Amsaalu Felleqe
Mootimmate hasiisanno giwire yannatenni baata giwiru baataano ammanamooshshenna adhamooshshe leddannoti xawoho. Giwire gamba assitanno bissano handaarunni fulino lallawanna wodho garunni loosu aana hosiisatenni baincho assoote gargaranna jirote hafanfarre kalaqantannokki gede ammanamatenni loossara agarranni.
Mootimma fushshitino biddissi garinni giwire garunni gamba assanna hasiisanno illachira hosiisa dandiiniro giwiru baataanono yanna agarte ammanamatenni baattanno gede jawaachishate kaa’lanno. Gamba assinoonni eo wirro dagoomunna gobbate horora ikkannorira hosiinsannita adda assinanni ha’niro mootimmatenna dagoomu mereero hee’rannohu danchu xaadooshshino kaajjanni ha’ranno. Gobbate lophono buuxisiisate dandiinanni.
Handaarunni fulino Seera ayirrisiisanna xa’mamooshshe kalaqano eo gamba assitanno uurrinshara lowontanni hasiisannoho. Seera ayirrisanna ayirrisiisa eo gamba assate harinshonni ledo xaaddannota kullanni.
Giwire baata gobbate ayirrinyinna lophoraati. Konnira giwire ammanamatenninna yannatenni baata, hasiissanno darrasanya horoonsi’ra, hiranna hidha darrasanyunni calla gumula agarranni.
Techoohu wosinchu gafinkenni Sidaamu qoqqowi Wondo Genneti quchumi gashshooti Eote biilloonyi sinu borro mini sooreette Dukko Seble Yilma ledo keeshsho assinoommo. Lamalate wosinchonke ledo assinoommo keeshsho aananno garinni nabbawaanonkera qineessine shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Wondo Genneti quchumi gashshooti umisi eo burqisanni umisi baajeettenni galannoha ikkanno gede dandiisiissino loossa maati?
Dukko Seble:- Wondo Genneti quchumi gashshooti Sidaamu qoqqowira ikko Federaalete woloottu hittenne quchummannino baxxinoha assannosihu umihunni, eo gamba assinanni amanyoote ikkanna; laynkihunni, quchuma gashshinanni hayyo woyyaabbinota ikkaseeti.
Quchumu wolootta quchumma gede hiittenneno mootimmate widoonni gaammanni baajeette horonsi’raancho dikkinoho. Umisinni giddo eonni gamba assinoonni woxeeti baajeette assi’re horoonsi’rannohu. Quchumu gashshooti hala’ladda eote bue noosiha ikkasinni,tenne eo gamba assatenniiti umisi baajeettenni galanno gede assinannihu.
Bakkalcho:- Quchumu gashshooti umisi baajeettenni galanno gede dandiissiisinoti eote bu’a maati?
Dukko Seble:- Mitticho gobba lopho keennannihu giddoydi eo gamba assinanni amanyootinni afidhanno eo baajeette assidhe horoonsi’rate amanyooti nooseha ikkirooti. Gobbate badhete miqichooti yinannihuno eo ikkasi kaiminni; Wondo Genneti quchumi gashshootino Sidaamu qoqqowira wolootta qooxeessuwara afantanno quchummanni baxxinoha assannosihu qooxeessaho hala’ladunni laashshinannihu baxxinohunni caatete laalchi hala’ladunni dikkote shiqannoha ikkasinni afi’nanni eoonniiti.
Konne calla dikkino; uurrinshunni afi’nanniti giddo eo no. Quchumunniha giddo eo gamba assineemmo amanyootinkeno kaajjadonna garunni harunsinenna qorqorre mootimmate kaazinira eanno gede assinanni harinsho woyaabbinote. Kunino, quchumu miinjunni ikko baajeettetenni umosi dandee uurranno gede assannosi.
Bakkalcho:- Quchumu gashshooti afi’ranno eo bikkinni dagoomaho hasiisanno latishsha halashshate ragaanni loonsanni hee’noonni loossa hiittoonni xawisatta? Giwirensa ammanamooshshunni baattannori lata hasidhannoti xawohona?
Dukko Seble:- Wondo Genneti quchumi gashshootira babbaxxitino daddalu loossa harinsanni. Mitticho gobba afidhanno eonni loosaasinete aganu baatooshshe (damooza) baatte; umise baajeettenni looso harisa dandiituro hattono hasiissanno latishshuwa halashsha dandiituro giddoydi eo lossidhino yaate. Quchumuno giddo eo lossi’ratenni loosaasinete aganu baatooshshe umisinni baata dandiino. Umisi baajeettenni babbaxxitino loossa harinsanni. Hattono quchumaho hasiissannota babbaxxitino pirojekituwa loonsanninna halashshinanni hee’noonnihu giddoydi eote bu’a lossatenniiti. Konni garinni, xaa yannara quchumu teessaano hasatto badatenni afi’nanni eonni pirojekituwa loosiinsanniiti hee’noonnihu. Daga baaxxitino giwiri quchumansa latisate ikkinota ammanneemmo. Gamba assa calla ikkikkinni gamba assinoonni woxi mama hosi yitannoti qara hajooti.
Bakkalcho:- Tayxeehu giwiru dirinni quchumu gashshooti mageeshshi eo gamba assate mixi’re loosino? Gumulshuna?
Dukko Seble:- Amandoonnihu 2015M.D baajeettete dirinni quchumaho 195.03 miliyoone eo gamba assate mixi’noonniha ikkanna; eo gamba assate amanyoote kaajjishatenni 336.5 miliyoone birra eo gamba assa dandiinoonni
Kunino, diru mixo gumulshi xibbuunni 173% ikkanno yaate. Gamba assinoonni eo diroho mixi’noonni garinni heewinsiro mixote aleenni 141.5 miliyoone birra lexxo leellishino.
Bakkalcho:- Quchumaho afantannori giwiru baataano batinyunni mageeshshaati? Deerrinsana?
Dukko Seble:- Quchuminkra shoolu gari giwiru baataano noonke. Kunino, ledote taakse baattannori deerra A, Bna C giwiru baataano noonke. Ledotennino, maamarranna hallanya uurrinshuwa no. Kurino shoolki deerrinni giwiru baataanonkeeti. Kuri uurrinshuwano kiirotenni honse ikkitanna; Caatete maamarinni tantanante loossannori ikko woloottuno diru eonsanni shallangeenna giwire baattannoreeti.
Xa hee’noommohu qixxaawote gafira ikkanna; 2015M.D giwiru diro gunde noonke yinoommore giwiru baataanonke deerra badate loosi giddora e’noommo. Aantanno yanna, yaano Maaja 1/2015M.D hanafe giwire baantanni yannaati. Giwiru baataanonkeno mootimmate asali noo’ne yine baattanno gede assinanni hedo cu’mishiishate loossa loonsanniiti hee’noommohu.
Bakkalcho:- Daddalaano giwire ammanamatenni baatate; hattono owaatamaano woy geexaano hidhitino woy horoonsidhinori darrasanya xa’mite adhate rosichi noo deerra hiittoonni xawisatta?
Dukko Seble:- Konni quchumira sai 2012M.D albaanni noohu giwire ammanamatenninna xawadimmatenni baatate rosichi woffi yinohonkanni. Konnira, qorqorshanna harunso assinanni marreemmo woyte halaalaancho giwiru taje leellisha hoogate; hajajama giwate ikkitubbano noonkanni. Hattenne yannara daddalu uurrinshuwara darrasanya garunni uytannonna leellishshanno gede assate agurranna caatete dikko umosenni qorqorate dandiinoonnikki yannaatinkanni.
Ikkollana, 2012M.D 8ki aganinni hanafe kuri qarrubba tirantanni daggino. Albaanni rumuxxite keeshshitino qarrubba tiratenna giwire agarranni garinni gamba assa dandiinanni hayyo kalaqate dandiisiissanno tantano soorratenni; tantano soorrantu kawano loossa egennotenni massagantanno gede assatenni; diru giddo giwiru baataano giwiru yanna agarte baattanno gede kakkaysate dandiisiisanno diru giddo shoole yannara xaandanni huwanyoote kalaqatenni; giwiru lallawa kaima assatenni yannantenni baata hooganna giwire maaxa seerunni xa’misiissannota huwachiishatenni; xa’mamaanchimma heedhanno yannara kayinni baattanno geeshshira aliidiha qorichunni baattannota rosiinsanni dangoommo.
Konni kaiminni caatete maamarrano ikkito wolootta mittimmate maamarra giwirensa yannantenni baatate ragaanni lowori woyyaambe leeltino. Kayinnilla, xaano ikkiro guuta ikkinori no yaate didandiinanni; xe’ne no.
Albillichono handaarunni baca loossa agartannonke. Korkaatuno, dagoominkera hasiisannonsa latishsha halashsha dandiinanni geeshsha loosa agarranninke. Lawishshaho, tayxeeha diru eo mixote aleenni gamba assine gundoommohano ikkiro; dagoomunniha kasseenya lossinoommo yine didandiinanni.
Eo gamba assa dagoomu kasseenyi ledo xaadinse la’nanniha ikkinohura dagoominke afi’ra hasiisanno latishsha afi’ra geeshsha diru mixo mixote aleenni gumula dandiinirono giwiru baataanora huwanyoote kalaqate ragaanni; ammanamatenni baantanni gede assate ragaanni hattono xawadimmatenninna xa’mamaanchimmatenni giwire gamba assate ragaanni mucci yitino loossa no yine
dihendanni; gattinorinna taashsha hasiissanno loossa no.
Handaarunni leeltanno xe’ne taashshatenna huwanyoote kalaqatenni lallawa, wodhonna seera ayirrisiisate yanna yannantenni rosicho uynanni. Uynoonni rosichi garinni ammanama xeise giwire maaxannoha kayinni giwiru wodho lallawi garinni qorchishatenni soorro dagganno gede assinoonni. Woyaambeno no. Dancha soorrono la’nanniiti hee’noommohu.
Bakkalcho:- Caatete dikko qaraxatenni eo gamba assinanni yannara kalaqamanno awaawurshanna woxu hafanfarre gatisate loossa hiikko deerrira no yine xawinsanni? Konni albaanni “Nugusu Waalcho” yineenna giwire baantikkinni fushshinanni yananni mashalaqqe noona?
Dukko Seble:- Hiikkonni garinnino ikkeenna mimmito rosiisatenninna huwanyoote kalaqatenni soorro abbinannikki harinsho dino. Konni albaanni anfannino ikko afa hoongetenni loosantino so’ro gatisate yanna yannantenni rosicho aa hatono huwanyoote kalaqa hasiissanno.
Eo gamba assinanni yannara babbaxxitino doogganni jirote hafanfarre noonkanni. Maamarranniwa, bikkaancho horoonsi’nanni yannara, bikkaancho amaddanno loosaasinewa hattono loosu massagaano ragaanni hafanfarre kalaqantannonkanni.
Loosu massagaano widoonni qarrubbanna xe’ne heedhuro loossate aanano xe’ne kalaqantanno. Agarranni guma maareekkisiisate didandiinanni. Eote uurrinshara qorophotenninna ammanamatenni dagate horo calla balaxisiinse loonsirooti gummaamo ikka dandiinannihu. Korkaatuno, babbaxxitino horo afi’nanni doogga noohura deamme dagate horo balaxisiisa hoogatenna so’rote giddora e’nara dandiinanni daafiraati.
Konni albaanni zoonete tantanonni hee’neenna quchumaho Nugusu furcho yineenna fannannikkitinna eo garunni gamba assinannikki gede assinanni harinsho noonkanni. Konne assitannori kayinni hattenne yannara caatete maamarra wolqisse noore ikkansanna massagaanote ledo woxunni kikkisantannore ikkansanniiti. Hakkonni gedensaanni eote handaarinni tantanote soorro assine woyyeessinenna xa soorro daggino.
loossate hayyono ledo soorrantino garaati noohu. Gedensaannino mixotenni massagamanno uurrinsha ikkino. Loossate mixonna gumulshano garunni keennanniha hattono; eote losaasine mixonna gumulsha keennannire ikkitu yannara; hattono bainchu assootinni angansa noonsa loosaasine qorchinshanni xa’mamaanchimmanna seeru aliidimma buuxisiisa hananfi kawa woyyaambe daggino. Eonsa maaxatenninna eo garunni gamba assinannikki gede assatenni jiro hafanfartanno gede assitanni keeshshitinore caatete maamarra qorichishatenni handaarunni woyyaambe dagganno gede assinoonni.
Handaarunni agarranni eonna jiro gamba assinannikki gede assitanno bissa heedhuro dagoomu bissa dikkitino. Dagoomaho halantanno bissa ikka hooggu geeshsha kayinni mootimmate hale ikkitara didandiitanno.
Ninke hasi’neemmohu dagoomaho dancha hedannohanna mootimmate hale ikkatenni qooxeessunna gobate lophora agarrannisi qeecha fulannohaati. Konni ragaanni la’noonni xe’ne kaiminni babbaxxitino doogganni qorichinshe taashshote qaafo adhinoommo.
Xaa yannara quchumu eo lexxitanna lophono buuxisiinsanni dangoonnihuno hakko garinni baincho assootubba gargara dandiinoonni daafiraati.
Konni quchumi gashshooti eote biilloonyira konni albaanni eote mixonna ripoorteno ikkito hiikko gari tajubba afi’nannikki ikkito noonkanni. Gedensaanni kayinni baalankare taashshatenna bainchonna seerimale assootenna harinsho fixxine taashshate loosooti loonsoonnihu. Konni garinni loosonsa bade affinorenna loossa mixote garinni massagante gumultanno loosaasine kalaqa dandiinoonni. Xa’mamaanchimmano hakko bikkinni buuxisiisa dandiinoonni daafira yannate gedensaanni konni handaarinni woyyaambe daggino.
Quchumu eote billoonyi xaa yannara dancha uurrinsha amadeeti leellannohu; dagoomuno farci’ranni noo halaali konneeti. Babbaxxitino qarrubba giddo ubbe keeshshitino uurrinsha woyyeessate adhinoonni qaafonni tantano woyyeessinoonni. Xa’mamaanchimmano diriirsinoonni. Eote lallawi, wodhonna seeri garinni massagantanno uurrinsha heedhanno gede assinoonni. Konni gedensaannino duumbara higgannokki uurrinsha ikkitanno gede assa dandiinoonni. Lowo daafuri gedensaanni baxxinohunni sa’u sase dirra kawa tini uurrinsha lowontanta gummaame ikkitanninna afanshano afidhanni daggino.
Bakkalcho:- Giwire baatisiisate herreego lainohunni konni albaanni noo mallaande gatisatenni taalo ikkino looso gumula hananfoonni gara xawisinke.
Dukko Seble:- Giwiru herreego lainohunni konni albaanni rosaminorichi hee’rara dandaanno. Gobbaanni afa hoongetenni woy laweenna hasaambannirino hee’rara dandaanno. la’noonnirino hee’rara dandaanno. Ninke kayinni, lawishshaho, sai dirira giwiru herreego loonsoommo. Koffeenyuno kalaqaminonkanni. Shiqino koffeenya haa’ne macciishshinummo yannarano giwiru lallawa kaima assineeti huwachishate wo’naalloommohu. Sai dirira assinoonnihu giwiru herregonni taalo ikkino garinni loonsoonni ikkinnina mallaande kalaqatino harinsho dino.
Sai dirira giwiru herreego loonsi yannara herreego loossannore babbaxxino dagoomu bissanni fille tantannoonni garinniiti loonsoonnihu. Konni albaanni rosame keeshshino garinni ikkikkinni taalo ikkino garinniiti loonsoonnihu. Koffeenyu kai yannarano garunni haa’ne macciishshine giwiru lallawi garinni huwachinshe sumuu assate dhuka kalanqoonni ikkinnina baxxino garinni la’nanni yine badhera qolle keeshshiinshoonni taje dino. Giwiru baataanonke woxe baattannoha ikkasinni macciishamansara dandaanno. Ikkollana, ninke kayinni quchumu gashshootira noonkere xaphoomunni 1 kume 105 giwiru baataano garunni garunni ammanchiinshe lamalu barri giddooti mucci assite baatte guddanno gede assinoommohu.
Konne albaanni giwiru herreego yannara kalaqantanno mallaandenna bainchu assooti gatanna loossa xawadimmatenninna taalo ikkino garinni loonsanni hee’noonni.
Bakkalcho:- Giwire baata noose horonna wowe maati?
Dukko Seble:- Lallawu gede ikko seerunnino la’niro giwiru baataano jajjansa borreessiisa noonsa; diru giddo afidhanno tirfenna giwirensano egensiisa noonsata worroonni. Roorenkanni kayinni mittu mittunku daddalaanchi woy giwiru baataanchi mageeshshi kaapitaale noosi yaannoha afate wo’naallanni yannara baca giwiru baataano kaapitaalensa borreessiisate hasatto dinonsa. Maaxxanno. Noonsa kaapitaale kaima assineeti giwire herreengannihu.
Daddalaano woy giwiru baataano noonsa kaapitaale borreessiisa eote biilloonyira ikkikkinni giwiru baataanoraati horonna wowe noosehu. Kaapitaalensa xawadimmatenninna ammanamatenni borreessiisa giwiru herreego yannara taalo ikkino garinni herreenganninsa gede kaa’litanno.
Ammanamatenni kaapitaalensa borreessiisanna yannatenni giwire baata manchi beettira lowo horo uytanno. Umihunni, umosinna loososi woy laalchosi egensiisate kaa’lanno. Ammanamatenni giwiresi baatinohu hiikkiichono mare dagoomunniwa ikko mootimmate widoonni adhamooshshenna ammanamooshshe afi’ranno.
Quchuminkera hidhitannore ikko hirtannore darrasanyunni horoonsidhanno daddalaano no. Konni garinni loosansa ammanamansa leellishshannote. Insa haja la’annonsa bissanninna dagoomu giddono adhamooshshenna ammanamooshshe afi’ransarano aleenni woloottahono dancha lawishsha ikkitannoreeti. Ammanantinore ikkansannino mootimmate widoonni haanja kaarde afamishsha uynoonninsareeti.
Kaapitaalensanna tirfensa maaxxannori kayinni mootimma amaddino uurrinshanna ammanamatenni baattanno daddalaanoha dancha lawishsha adhatenni assootinsanni higganno yine hendanni.
Gamba assinoonni eonniiti qooxeessu dagoomira hasiissannoha safote latishshuwa loonsannihu. Dagoomu fayyimmanna keeri agaramanno gede; owaante uytanno uurrinshuwa hala’litanno gede assinannihu. Konne baala kayinni noo halaale seekkine huwachishanna mimmitunni ledo ammanama kalaqa uurrinsha massagganno bissawiinninna loosaasinewiinni agarranni. Konne calla dikkino; giwiru baataano eote biilloonyi uurrinsha ledo noonsa xaadooshsheno kaajjisha hasiissanno. Lamente bissa mereero noo xaadooshshi kaajjanni ha’ranno yannara ammanamatenni giwirensa baattanno daddalaano kiirono hattonni batidhanniiti hadhannohu.
Bakkalcho:- Jeefoteno, giwiru baataanora ikko wo’munku quchumu dagoomira saysate hasi’ratta sokka noohero?
Dukko Seble:- Umihunni, Wondo Genneti quchumi xaphooma teessano latishshanna keere hasidhannohura uurrinshankenna mootimmate ledo noonsa halamme lowontani naandannite. Galatuno hasiisannonsa. Quchumu giddo eonni umosi dandaannonna latishshu hala’lanno gede teessaano assitanno irkonna leellishshanno halamme woloottu gobanke dagarano lawishsha ikkannoho.
Xaa geeshsha dagoomaho hasiisannore loonsanni hee’neennanni gatinori hee’ranno. Yanna yannantenni dagoominke hasattono wonshinanni kasseenya lossinanni ha’neemmoha ikkanno. Aananno 2016M.D quchumu gashshooti gede dagoomunnita latishshunna danchu gashshooti xa’mubbara guuta ikkino garinni dawaro qollanniha yitanno hedo nooe.
Quchumu gashshooti xa iillino deerriranna afi’noonni gumira korkaatu quchumu daga ikkansanni albillichono halammensa kaajjishshe suffara xa’meemma.
Tini yanna giwire baantannita ikkasenni duuchanti giwiru baataanonke ammanamatenninna yannatenni giwirensa yinoonni barri giddo mucci assite baatate Maaja 1/2015M.D xaando. Aanino aganira Maaja 1/2015 MD assinanni giwire gamba assate daganke qixxaabbaranna kakkaooshshunni baattara qummeesseemma.
Bakkalcho:- Yannakki fajjite Gaazeexinke qixxaawo kifile ledo assootta keeshshora wodaninni galateemmo.
Dukko Seble:- Anino galateemma.
Bakkalcho Ella 22, 2015
