Qiddist Gezaheny
Duumballichunna inte galate calla hosannohu Itophiyu gibrinni jawa mannu wolqa hasi’ranno. Konni giddonni kayinni oosote wolqa qeechi luphiimaho. Ikkinohura, loosidhe galtinori oosonsa rosu mine soqqantenni gibrinnu looso kaa’litunsaro doodhitanno. Maate oosonsa rosiisate mudhiturono ooso rosu mininni higge gibrinnu loosi aana beeqqitara hasi’nanni. Ooso rosaano calla dikkitino; loosidhe galtino maatensa kaa’laanooti. Konni aana heedhanno qaera qooxeessaho rosu mini hoogasinni lowo km xeertidhe hodha agarantannonsa.
Tenne lamala seyoote gafi wosinchinke konni akati giddoonni sae techo iillino deerra iillara dandiinoho. Anjesinni mullicho lekkanni seeda doogo xeerti’re hodhe, tatta’ino booggenni qiidanna qorra dandee rososi harunsino. Rosunni gufisama hoogateno daafurummo yiikkinni ilaala fulanna gooro dirra barru barrunku loososiiti. Konni garinni rososi jeefisinohu wosinchinke kalaa Isheetu Zelleqe yaamamanno. Kalaa Isheetu “Global Eye’’ annanna loosu harisaanchooti.
Somaaliyu Itophiya horri yannara lamu diri qaaqqo ikkinohu kalaa Isheetu; albi Baale Kiflehagereraati ilame lophinohu. Hattenne yannara olu yaachishinonsa maatesi umi qaaqqonsa Isheetu adhite Baalenni Salaale hadhanno. Shoolu diri gedensaanni kalaa Isheetu ilamino qae higate kaayyo kalaqantanno. Yannate woshshu dhibbi qooxeessaho taraawe noo daafira budu xagga hasateeti akaakkasi qae higinohu. Akaakkasi xagicho uyite calla geegiissitansara dihasidhino; “Ninke Rosiinseemmosi” yite hakkonni Baale gatanno gede assitanno. Ahaahete anga lophate kaayyo xaaddinosihu kalaa Isheetu kayinni, maatesiwiinni baxxa dihagiirsiissinosi. Annisi uynosi mittu birrinni dogame akaakkasi qaera keeshshanno. Bae higate hedirono didandaaminosi.
Konni garinni 1ki-6ki kifile geeshsha Baale Jaafera Hulluuqo yinanni rosi mine; 7ki kifile Deello Sebro, 8ki kifile kayinni Tullu Milki laynki dirimi rosi mine rosino. Rosu guminnino ikko danchu amanyootinni batinse kullannihu kalaa Isheetu; kalaqamu sayinsera illacha tuge jawaatannota kayisanno. Yanna iilliteenna 12ki kifile gobboomu fonqolo adhe luphiima guma borreessiisa dandiirono hedino garinni xagisanchimmate roso harunsa didandiino. Shoolkiha ikkino rosu doorshisinni Addis Ababu Yuniversite e’’e Bizines Administireeshiinete rosu golinni umi digiresi luphiimu guminni jeefisino. Laynki digiresino Jimmu Yuniversitenni adhino.
Kalaa Isheetu looso afi’rate diqarramino. Yuniversitetenni fulikkinni lame loosu kaayyo xaaddinosi. Umiti Itophiyu daddalu baanke dancha guma borreessiissino rosaano haa’rate harinshote aana nooha ikkanna hatte yannara gobbate afantanno shoole nadaajete beehaano mereerinni “Agip” yinannihu Xaaliyu Kubbaaniyi hattonni dancha guma borreessiissinore shoole rosaano qaxarate Yuniversite hodha hanaffanno. Tenne yannara “Anenni roortannori no” yaatenni lowontanni hexxo diassi’rinonkanni. Ikkollana, Kubbaaniyu hasi’rannore rosu dana luphiima guma abba dandiinohu kalaa Isheetu shoolunku giddonni mitto ikke dooramanno.
Mite yee looso hanafinoti Ajipe Sheelli widira, aanteteno Oyil Liibiyu (Oil Libya) widira reekkantu woyte isino Kubbaaniyuwate giddo loosino. Xaphoomunni Oyili Industire giddo 26 dirrara loosino. Tenne seeda yanna owaantesinni handaarunni jawa egennonna rosicho afi’rino. Handaaraho bobbahate dandiisiissannota daddalu hedo kalaqa loosoho kaa’litannore balaxote loossa hiittoonni qixxeessa dandiinanniro dandoo afi’rino. Rosichonna wo’naalsha hattono dancha hedeweelcho horonsire daddalu loosi giddora eate dandiisiissanno mixo fushshi’ranno.
Rosino mancho afi’ra muxxe ikkitino hatte yannara loosidhe galtino maatenni fule wedellimmate yannara keeraancho surre amadinonte gedeenni Yuniversitetenni fule Ajipe karsaminohu kalaa Isheetu; umi loososi loosate Shaashamanne sonkisi yannara luphi yitinoti Nadaajete anje gobbate kalaqamase techo geeshsha xaggeeffachishshannosi.
Coy togooti; “Nadaaje gobbate jirooti” yaannohu kalaa Isheetu; hattenne yannara nooti nadaajete anje bainchu assootira waalcho fantinota ikkase ledo amadisiisaminohunni mite mite mootimmate tantano giddo noo mannooti anga worate injaa hooginsata moora tiyyi’re giwasinni jaddo loosino manchi gede usursiissinosi. Hatto ikkirono wedellimmate wo’mu wodanisi giddo halaalaancho ikkasi reqecci yite leeltinohu danchu manchi xaadeennasi lowontanni keeshshikkinni usurunni tidhamanno.
Loososi jawaantetenni jeefisasinni uurrinshasi gummaa’mase coyi’ranno. Isi yaatto garinni; konnira korkaatu egennotenni, rosichunninna kaajjado loosu bude bowirsiratenni ledote looso lifixissara dandiisiissanno irko shotunni afi’rasi mitto ikkanna; afi’rinoti loosu rosichinna budi lowo geeshsha kaa’linosi. Loososi lifixisa dandaanno gede uurrinsha umisi kaameela hidhanno injoo kalaqqannosi. Uurrinsha togo assase loosaasine loosinsanni gummaamma ikkitanno gedenna teesse loossanno gede dandiisiisate ikkirono insano ikko uurrinshu gutu horonsi’raano ikka dandiitino.
Kalaa Isheetu Ajipete lamu diri geeshsa loosihu gedensaanni kubbaaniyu Sheellete nadaajete beehachira hiramanno. Isino haaru kubbaaniyira loososi sufe babbaxxitino loosu gollara owaatino. Aanteteno Faranjootu diru kiiro 2008 Sheellete kubbaaniyi ”Oil Libya”ho hiramasenni isino ledonni Oil Liibiyaho Dikki’rate Massagaanchimmanni, Network Developimentete massagaanchimmanni, Komershaalete massagaanchimmanninna wolootu loosu sooreessimmanni tonne dirra geeshsha owaatino.
Boode dirrara Oil Industire giddo keeshshinohu kalaa Isheetu; kowiicho sufate dihasi’rinno. Gobbaanni noo akata huwatate hasatto galtannosi. Uurrinsha hiittenne doogonni dooramaanchonna injiitinota ikkiturono ‘Injiino akati mitto barra muramiro hiikkeemmo” yee hedanno. Noosi egennonna rosicho mittoonse umisi looso loosate ka’’anno. Umi wo’laalshisino Oil kubbaaniya uurrisira ikkitanna mixosi mootimmate shiqishe dancha keeno afi’rirono yannate sufate didandaamino. Ikkirono, babbaxxitinota loosu mixo qixxeesse addi addi loosu doorsha hasi’rate rosichi noosihura wo’naalshasi sufanno.
“Qooxeessasi injootenni huxxamino manchi mitto barra konni huxxi giddonni fuliro coyi baali tunsannosi” yaanno laooshshi noosihu kalaa Isheetu; OiLiibiyunni fulinohu konni korkaatinni ikkinota coyi’ranno. OilLiibiyunni fuli yannara noosihu loosu qeechi Itophiyu giddo noore Oil Liibiyu Kubbaaniyuwa wo’manta amadate qeechaati. Ikkollana ‘Injoo mamooti geeshsha; gobbaanni nooreno wo’naale laeemmo” yaatenni hanafino loosi hedino gede ikkikkinni gatirono hexxo mudhikkinni woyyaawino looso hasasi sufanno.
Tenne yannara noosi dandoonna egenno afinohu mittichu manchi gutunni loosate hasatto noosita kuleennasi Oil Kubbaaniya uurrisanno gede xa’mannosi. Xa’mosira dawaro qolatenni looso mite yee hanafe harancho yanna giddo ‘African Oil” yinanni kubbaaniya malaatesi lede loose aatenni gummaamo looso loosa dandiinota kalaa Isheetu xawisanno. Konninni kakkainohu kalaa Isheetu; keeshshitino mixosi gumulsate assino sharronni ‘Global Oil’ yinanni kubbaaniya uurrisira dandiino.
Global Oil kubbaaniyi xaa yannara Galchimi, Soojjaatinna Wodiidi Itophiyi qooxeessira Nadaajete beehaancho afi’rino; xaphoomunni 40 ikkitanno beehaano uurrise loosanni afamanno. Nadaajete looso babbaxxitino doogonni loonsannita huwachishannohu kalaa Isheetu; nadaaje wo’munni wo’ma mootimmate harunso hundaanni ikkitinota xawisanno. Albillitte nadaajete shiqishaano, beehaanonna hodhishshu handaarira noo loosaasine dhuki jawaatanno woyte wo’munni wo’ma mootimmate hundaanni ikkitara dandiitannota coyi’ranno. Xa kayinni mootimma, gobbayidinni ga’rafe abbatenni hanaffe waaga fushshate geeshsha amadase hasiissannota ikkase lede huwachishanno.
Handaara seeke afinohu kalaa Isheetu; konne handaara karsama hasidhannori haaruuddu Investerootira noosi rosichonna egenno beehatenni dikko maricho labbannoronna hiittoonni loosa noonsaro amaalate owaante hattono qajeelsha aanno. Aantete Addis Ababu quchumira foonqe noonsa mite mite qooxeessubbara beehaancho fanate mixo noosi. Wolootu handaaru ledo amadisiisante leeltanno foonqe wonshate hattono haaruudde loosu harinsho diriirsate dandiisiissanno mixo noositanna konnirano Piropozaale qixxeesse mootimmate shiqishinota coyi’ranno.
Nadaaje gobbayidinni e’e beehaanonniwa iillita geeshsha batinye beeqqaano noota qummeessannohu kalaa Isheetu; Jibuutinni Addis Ababa abbitannori hodhishshu annuwi beeqqaanote yaanno. Tenne harinsho giddo haammata loosu kaayyo kalaqantannota lede xawisanno. Isi yaatto garinni Global Oiletenni calla Jibuuti heedhe Addis Ababa sokkannori lamu Itophiyu qansooti, 15 gashshootu loosaasine, Nadaaje hodhissannori 30 Bottete oofaannonna kaa’laano, 40 ikkitanno Global Oili beehaano giddo loossannori 280 loosaasine lendanna 300 ale ikkitanno qansootira loosu kaayyo kalaqqino.
Seeda dirrara gobbaydi kubbaaniyuwa ledo loosasi lowo rosichonna egenno afi’ranno gede assitinosita kulannohu kalaa Isheetu; waajjuullu ledo loosasino techo loosisi aana shiima ikkinokki qeecha afidhinotano coyi’ranno. Kalaa Isheetu xaa yannara lowo egennonna rosichinni uurrisinohu ‘Global Oil’ nadaaje beenkanniwi dancha safo aana uurrinoha ikkasi coyi’ranno. Aantino Onte dirra giddo umosi woyyeesse ledonniha 150 sinna kalaqa dandaanno kubbaaniya ikkannota qummeesse; loosu kaayyono lexxitannota xawisino. “Gobbate giddo noota jawa jiro dihoronsi’noommo” yaannohu kalaa Isheetu; tenne jiro horonsi’re loosu widira soorrate mixo noosita qummeesse harinshotenni loosu widira soorrannota coyi’rino.
Bakkalcho Onkoleessa 24, 2015 M.D
