Dagoomu duuchu handaarinni loosi’re lophanno gede hasiisiro qooxeessaho keerunna ga’labbo hee’ra gadacho ikkitanno. Keeru nookkiwa loosi’ra, rosa, ille lossi’ra hattono keerunni fulle e’nanni dagoomitte heeshsho hee’ra didandiinanni. Konnira, dagoomunna gobbate keere agarsiissanno bissanna uurrinshuwa heedhurono; dagoomu beeqqono luphiima qeecha afidhino.
Gobbankera xaa yannara babbaxxitino qooxeessubbara keeru booraawanna la’nanni hee’noommo. Tenne yannara co’ichu keerinna ga’labbo noo qoqoqqowo yiniro Sidaamu qoqqowo ikkasino farci’ra hasiissanno. Qoqqowoho geino keeri hee’ranno gede ga’labbote bissanna dagoomu qinaawe loosanni noo gara lainohunni Qoqqowu Keerunna Ga’labbote Biiro sooreessi kalaa Alemaayyehu Ximootiwoosi qixxaawote kifilenke ledo keeshsho asse uynonke xawishsha aananno garinni qineessine shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Qoqqowoho xaa yannara ga’labbote akati hiittoonni xawisa dandiinanniho?
Kalaa Alemaayyehu:- Qoqqowinkera tenne yannara keerunna ga’labbote akati gobbankera afantanno qoqqowubba akati garinni heewinsiro ge’ino ga’labbo no. Kuni ga’labbi yino keeri daynohu sammi yine hixa kayinsoommo daafira ikikkinni ga’labbote bissa dagate ledo qinaabbe loossino daafiraati.
Ga’labbote uurrinsha daga owaattannoreeti. Daga yineemmo woyte kayinni Itophiyu daganna dagoomi mittimmatenni heedhanno qoqqowo ikkasinni agarranni owaante uytanno ga’labbote uurrinshaati. Ikkinohura, gobbankera babbaxxitino qooxeessubbara ga’labbo booraabbe keeshshitu yannara nafa Sidaamu qoqqowira ga’labbo teesse keeshshitino. Xaano konne keere hegeraamo ikkino garinni sufisiisate daganke ledo qinaambe loonsanniiti hee’noommohu.
Sidaamu qoqqowi Aliyyeenni Itophiyu qaru quchumi Addis Ababu mule afamanno. Wodiidoonni Keeniyaho mule nooho. Wolu garinni, gaanceteno reqeccaawara dandaanno qoqqowooti. Qoqqowu 90% ikkannohu Oromiyu qoqqowi ledo dannunni xaadanno. Wole widoonni kayinni Wodiidi Itophiyi qoqqowi ledo dannunni xaandeemmo. Baxxinohunni Wolayittunna Gediote zoonna ledo dannunni xaandeemmo. Baxxinohunni, Oromiyu ledo shoole zoonnanna mitto quchumu gashshootira afantanno 21 woraddanni 105 olluubbanni dannunni xaandeemmo.
Sa’u onte dirrara albaanni noohu ga’labbote akati xaa yannara noohunni ledo heewinse la’niro; baxxinohunni, soorrote kawa dagate mittimmanna halamme lexxitanni daggino. Konni albaanni baxxinohunni Sidaamunna Oromiyu dannunni xaadannowa badooshshu noo qooxeessubbarano dagate mereero mittimmanna halamme kalaqqanno loossa loonsankenni xaa yannara mittimma kalaqantino. Gaancentenni keere, babbadamooshshe kalaqqanno hedubbanni roore baxillu bowiranno gede loonsoommo. Lamenti qoqqowubba dannunni xaaddanno qooxeessubbara heedhanno daga xalalu anganni wayinni, doogga, caabbichunni, rosu minnanna wolootta safote latishshuwanni hattono miinjunni horaameeyye assate qoqqowou mootimma jawa illacha tugge loossanni afantanno. Sidaamu qoqqowo calla ikkikkinni Oromiyu qoqqowi mootimmano illacha tugge loossanniiti noohu.
Lawishshaho, Oromiyu qoqqowi mootimma gallanni ronsanni rosi mine Sidaamu qoqqowira ijaarsitanni afantanno. Sidaamu qoqqowi mootimmano Soojjaati zoonera mittichu woradira doogo loossanni nooha ikkanna; dannunni xaandeemmo qooxeessira Kokkossa yaamamannowa Oromiyu qoqqowi mootimma iillite loosa dandiitinokkiwa Sidaamu qoqqowi Mootimma doogo loossanni afantanno.
Kunino, dagate mereero mittimma heedhanno gede assanno. Ledoteno Aliyye zoone qooxeessira Wolayitta, Halaaba, Arsi xaadisanno baychi (boonu) noonakanni. Hakkonni boonira buusa loosa hoongoonni daafira daga mimmitu ledo dixaaddannonkanni. Konni kaiminni, Sidaamu Halaabu widira, Wolayittu Sidaamira, Arsi daga Sidaamira daggannokki gede qarra ikke keeshshino baycho ikkasinni Oromiyu qoqqowi mootimma 251 miliyoone birrinni Qidii Qanane yinanniwa buusa ijaarsiteenna xaa yannara daga mimmitunniwa xaaddanni afantanno. Daga gutunni horoonsidhanno buusaati. “Mittimmate buusa” yine su’mineenna gutunni horoonsidhanni afantanno. Qooxeessaho konni albaanni sae sae gaance kalaqantannonkanni. Xaa yannara kayinni keeru noo qooxeessa ikkino.
Wolu garinni, dagooma illachishshino ijaarshubba lainohunni ninke loosaasinenni calla konni dirinni tonne minna ijaarate hendoonnihu mereerinni lame minna Oromiyu qoqqowira Kokkossu woradira ijaarranni hee’noommo. Kuni yaa daga konni albaanni kalaqantanni keehshsitino kipho kaiminni noo koma agurte mimmitu ledo halamatenninna mittimmansa kaajjishshanno gede jawa looso loonsanni hee’noommo.
Baleelu /Bilaatte gaangaawi/ woradira Oromiyu ledo dannunni xaandeemmo qooxeessira konni albaanni haammatu manni gawajjamino baycho mimmitu ledo xaaddukkinni keeshshitino daga xaadisatenni; gargarooshshu olantonni agarantanno qooxeessubba daga uminsanni qooxeessinsa keere agadhitanno gede assinoonni. Gutunni horoonsidhannota safote latishshuwano daga beeqqite ijaartannonna agartanno gede assinommo loossa wolootta qooxeessubbarano dancha lawishsha ikkitannote yee hedeemmo.
Xaphoomunni, konni albaanni Oromiyu qoqqowi ledo dannunni xaandeemmo qooxeessubbara yanna yannantenni ka’anno gaancenni mannu gawajjamanni keeshshino ikkito gatteenna sa’u onte dirrara kuri qooxeessubbara gaancubba kalaqante diegentino.
Gaance kalaqamunni noota ikkitinohura sae sae shiimmammaadda kipho kalaqantanno. Saada moora, dikkuwate mannu mimmitu ledo hedotenni sumuu yaa hoogate kaiminni gibbo heedhanno. Lawishshaho, Oromiyu widoonni Soojjaati Guji zoone Haranfama woradira; Sidaami widoonni Cirre woradi mereero noo Gubbo yaamamanno olliira Oromiyu widoonnino olluu murrichi no; Sidaami widoonino olluu murrichi no. Olluu kayinni mittoho.
Konni albaanni hakko olliira sa’e sa’e kalaqantanno gaance lamunku widoonni gobbate geerri hattono Soojjaati Gujinna Soojjaati Sidaami zoonna dagate ledo hasaabbe gutunni qarrubba tiranno gede assinoonni. Konni kaiminni, xaa yannara hakko olliira ga’labbo ge’ino. Oromiyu ledo dannunni xaandeemmo qooxeessubbara daga mimmitu ledo xaaddannonna babbaxxitino safote latishshuwanninna dagoomitte uurrinshuwanni horaameeyye ikkitanno gede loonsoommo loossanni xaa yannara danchu keeri kalaqamino. Konninni, xaa yannara qooxeessubbate babbadamooshshe kalaqqanno ikkitubba dino.
Ledoteno, Wodiidi Itophiyi qoqqowi ledo dannunni xandeemmo qooxeessubbara konni albaanni ga’labbote qarrira kora ikkitanno hajubba qorophotenni massagatenni qoqqowu umosi dandee fula geeshsha gutunni loonsoommo. Baxxinohunni, Wolayittu zoone ledo dannunni xaandeemmo qooxeessubbara konni albaanni hallanyootu mereero kalaqantanno gibbo dagate mereero ka’inota lawisate assinanni keeshshinoonni wo’naalsha gatinsoommo.
Sidaamu qoqqowira konni albinte gede daganna dagoomu mimmitunniwa sumuu yite, baxantenna ayirrisante mittimmatenni hee’ra biinfille ikkinota huwanyoote kalanqoommo.
Konne assankenni xaa yannara amma’note ikko gosate babbadamooshshi qoqqowinkera dino. Dagate mereero babbadamooshshe kalaqqanno hedubba fincitanno bissa heedhuro kayinni kaajjado seeru qaafo qorophotenni adhinanni harinsho noo daafira qoqqowinke xaa yannara keeraancho ikkinota buuxisa hasi’reemmo.
Bakkalcho:- Qoqqoqoho poolisete owaante uytanno uurrinshbba dagoomu beeqqonni halashshate loossanni dayno guma hiittoonni xawisatto?
Kalaa Alemaayyehu:- Sidaamu qoqqowo ikkara albaanni gashshootu tantano deerrinni hee’reennano dhuku noonsari ga’labbote uurrinshuwa dinoonkanni. Qoqqowo ikkinummo kawa kayinni mootimma ikkine meessaneete gashsha hananfummo. Mootimma ikkiniro meessi qarra meessinni tidhate dhuka kalaqi’ra qara hajo ikkitanno. Mootimma ikkine hee’ne kayinni qoqqowu giddo heedhanno daga hobbaate agarsiisa dandaa hoongiro mootimma ikka shettonna xa’mote giddora e’annota ikkitanno.
Konne hedote giddo woratenni haaro hedo burqinse; umihunni qoqqowu wolootta qoqqowubbara dancha lawishsha ikkanno gede jawa illacha tunge loonsanni hee’noommo. Konne hendanni yannara uurrinsha ijaara gadacho ikkitanno. Uurrinsha ijaaratenni uurrinshate giddo soorro abbitino mannu wolqa hasiissanno. Soorro abbitino mannu wolqa heedhuro kayinni yannitte hayyonni horoonsi’ra heedhanno.
Konni kaiminni, ani massageemmo uurrinsha hundaanni baalante woraddanna olluubbara towaate laummo yannara, jireenyu paarte amaddino harinsho garinni qoqqowinkera ga’labbote uurrinshuwa noo gari soorrama noosita huwatummo.
Soorro abbate huwanyoote kalaqate ledo jirono hasiissanno. Jiro hendanni woyte kayinni Sidaami qoqqowo ikkirono xaa geeshsha gammanni baajeette kayinni zoonete deerrinni hee’neenna gaammannitenni diwoyyitinote. Konnira, tini pirojekite 1 biliyoone ale woxe fulo hasidhannota ikkitinohuranna babbaxxitino safote latishshuwa hasatto noohura qoqqowu kageeshshi woxe mitte yannanni gaamara dandaannokki daafira daga beeqqaano assa dandiinannita addi mixo qixeessatenni daganniwa iilline hasaawinsummo. Dagano qoqqowoho noo keerinna ga’labbonni hagiirraamma ikkansanni poolise dagate keerenna ga’labbo agartanni heedhe injiitinokki uurrinshuwara loosanna gala noonsakki daafira dagate beeqqonni uurrinshuwa ijaara noonke yitanno hedo shiqinshummo yannara dagano gutunni sumuu yitu.
Konni kaiminni, qoqqowoho noo 4 zoonnara hattono Hawaasi quchuma lendanna, afantanno 44 olluubba hundaanni noo 664 olluubbara poolise manni minenna kiru mineeti heedhannohu. Diru giddo ga’labbote bissara kiru minnara baantannihu calla 17.5 miliyoone birri aganunni fulo ikkanno. Kuni yaa diru giddo 200 miliyoone ale birra ikkanno yaate. Konne akata soorritanno mixo qixxeessine daganniwa marrummo gedensaanni baalante tantanora deerransa agadhitinore ga’labbote uurrinshuwa ijaara dandiinoommo.
Quchummate ikko baadiyyete olluubbara poolisete mashalaqqenna bobbaashshu mereershubba ijaarroonni. Woraddate ijaarroonniri poolisete owaante uynanni uurrinshuwa 20-40 miliyoone birra fulo assinoonnireeti. Konninni, dagatewiinni gamba assinoonni 1.1 biliyoone birrinni 90 barrubba wo’mitinokki yanna giddo calla baalanta uurrinshuwa ijaarroonni.
Tini yanna tekinoloojennite. Konnira ijaarroommo uurrinshuwa yannitte hayyonni irkisantanno gede hala’lado millimmo assinoommo. Baxxinohunni, quchummate hiittino owaante uytanno uurrinshubba uminsa kaameera qassanno gede assinoommo.
Hawaasi quchumira xaa yannara mootimmate uurrinshuwa gobbaanni 889 uurrinshuwa uminsanni kaameera qasidhino. Woloottano gattino qooxeessubbarano mootimmate jironni illaallissanno kaameerra qasate wo’naalloonni. Hawaasi quchumira yannitte hayyo horoonsi’ne jaddo ajishate ragaanni afi’noommoha dancha lawishsha zoonnate quchummarano halashshate loonseemmo.
Yannitte tekinolooje horoonsi’ra hananfummo kawa babbaxxitino jaddo gargara dandiinoommo. Konni albaanni ga’labbote bissa uminsanni; baxxinohuni, lame dirrara albaanni mite mite Tiraafiikete miilla wolootta qooxeessubbanni daggino kaameella taargu kiiro la’uro hordofatenni woxe adhate, oofaano huntinori nookkiha huno assitinoonni yaatenni biilloonyensa addaxxite waajjishiishshannore la’noommo. Tenne tekinolooje horoonsi’ra hananfummo kawa togo muishshaho galtino Tiraafikete miilla Hawaasi quchuma agurte xooqqanniiti noohu. Korkaatuno hiittenne baserano assitanno milimillo baalante illaallishshu kaameerinni la’neemmo daafira albi gede oofaanonniwa shiqqe woxe adhate assooti gatino. Konni kaiminni, Tiraafikete polise miilla tini tekinolooje iillitinokki base doodhate hasatto hala’ladunni leellishshanni no.
Hawaasi quchumi xaa yannara yannitte hayyonninna ga’labbote bissanni agaramanno. Kayinnilla, ga’labbote bissa konni albi gede paatirooletenni quchumu giddo millissanno harinsho gattino. Quchumu teessaano baalanti keerenna ga’labbo uminsanni agarsiisidhanno gede assinoommo. Konni kaiminni, qoqqowu giddo jaddo loosinohu bae gatanno ikkito dino.
Bakkalcho:- Ga’labbo ge’anno gede dagoomu fulanni noo qeecha hiittoonni xawisatto?
Kalaa Alemaayyehu:- Ga’labbote loosi akatisinni qinaambe loosa xa’manno. Ga’labbo marqu qaaqqi gede awuutama hasidhanno. Qinaambe yinanni woyte umihunni ga’labbote uurrinsha dagoomaho shiqqinota ikka hasiissannno. Layinkihunni, Federaalete uurrinshuwanni ledo gutunni qinaambe loosate budi lopha noosi. Lawishshsaho, qoqqowinkera gobboomu mashalaqqetenna hobbaatu hattono Gargarooshshunna Federaale poolise uurrinsha no. Kuri uurrinshubba ledo mitte uurrinsha gede qinaambeeti loonseemmohu.
Korkaatuno illachinke mitto ikkino daafira. Layinkihunni, kuri uurrinshuwa dagoomunniwa adhamooshshe afidhanno gede loonseemmo. Konni kaiminniiti dagoomu ga’labbote uurrinsha ninkete yaatenni uminsanni woxe fushshite ijaartanni noohu. Hegeraamu keerira dagatewiinni agaranni murci’raanchimma seekkine la’noommo daafira ninkeno uurrinshate gede umonke dagoomaho sayinse uyne owaata noonke.
Dagoomu beeqqo seekkine buunxoommo. Qoqqowu daga keeru daafira seekkite huwattino. Konni daafira xa noo ga’labbo poletikunni, ammannote korkaatinni, biilloonye hasi’rate kaiminni ga’labbo booreessate hasi’rannoha hiikkonne hallanyano ikko poletiku manna daganke diadhitanno.
Daganke konni albaanni kayissanni keeshshitino xa’mo garunni dawaro afidhino. Xaa yannara kayinni daganke lata hasidhanno. Dagate latishshirano qoqqowu mootimma murcidhe duuchu handaarinni loossanni afantanno. Xaa yannara qoqqowoho duuchu handaarinni dagganni noo soorronna danchu gumira kaimu keeru hee’rasiiti. Keere agarsiissanno uurrinshano hakko bikkinni dhuka lossidhanni daggino. Qoqqowoho hegeraamu keeri hee’ranno gede uurrinshanke hashsha barra murci’raanchimmatenni loossanno.
Ga’labbo agarsiisatenni qoteho dannunni xaandanni qoqqowubba daga mereero danchu xaadooshshi hee’ranno gede kaajjinshe loonseemmo. Kunino, mittimmankera, Itophiyimmanke kaajjishi’rate jawa qeecha afi’rino daafiraati. Milishunni hananfe ga’labbote wolqa kaajjisha hasiissanno. qoqqowinkera calla ikkikkinni gobbate ga’labbo booreessate kalaqantara dandiitanno ikkitubba gargarate dandiitanno uurrinsha ijaarranni hee’noommo.
Bakkalcho:- Deerru deerrunkunni afantanno ga’labbote uurrinshuwara loossannoro ga’labbote bissa danchu amanyooti hee’rannonsanna ammanamatenni dagooma owaattanno gede assinanni harunsonna keeno maa labbanno?
Kalaa Alemaayyehu:- Manchi beetti danchu amanyooti hee’rannosi gede mitteenge calla loonsanniha dikkino. Sidaamu qoqqowira xaa yannara nooti poolisete tantano sai gashshooti yannarano noote. Sa’u onte dirra giddo loonsoommohu jawu loosi laooshshunna danchu amanyooti gatamarshi loosooti. Sai dirira keeno assinoommo. Assinoonni keenonni amanyootu xe’ne noonsari 159 poolisete miillanna massagaano aana seerunna gashshootu qaafo adhinoonni. Tayxe dirinnino assinoonni keenonni amanyootu xe’ne leeltinosari 41 ga’labbote bissa miilla aana qaafo adhinoonni. Kuri mereerinni kiirotenni 7 loossino jaddo luphiima ikkasenni seerunni qorichishante seeru seejjo mine afantanno. Wolootu ba’lattonsano woffi assineenna wirro haaroonshu qajeelsha adhitanni no.
Wolu garinni, tekinoloje dagganno woyte agurte xooqqannohu korkaatu harunsinanninsa hee’noommota faajjetenni leellinsheemmonsa. Illaallisanno kaameera insara kullummonkinniiti qansoommohu. Base basente tekinoloje horoonsi’ne gamba assinoommo taje baalanka haraho gamba assine leellinshoommonsa. Ayi hiitte basera maa loosinoro la’u gedensaanni massillaabbino. Mootimma hiittenne baserano loosantannota hunote assootubba illaallisse la’anni noo daafira baalunku qorophe loosa noosita huwachinshoommo.
Sae sae maarotenni sa’nannikki jaddo loossinore seerunni qorichinsheemmo yannara hattoo laooshshi noonsari tekinoloje noo qooxeessa agurte xooqate akata leellishshanni noota la’noommo. Dagoomaho hiittoonni owaante uytanni nooro hedeweelcho harunsono assineemmo. Kiirotenni boodu bainchu assooti giddo e’annori dihoogganno. Roorima ga’labbote bissa kayinni ammanamatenni dagoominkera owaante uytannoreeti.
Bakkalcho:- Oottonke xawishshi daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Alemaayyehu:- Anino galateemmo.
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Woxawaajje 30, 2016 M.D
