Addisu Adoola
“Kalqenketi muxxe jiro hiikko afantanno? Culku noowa? Nadaajete kuuso noowa? dee’ni; Waammate giddooti. Korkaatuno, mittu mittunku manchi beetti tenne uulla daanno woyte Kaaliiqi hakkonni manchi widoonni qole tenne kalqe abbinori no. Duuchu manni qole tenne kalqe haa’re daynore noo garinni adhe waamma dirranno. Toomaas Ediseni ilama hoogoommero techo kalqete miinjira badhete miqicho ikkitino korreente /Caabbicho/ afi’neemmokkinka” mitte yannara nabbawoommo “ራሶን የማወቅ ሳይኮሎጂ” yaanno maxaafi giddonni dhaggeeffachishshinoe gufo mereerinniiti.
Ninkeno tenne lamala attamonke seyoote gafinni dagoomu qarra tirtanno addi addi kalaqote loossa loosatenni quchumunni kayse gobbate geeshsha heewisame qeelino rosaanchiha dancha lawishsha qineessine nabbawaanonkewa shiqinshoommo. Seyoo yineemmo woyte,birra cibbi’ra woy ijaaru aana ijaara lexxa hattono babbaxxino kaameeli anna ikka calla dikkitino. Seyoo manchi beetti albaagge noosi ajuuja leellishshannote,seyoo giddo cibbantino dandoo kalqete leellishate assinanni wo’naalshaati.
Biruk Buuco yaamamanno. Hawaasa Taaboori Laynki Diriminna Qixxaawote Rosi Mini Kalaqamu Sayinse 12ki kifile rosaanchooti. Kuni rosaanchi anjesinni hanafe kalaqote loossa diniqqannositanna kalaqote loossa loosate hasatto galtinosita kulanno. Rosaanchu Biruki coyi’ranni; “Miteekke kalaqamoommohuno konnira ikkikkinni digatino” yaanno.
Rosaanchu Biruki anjesinni hanafe noosi hasattosi ikkinoha kalaqote loosi wo’naalsha mite yee hanafinohu Harbagoona Qu’nicha Umi Dirimi Rosi Mine 7ki kifile rosaanchi hee’re addi addi uduunne horonsi’ratenni Horophila loosatenniiti. Konne Horophilano iima kayse buuwisa nafa hoogiro baattote aana kayinni dodisa dandiinota qaaganno. Rosaanchu Biruki loosanno kalaqote loossara kaimisi qarqarisira la’’anno dagoomu qarra ikkanna; mixosino dagoomu qarra tira ikkitinota coyi’ranno.
Rosaanchu Biruki loosinohu wolu kalaqote loosino Baandeera dirrisate hayyooti. Kuni kalaqote loosi Baandeera dirrisa calla ikkikkinni dirrino baandeera qolte xurannokkinna danimalannokki gede qixxaabbinosi Saaxine giddo eessite garunni wortannote. “Manchi beetti assa dandaannokkiri dino” yaannohu Rosaanchu Biruk, xaa geeshsha loosino kalaqote loossa hexxo uytannota ikkitanna; loosino haammata kalaqu loossa mereerinni gama Hawaasi Quchuminni hanafe gobbate geeshsha heewote shiqishe afi’rinohu addi addi afanshi naqaashete.
Heewo qeele baraarsha afi’rino kalaqote loossa mereerinni:
1. Yannaasincho Hoteelete sagalete doorshi hayyo (Digital Menu):- Rosaanchu Biruki konne looso loosate kakkaysinosire xawisanni; mittu manchi sagale itara Hoteele maranno yannara sagale rahe itate hasi’rino mancho ikkara dandaanno. Lawishshaho, xisso noosihanna xagisaano sagalete hajajjinosi yanna sa’e hadhanni noosiha ikkara dandaanno. Hattenne yannara qole Hoteelete soqqamaano mitu korkaatinni konni manchiwa daate keeshshitaranna qarrasino huwata hooggara dandiitanno. Tenne yannara hakku manchi hajanjoonnisi yannanni sagale afi’ra hoogasinni gawajjo xaaddasira dandiitanno.
Woluno, mittu manchi Hoteele fa’nara hediro qaxadhanno soqqamaano batinye heedanno yannara loosaasinete baatooshshu fulo batidhasiranna afi’ranno horo ajjara dandiitanno; konninni handaaraho bobbahate hasattosi ajjara dandiitanno. Konninna labbino qarrubba kaiminni togoo mitiimma tirate tenne maashine loosino gede coyi’ranno.
Tenne maashinehu suudise Laapitope kompiitere labbannote. Iseno Lame ikkitanna mitte owaatamaano e’annowa waalchoho worranni. Kunino nooha sagalete dana giddose amaddinoha ikkanna sagale itara hasi’rino manchi hasi’rino sagalenna batinyese maashinete aana worroonni garinni kisanno. Hiittenne sagale ayee hajaccinoro badateno qarrisannokki gede qole sagale hajaccino manchira ofollanno darga umise maashine kultannosi. Sagale haa’re daannohuno maashine kultinosi garinni calla haa’re massanno.
Laynki maashine kayinni holge sagale loonsanniwa worranni. Lamenta qolle shiwotenni xaadinsanni. Kunino owaatamaanchu hajaccino sagale dana, batinyenna ofollino darga holge sagale qixxeessannohura kultanno. Konne kalaqote loosono gobbate deerrinni heewote shiqisheenna Honse Qoqqowubba heewisamaano mereerinni umiha ikke gumulatenni rosisi miniranna umisira baraarsha afisiisino. IFDR Rosu Ministere Ministirchi pirofeeser Birihaanu Negga loososi lae naadinosinna jawaachishinosita qaaganno.
2. Kooddetenni Fa’namanno Waalcho (Coding Door):- “Mine rodii’ya ledo karaayya’ne galleemmo. Barrunni mitto barrano tini galleemmo mini qulfe ba’annonke. Tenne qulfe loosiisi’neemmokki gede hakkeeshshi woxi dinonke. Gedensaanni woxe hasi’ne tenne qulfe loosiisi’nummoha ikkirono; qulfe mitticho ikkasenni mimmito agarranni horonsi’neemmo. Ninke qulfete korkaatinni kageeshshi geeshsha qarrammummona ninke gede qulfe horonsi’ranno manni mageeshshihu qarrame no? Woleno mite mite hedeweelchonni wole qulfe wole fantannoti heedhara dandiitanno. Kunino mooraho reqecci assanno.
Konni qarrira malu maati? yaannoha hede laummo gedensaanni kooddetenni fa’namanno waalcho (Coding Door) loosate mixi’roommo. Konne kooddetenni fa’namanno waalcho qarqari’yara afamannorinni loosoommo. Kuni waalchino qulfe horonsi’nikkinni kooddetenni calla fa’namannoho. Kooddesino anga bilbili fojote kiiro gede hasi’ni gede soorrinanni horonsi’ra dandiinannite. Waalchuno shirri yee fa’namannoho. Kunino, umihunni hiikku manchino, anga noohuno angaweeluno fa’nate qarramannokki gedeeti.
Laynkihunni, tenne yannara duuchu manni mini ruukkadoho. Konni daafira waalchu fa’namanno yannara baycho amadannokki gede hedatenni loosoommo garaati. Tenne kooddeno hasiissanno mannira calla kullanni. Hattenne koodde afa hasiissannosikki manchi afino yine hendiro soorra dandiinanni. Konni garinni qulfeno hasiissukkinni qarrano gantanni.” Rosaanchu Biruki, konni loosinni Jaapaanete Mootimma Addis Ababu Sayinsetenna Tekinooloojete Yuniveriste ledo halamatenni qixxeessitino heewonni jaallasi ledo rosisi mini umikkiha ikkino.
3. Kuni kooddete fannanni waalchi (Home Security System with Smart Door Clock) aana mooraanchu daannota kultanno maashineno aanaho noose. Tenne maashine daallasu woroonni usurranniha ikkanna mooraanchu eanno yanna umo suunte raartanno. Minu anni afa hoogiro nafa afa geeshsha daallasa shaffanno. Minu annino baqqi yaanno yannara mooraanchu noo akata yaano hoowe gobbaanni nooro (Haanja kuula), hoowe giddoonni einoro (Baqqala kuula), waalcho daynoro (Duumo Kuula) hattono minu gateenni sainoro (Gordu kuula) xawisatenni badde leellishshanno.
Konneno loosoommohu mooraanchu daanno woyte moorara calla didaanno shaarano ikkanno. Konni daafira mooraanchu daa calla ikkikkinni dayno maaraanchi noo darga (xeertinyeno) leellishshanno maashine ledo loosoommo.
4. Woleno qaete hee’noonni yannara qae daannoha woy mooraancho leellishshanno maashineeti. Tini Maashineno anga silke ledo xaadinsannita ikkitanna hiikkono hee’neenna mannu qae eannota leellishshannote. Konni manchita misilesi xorshite amaddanno.” Konne kalaqote looso’yano Hawaasi Quchumi Rosu Biddishshi qixxeessino heewonni 53 rosi minna mereerinni isi rosi mini umikkiha ikke gumulinota xawisanno.
Rosaanchu Biruk Buuco, kalaqote loosi aamanshasi ikkinota kule; xaa geeshsha noo deerrinnino duucha kalaqote loossa loosinota xawisanno. Ikkollana, woyyino qajeelsha, uduunnu shiqonna injo kalaqantoommesiro loosu widira abbinokkiti haammata kalaqote loossa hedote deerrira noosita Itophiyu Pireesete Uurrinsha ledo assino keeshshonni xawisino.
“Looseemmo kalaqote loosinni umi’yara yee hedeemmo horo lowoti dinoe” yaannohu Rosaanchu Biruki; albillitte sayintiste ikkate halcho noosita kulanno. ‘’Mootimmano ikkito hajo la’annonsa bissa hasiissanno kaa’lo assite nooe dandoonna egennonni gobba’yaranna daga’yara elannore looseemmo injoo kalaqquero hagiirre’yaati” yaanno.
Rosaanchu Biruki kalaqote loossa aleenni xawinsummota calla dikkitino. Ninke loosisi mereerinni boodella shiqinshoommo. Rosaanchu Biruki ledo assinoommo keeshshonni maala’lissanno dagoomu qarra tirtanno kalaqote loossasi mixo hegersa dandiinoommo. Nabbanbe gundoonnikki kalaqote maxaafa ikkitinotano huwantoommo.
Konni daafira, hajo la’annonsa bissa togoo rosaano noonsa dandoo guma laalte dagoomu qarra tirtannonna gobbate gede tekinooloojete kalaqo reekkora qeechansa fultanno gede hattono qoqqowu giddo babbaxxitino qooxeessubbara addi addi dandoo heedheennansa dandoonsa loosu widira soorrate hasiisanno uduunne afi’ra hoogatenna dhuku anjenni dandoonsa horonsidhukkinni dagoomu giddo maaxante noo wedellira kalaqonsa loosu aana hosiissanno injoo kalaqqansara hasiissanno yitannoti qixxaawote kifilenke sokkaati. Keerunni!
Bakkalcho Ella 1, 2015 M.D
