinonsa wedellino heedhanno. Tini Tiraaktere ishine kayisa calla ikkikkinni addi addi looso loosatenni Maazzagaaju minira eo abba dandiitanno gede assinanni. Maashine usurreenna Giwirinnu loosono kaa’la dandiitannote. Oromiyu qoqqowira giwirinnu looso loonsannihu tenne tiraakterenni irkisammeeti; togoo loosi ninke qooxeessira lowontanni dirosamino. Konni gedensaanni qooxeessinkera loosidhe galtinori shiima baatooshshe baatte Tiraaktere horonsi’rate kaayyo heedhannonsa yaate; wole widoonni kuni rosichono soorri’rate.
Xaa yannara daga loonsanni latishshirano afansha uytanni afantanno. Woluno quchumaho noonketi mitte hospitaaleeti; fayyimmate xaawubbano baca hasiissannonke; konni ledo amadaminohunni mitto fayyimmate xaawa minnoonniha ikkanna haaru baajetete dirinni owaantete aana hosanno yine agarreemmo. Hattono mitto deerrasi agadhino xawo (stadium) gatamarate xaa yannara safote aana afamanno. Haanju haruma ledo amadaminohunni doogimaru haqqe kaasatenni quchuma haanja mu’ronni seesiisate loonsanni hee’noonni.
Quchumu giddo gobbanna giddoyidi daa’’ataano goshooshate loonsanni loossa heedhannonke. Konninnino budesi agadhino garinni quchumu giddo afantanno Gudumaalla latisate mixo amandoommo. Hakko bikkinni quchummate wodho garunni gumulle daga owaatate quchumma latisa hoongiro irsha loosi’nanniti hala’lado baatto dinonke. Gobbate deerrinni baattote hala’linyi ledo heewisiinsanni woyte dagate kiiro luphiima ikkitino qooxeessubba mereerinni Sidaamu qoqqowi mittoho. Baattote hala’linyinke shiimaho. Konni daafira noonke doorshi quchumma latinse dagate heeshsho yannaasinchonna woyyaabbinota assate. Konnira qoqqowu mootimma tennenna amadantino hajubba aana illacha tuganna A/Wondi quchumi lophannonna latanno hayyo kalaqanno gede halamme loonseenno. Hattono qooxeessaho hanafante uurritino giwirinnu laalcho qineessinanni pirojektuwara illacha tuga hasiissanno. Ninkeno 2014M.Dnni balaxo uynanninna illacha tunganni hajubba aana loosate qixxaambanni hee’noommona; xaphoomunni Ko garinni badhera higge gattinore quchumu lophonna latishsha hasi’nanniwa abbate baxxinohunni 2013M.D kawa sharro assinanni hee’noommo.
BAKKALCHO:- Quchuma hee’ratenna loosi’tare injiinoha assate hattono investerootu jironsa fulo assate doodhitanno quchuma assate kalanqoonni injoo no?
Kalaa Gedahun:- Mittu quchumi lopho rakkinota assannori mereerinni umiti dureeyyetenni loosamanno latishshaati. Togo yineemmo woyte ijaarrate gatamarshanna Hoteella calla ikkitukkinni wedellahonoloosu kaayyo kalaqqannori batinye handaarra heedhanno. Tenne handaarra aana loosate dureeyye hasatto leellishshanno. Qooxeessu luphiima woxe abbanno laalcho (Buna, Gummate laalonna wkl.) laashshinanni qooxeessa ikkasi ledo amadaminohunni dureeyyeno kuri aana loosate hasatto leellishshanni afantanno. Ikkollana konni quchumihu jawu qarri mootimmate baatto hoogate. Baatto amadantinohu hallanyunniiti. Ninke Investimentete shiqinsheemmohu mootimmate minna diingeeti; kurino 200- 300 kaarenni quchumu deerrinni hala’lado hektaaretenni hendanni bayicho hasidhanno dureeyye wodani gede e’anni diafantanno. 2014 baajetete dirinni qarunni illacha assinoommo hajubba mereerinni mitte tenne hajooti. Gama baatto kaasa baante kaysatenni investmentete injoo kalaqate mixo amandoommo.
Woleno Satelaytete Paarke yinannita Sidaamu qoqqowi giddo tayixe dirinni Yirgaalamete, Lakkotenna A/Wondi quchumiraati hendoonnihu. 100 Hektaare baatto geeshsha hasi’nanni. Ko bayicho qixeessinummoro federaalete deerrinni gatamarranni daafira kaasa baante daga latishshaho kayisate loosino federaaletenni gumulamannoha ikkinohuranna pilaaneno fushshinoonniha ikkinohura tini umisenni jawa kakkaooshshe kalaqqanno yee hedeemmo. Korkaatuno Hawaasi Industirete paarke itissanno paarkeeti loonsannihu. Hakkono batinyu wedelli loosu kaayyo afidhanno. Konninni aleenni paarkete gatamarshi ledo amadaminohunni woloota dureeyyeno labbanno hasattonni goshoosha dandiinanni. Tenne gobbaanni uminkenni wole baattono amande agadhate hedo noonke. Lawishshaho; quchumaho mereeroho heedhanno daga wole doorshu (suuqote)mine minne kaynse hatte base latisate mixo amandoommo.
Tenne hedeweelchonni kayisate hasi’reemmori; A/Wondi quchumi daganna dagoomu gamba yee hee’ranno quchuma ikkasinni hiikkuno gobbate qansichi daye jirosi fulo asse babbaxxino handaarinni (Bunu, Gummate laalo, Nadaaje beenkanniwanna W.K.L) latisate hasi’rannohura ninke agarantannonke irko assine loosu giddora eessate qixxaamboommore ikkanke egensiisate hasi’reemmo.
BAKKALCHO:- Quchumaho konni alba seeriweelo daddalu millimmo hala’lite leeltannota kullanni. Gargarate mageeshsha wo’naalloonni? Tini millimmo xa ma deerrira afantanno?
Kalaa Gedahun:- kuni quchumi Boorananna Dilla seeriweelo daddalu uduunne sayinsanni doogo aana afamannoha ikkasi ledo amadaminohunni luphi yino deerra iillano hoogguro millimmo no. Quchumu garinni ninkeno tenne millimmo gargarate uminke sharro assinoommo. Lawishshaho; batinye Zayitenna Sukkaare amandoommo. Kumunni kiirranni Litire Zayite hattono batinte Kuntaala Sukkaareno amandoonni.
Woleno seeriweelo olu uduunne amande qoqqowo sayinsoommo; korkaatuno togoo hajo qoqqowu deerrinni la’’antanno daafira. Mannootu seeru hundaanni hosseenna harunso assinanni hee’noonni. Wolootano uddi’nanni uduunnenna shiimaaddare hirtannore uurrisate wo’naallonni loosi lowontanni gummaamo di ikkino. Korkaatuno kuri wedella gamba assine seeru doogonni hirtanno gede Konteynere uynoonnisaha ikkirono mitte hige seeriweelo looso rosino manchi rahe dihiganno; rosiissannota seeru qaafo adha hoongiro. Hakka woyntenni uynoonninsa Konteynerra gamu hirte gamu kayinni Kiraho uyte alba rossino daddalira higganno akataati noohu. Konni gedensaanni gobba noo akati ledo amadaminohunnino keeru ledo amadantanno hajo ikkitinohura baxxino garinni tenne hajo aana kaajjinshe millimmo heedhuwano harunsine rakkino qaafo adhinanni ikkanno.
BAKKALCHO:- Quchumaho konni alba seeriweelo gatamarsha gumullanna huwantanni; kunino quchumu akatoomi aana umisi mitiimma kalaqannoha ikkara dandaanno. Xaa yannara quchuma latisatenna lossate noo’ne mixo ledo amadaminohunni quchumu giddo seeriweelu gatamarshi aana noo’ne uurrinsha maa lawanno?
Kalaa Gedahun:- Quchumu akatooma busheessitanno hajubba mereerinni mittu seeriweelo gatamarshaati. Ranke e’ne qaafo adhine taashsha dandiinoommokki coyeeti. Konni alba noo harinshonni seeriweeloota seerunnire assinoonni. Kuni kayinni wole widoonni waaga baatisiisanno. Lawishshaho konni quchumi giddo seeda dirra albaanni fultino doogga uminsa pilaane agadhite fultinore di ikkitino. Woraqatu aana worroonni suudinna uullara dirrinsoonni suudi(design) babbaxxitinote. Lawishshaho; amma’note uurrinshuwa, dagate owaante uytanno uurrinshuwa, Waammate base labbinorinna wolootuno babbaxxitino mereershuwa hee’nanni basera afantanno. kuri baala diinge wirro qolle gatamarate jawu woxi hasiisanno. Seeriweelootaho yine kayinse hunnannire di ikkitino; kaasu nookkiha ha’nanni doogo di heedhanno. Mayira yiniro Yannate Maazzagaaju mine massaggannorinna hajo la’annonsa bissa batinyu seeriweelo doogonni mannootaho basete annimma buuxo woraqata angansara uytino daafira.
Konni kaiminni quchumu biinfillira luphi yitino mitiimma kalaqqannori no. Xa ninke alba loosantinori aana ledote wolu seeriweelu loosi loosamannokki gedeeti sharro assineemmohu. Konnirano mereero quchuma amande togoo assooti aana qaafo adhinanni ha’neemmo. Hashsha gumullanni gatamarshino hee’ranno; dagano uminsa kakkaooshshinni sammi yite doogo fa’nitanno; gedensa quchumu hala’lanni ha’ranno woyte hatte doogo cunfe wole seeru doogo fanate wo’naallanni yannara kalaqantanno kipho waaga baatisiissanno. Togoo assoote ittisate jawaata Maazzagaaju mini gashshooti massago hasiissanno. Tenne widoonni foonqe leeltanno. Togo yeemmo woyte quchumu gashshooti mittore loosikkinni ofollino yaa di ikkino.
Ninkera xa jawa qarra ikkinonketi 20 nna 30 diri albaanni minantino minna quchuma mereero amaddino daafira ninke loonseemmota quchumu latishshi pirograame pirojektuwa qaccuwateeti loonsanni hee’noommohu. Mereero abbineemmokki gede quchumu suudi, doogga fultino gari di injaannoho. Konni daafira assa dandiineemmohu taashsha ikkinnina noowa heedheenna latinse agura UIIDP pirograame ledo kiphantanno. Woxu irko assa calla ikkikkinni Federaalete quchumu latishshinna Konistraakshiinete biiro widoonni loosamanno loosi Pilaanesi agadhe garunni loosamasi harunsitanno, dagge irkote loosono loossanno.
Konnira xa loosantanni noo pirojektuwa garunni pilaanensa agarsiinsanni hee’noommo. Quchumu suude seeru doogonni soorrine pilaane agarsiinse wirro gatamarrannikki gede seeda dirra albaanni darga amaddinori seeriweelo minna techo lowo fulo xa’mitanno. Konne assate hee’noommo yannanni womaashshu dhuki fajjannokki daafira albillitte quchumu womaashunni lophanni ha’ranno woytenna Maazagaaju mini eonkeno lexxitanno woyte taashsha dandiinannireeti. Techo ka’ne wo’ma quchumanke soorrino yiniro 100 Miliyooneno ikka hooggara dandiitanno. Konne baala gumulsate sharro assinanni hee’noommo qixxaambannino afammeemmo.
BAKKALCHO:- Aantete quchumu latishsha lainohunni amaddinoonni mixo maati?
Kalaa Gedahun:- Aantete mixonke quchuma konforaansete quchuma assate. Konni alba Wodiidi qoqqowi hundaanni hee’noommo yannara qoqqowunnire ikkitino gambooshshuwa Buttaajiraho, Wolayta Sooddotenna Arbamincete harinsanni. Sidaamu qoqqowira Hawaasi quchumi gobbaanni addi addi gambooshshenna qajeelsha harinsanni quchumi hasiisanno. Konnira umi mixonke Alatta wondi quchuma gambooshshu Quchuma assate. Quchumu konforaansete quchuma ikki yaa e’’ono hakko bikkinni lexxitanno. Eo lophitu yaa Maazagaaju mini eono qaraxunna giwirunni lophitanni hadhanno woyte quchuma qolle gatamaratenna Pilaane taashshate dhuka afi’neemmo yaate.
Woluno konne quchuma latinse injiinoha assate. Konnira qoteho gummate laalo laashshatenni quchumu biinfille agarate; quchumu qooxeessira Cawweettete giwirinnu laalcho qineessinanni paarke gatamarranni hee’noonni. Kawaanni yirgaalamete paarke no. Xa quchumu Lame paarke mereero afamanno. Kuri paarkuwara e’’o hasiissanno. Insara laashshine shiqinsheemmoha ikkikkinni qooxeessu Woraddara lawishsha ikkanno looso loonse leellishate mixo noonke. Hattono doogimaroho quchumu biinfille agarino garinni uminsa Pilaane agadhitino minna minne gambooshsheho quchuma e’anno daga shiima fulonni owaante afidhanno injoo kalaqate mixo noonke.
BAKKALCHO:- Ootto’’e hala’ladu xawishshira galateemma.
Kalaa Gedahun:- Anino galatteemmo.
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Maaja 22, 2013
