Amsaalu Felleqe
Konni albaanni Kilinikete deerrinni owaante uytanni keeshshiteeti Hospitaalete widira lophitinohu; Lakko xaphoomu Hospitaale. Kilinikete deerrinni nooti 1989M.D Fayyimmate uurrinsha deerrira lophite dagoomaho owaante uytanni keeshshitu gedensaanni 2005M.D umi dirimi Hospitaale ikkite lophitino.
Hospitaale xaa yannara babbaxxitinota xaginaatu owaante aatenni hattono isilanchimmate bikkaasine wonshatenni qooxeessu dagoomira hala’lado owaante uytanni afantanno. Hospitaale xaa yannara baxxino garinni qoqqowunni kayse Federaalete Fayyimmate ministerenni jawa illacha tungoonnita ikkitino.
Hospitaale uytanni noo owaante hala’linyenna isilanchimma callano ikkikkinni wolootta gobbankera afantannori jajjabba hospitaallano dancha rosicho adhitanno uurrinsha ikkitino. Konninnino, yanna yannatenni afanshanna baraarsha hattono woxunna uduunnu irkono afidhanni dagoomaho uytannoha xaginaatu owaante woyeessitanni daggino. Sa’u muli barruwa giddono Federaalete Fayyimmate ministerenna woloottano hajo la’annonsa bissanni filantino gaamo Lakkote xaphoomu Hospitaale uytanno owaante; xaa yannara iillitino deerranna albillicho iillate mixo tugge loossanni noo gara towaanyo assitino.
IFDR Fayyimmate ministere Dieeti Dr. Derejje Dhugumihunni massagantinoti Federaaletenna qoqqowubbate luphiima loosu massagaano Sidaamu dagoomu qoqqowi mootimma Lakkote xaphoomu Hospitaalera leellite Hospitaalete uynanni owaante towaanyo assite la’inoha ikkanna tayxe 24ki yannara fayyimmate handaari gobboomu diru songo Birra agana 9—11/2015M.D geeshsha qoqqowu qaru quchumira Hawaasa ‘’Taalinonna Isilanchimma Nooha Fayyimmate Owaante Baalunkura’’ yaanno massagote qaalinni harinsoonniti qaangannite.
Ninkeno techohu wosinchu gafinkenni Lakkote Xaphooma Hospitaale loosu harisancho ikkinohu kalaa Yooseefi Yote ledo Bakkalcho Gaazeexi assino keeshsho aananno garinni qineessine shiqinshoommo.
Bakkalcho:- Lakkote Hospitaale xaa yannara dagoomaho hasiissannota xaginaatu owaante uytanni afantanno gara xawisinke.
Kalaa Yooseef:- Lakkote Hospitaale deerrisenni owaante aa hanaffu kawa yanna yannantenni owaatamaanote kiiro lexxitanni daggino. Owaatamaanote kiiro lexxitu bikkinnino ledoteno uynanni owaante isilanchimmano lexxitanni daggino. Isilanchimma callano dikkino; fayyimmate handaarinni uynanni owaante danino lexxanni dayno. Xaa yannara hee’ne la’neemmo woyte xaphoomu Hospitaale uytara worroonniha xaginaatu owaante bikkaancho wonshite uytanni afantanno yaa dandiinanni. Shiimuri gatinonke yine hendeemmohu; tenne yannara miqichu hiiqqamme dare xagisate ledo amadisiisaminohunni uynanni owaantera hasiissannonke base agurranna wolootta kayinni wolootta xaphoomu Hospitaale deerrinni uynannita xaphooma xaginaatu owaante uytanni afantanno.
Tenne owaante uyneemmo woyte yanna yannantenni isilanchimma bikkinanniiti ha’neemmohu. Fayyimmate owaante isilanchimma duuchu garinni bikkinanniha ikkanna sayinsetennino worroonni garinniiti bikkinannihu. Ayeeti bikkannohu; yaannohurano umihunni owaatamaano uminsanni isilanchimma bikkitanno. Uynanni hee’noonni owaante isilanchimma nooseteronna isilanchimma diwonshitinote yaannoha owaatamaano uminsanni deerra uytanno.
Mittichu owaatamaanchi hasi’ranno owaante bikkinni, laino bikkinninna hasi’rino owaante afi’ranni ha’ranno woyte ‘’afi’roommo owaante sumuu yitinoe; isilanchote’ yee umisinni muro aanno. Wole kayinni yanna yannantenni kalqete fayyimmate uurrinsha wortanno deerrinna bikkaasinna garinni isilanchimma bikkinanni. Hakkiinnino saeenna gobbanke deerrinni iilla dandiinanni bikkinni xaginaatu hayyonna lopho iillitino deerra kaima assatenni gobboomu Fayyimmate Ministere fushshitinoti isilanchimmate bikkaasine garinni keenneennaati Hospitaale uytanni noo owaante isilanchimma nootenso dinoote yine bada dandiinannihu.
Konni garinni la’neemmo woyte ninke Hospitaale 2008M.D gobboomu deerrinni assinoonni heewora gobboomu deerrinni afantanno Hospitaalla mereerinni albisa ikkitino Hospitaallanni ledo gaamamatenni tajete woraqati afansha, boowenna 3 miliyoone birra baraarsha afidhe sa’ino.
Lakote Hospitaale konni abaanni Buttaajiru xaphoomu Hospitaale hundaanniiti irkisantanni keeshshitinohu. Xaa yannara kayinni umose dandiite wolootta haaruudde hospitaallanna fayyimmate uurrinshuwa hanqaffe isenni albisa ikkite wolootta irkissannotanna massagaancho ikkite leeltanno. Xa iillinoommo deerrirano babbaxxitino yannara Fayyimmate Ministere fushshitanno kakkaooshshubba (initiatives) kaima assatenni haarore loonsanni. Isilanchimmate yinannihu mittowa uurrannoha dikikno. Tayxe isilanchote yinoonniri daanno diro ikka hoogara dandaanno. Korkaatuno, daganniti xaginaatu owaante hasatto lexxitanni daggu bikkinni; woleno kalqete deerrinni xaginaatu tekinolojeno lexxitanni daggu bikkinni; konni garinni ha’ra hasiissanno yaate.
Konni albaanni noo harinshonni shiimunni dare gowa calla isilanchote yaa dandiinanni. Hodhe xagisi’rannohura xagicho uyne harisa calla isilancho owaante labbara dandiitanno; xa kaayinni hakkonni garinni dikkino. Dagate xaginaatu hasattonna xa’mono lexxitino. Woleno gobbaanni noo egennono adhite dagge xa’mitanno daafira hakkonni garinni taalo ha’ra hoongiro lowo geeshsha qarrissanno harinsho ikkitanno daafira konni garinni yanna yanantenni isilanchimma lendanni dangoommo.
Saihu 2013M.D goofimarchirano hattonni ‘’xaphooma Itophiyu hospitaalla halamme isilancho owaantera’’ yaanno kaiminni Lakkote Hospitaale doorroonni. Konnirano, la’neemmo woyte massagaano hospitaalla yinanniri calla Itophiyu giddo nooti 800 ale ikkitannote. Wolootta agurreenna gobboomu deerrinni massagaanote yinanni hospitaallanni ledo heewisamme layinki deerrira gaammoonni hospitaallanni 19ki deerra amandoommo.
Noonsa hala’linyinni, uytanno owaante hala’linyinni hattono mannu wolqanni hattono isilanchimmatenni la’neenna umikki, layinkinna sayikki deerra yine bandoonniri Itophiyu giddo woyyaabbinoreeti yine xaphoomunni 44 hospitaalla bandoonniha ikkanna; kuri mereerinni lende xaano deerra uynanni woyte umi, layinkinna sayikki deerra amaddanno hospitaalla no. Konni garinni la’nanni woyte Lakkote Hospitaale laynki deerra amaddino hospitaalla giddooti gaamante sa’inohu.
Konni garinni afansha afi’noonni. Afansha afi’ra calla ikkitukkinni Hospitaale konni deerrira iillitanno gede hashsha barra daafurtanni loossannori fayyimmate ogeeyyenna wolootta loosaasinenkeno xaphoomunni hattono uynanni hee’noonni owaante deerri konneeti yineenna farco afi’ra umisenni albillicho roorenkanni dhukanke lossi’ne loonseemmo loosira jawa irko ikkannoho.
Isilanchimmate hajo mitte hinge afansha afi’noommo yine deammannita dikkitino; 24 saatera owaante uynanni uurrinsha ikkasenni aye woyteno isilanchimma albira higge hadhannote ikkinnina mitte basera uurrite agartannota dikkitino.
Bakkalcho:- Fayyimmate uurrinshuwara tajete amadooshshinna isilanchimma xagisate isilanchimmanni dibaxxixanno. Tajete amadooshshe yannaasincho assate widoonnina?
Kalaa Yooseef:- Xaginaatu owaantenna tajete amadooshshi woyaawanni ha’ra hasiissannoho. Xaa yannara nooti haaro fultino ‘inisheetive’ ayeerichono taje kaima assino garinni xaginaatu owaante uynanni gedeeti. Dagate uynoonni owaante mageeshshi geeshsha halaalaanchote yaannoha hattono tajete isilanchimma buuxate assinoonni keenonnino Hospitaalenke wolootta hospitaallanni ledo heewinseenna afansha afidhe sa’ino. Wole kayinni, duuchu garinni daggannotanna uyneemmo xagga gashshinanni gashshooti amanyoote lainohunnino gobboomu deerrinni afantannori mereerinni xaggate
16 hospitaalla afansha afidhinori giddonni ninke Hospitaaleno mitte ikkite sa’ino.
Xagga duuchu garinni dagganno. Daggino xagga guma kiirre taje amande qorqorsha (Odiite) assinanni. Hakkiinnino saeenna xaginaatu laaboraatoore ledo amadisiisaminohunni duucha woyte odiite assate qarrisannori noo daafira hakkonneno hasiisanno garinni qorophineeti odiite assinannihu. Xaggate jiro uurrinsha e’inoti hiikko garinni fultu? Woxunni hirreennano ikko baatooshshiweelo uynani owaantera daggino xaggano ikkito tenne baala kayinni ninke mitte jiro widira qolle aganu aganunni kiironna odiite asinanni ha’neemmo hayyo no. Konni garinni loonseeti afansha afi’rate dandiinoommohu.
Bakkalcho:- Lakkote Hospitaale xaa yannara dirunni mageeshshi mannira xaginaatu owaante uytanno deerrira no?
Kalaa Yooseef:- Hospitaalete deerrira lophitinohu 2005M.D ikkanna hattenne yannara 100 kumi mannira owaante uytanno yine hendoonni. Xa kayinni la’neemmo woyte 1 miliyoone ale ikkitanno dagara owaante uytanni afantanno. Togo yaano, sette/8/ woradda; Gorchee, Shabbadiino, Lakko, Haweela, Borricha, Bilaatte gaangaawa, Daraara, Daalle bocunni hattono Lokka Abbaayu woradda ikkanna uynoommo owaante dirunnita la’neemmo woyte hodhe xagisi’ranno manni calla sai diro 98 kumi ale ikkannori owaante afi’ra dandiino. Xaphi yino garinni baalante xaginaatu owaante handaarinni la’nummoro mitte miliyoone ale ikkanno manni owaante afi’ranno uurrinsha ikkitino.
Bakkalcho:- Hospitaallate xaggate anje kalaqantannohu mite xagga liqootenni xagicho shiqishshanno uurrinshanni liqii’ne asale yannatenni baata hoogatenniiti. Lakkote Hospitaale xaggate baatooshshe yannantenni baatate ragaanni mageeshsha co’ittete yaa dandiinanni?
Kalaa Yooseef:- Hospitaalete ikkitanno xagga lamu sasu daninniiti abbinannihu. Kuri giddonni mittu baatooshshiweelo uynanni xaginaatu owaantera yaano kittiwaateho, shombu dhibbira, HIV/AIDSna Shekkeerete dhibbinni ledo amadisiisaminoha ikkanna wolu kayinni maatete damboowishshira amuwu xeertise ilate horo uytanno xagga wo’munni wo’ma baatooshshiweelo daggannote.
Wole widoonni kayinni woxunni hidhine abbinanni xagga (revolving drug) no. Sayikkihunni, baxxino garinni mereeronko woxu anje xaaddanno daafira liqootenni adhinanni xagga no. Liqootenni adhini gedensaanni e’noonni sheemaati garinni asale baantanni. Konni ledo amadisiisaminohunni xaa geeshsha baantoommokkihu 3 miliyoone geeshsha ikkanno asali no. Konnirano kaimu xagga hirate gaammanni baajette lowontanni ajjinota ikkaseeti. Xa hee’noommo yannara xagga agurranna hiikku uduunnichi waagi shoolenna onte eronni lexxanni dayno. Konni albaanni mitte miliyoonenni hidhinannire xaa yannara sase miliyoonenni hidhine dianfanni.
Mito woyte hirotenni abbinanni xagga baatooshshiweelo owaantera uynanni harinsho no. Baxxinohunni amuwunna qaaqquullu xaginaati owaantera uynanni xagga uurrinshate dhuka gantannote. Daga owaante afi’ransa lowo geeshsha hagiirsiissannote; kayinnilla, woxu dhukino hakko bikkinniiti. Lawishshaho, sai 2014M.D 2 kume 215 ikkanno amuwira ilshiishate owaante uynoonni. Konni ledo marqu qaaqquullirano hasiissanno owaante uynoonni. Tenne owaantera calla uynoonni xaggara fulino woxe shallanganni woyte xaphoomunni 4.6 miliyoone birra baatooshshiweelo fushshinoonni. Mootimma dandiitu bikkinni bajeette gaantanni nooha ikkirono uynanni owaante daninni fultanno fulono hakko bikkinniiti.
Baatooshshiweelo uynanni owaante Hospitaalete jawa duhano ikkitino; ayno riqiwannota ikkitinokkihura. Konnirano, dandiinummo bikkinni noore xawo assinanni ha’nanni hee’noommo. Okisijiineno hattonni baatooshshiweelo uynanni daafira mitte lamala giddo calla 34 kuminni__45 kumi birri geeshsha fulo assineemmo. Lawishshahono ninkera 96 Siliindere noonke mitte lamalara calla ikkitanno.
Bakkalcho:- Maatete fayyimmate woowenni dagoomaho uynanni owaantehu liqoote woxi sheemaatu garinni qolamanni no? Mageeshshi woraddaati Lakkote Hospitaalera fayyimmate wowenni horonsidhannori?
Kalaa Yooseef:- Xaa yannara xaphoomunni 6 woradda ninke ledo maatete fayyimma woowe sheemaate e’e baatooshshiweelo xaginaatu owaante afidhanno. Woluno buxichu buxicho yineenna owaante afidhannorinni ledo xaphoomunni 8 woradda baatooshshiweelo owaante afidhano. Kunino, liqootenni daggino xagganni uynoonni owaantera sasu aganinni mitte hinge qollanni gedeetinkanni. Ikkollana, mitte hinge liqiissine sase agana wo’ma agadhinanni harinshono umose dandiitino qarraati. Konni gedensaanni kayinni aganu aganunni baantanni gede assate maatete fayyimma woowe woyyeessate xiinxallo assinanni hee’noonni.
Konni ragaanni jawu woxi amadame keeshshannoha ikkanna woraddano sheemaatu garinni woxe diqoltanno. Amandoonnihu umikki bocu boci dirira qolsiinsanni yinirono xaa geeshsha hiikku woradino maatete fayyimma woowenni owaatamino woxe qolinohu dino. Woradda asalensa qola hoogguro kayinni ninke xagga abbisiisa dandiineemmokki daafira daga xaginaatu hoongenni gawajjamantanno. Xagicho shiqishshino ejenseno asale baanteemmo gede xa’mitannonke. Tini maatete fayyimmate woowe dagoomaho jawa kaa’lo ikkiturono; woraddate amadame keeshshanno woxi kayinni yanna agarre qollanniha ikka noosi.
Ninke aganu aganunni ikko sasu aganinni assineemmo odiitenni liqootenni ikko hirotenni daggino xagga baatooshshunni hattono baatooshshiweelo dagoomaho owaante uynoonni gara bandanni daafira xaa geeshsha la’noonni garinni liqiissinoonnihunna baatooshshiweelo uynoonni owaante xibbuunni 72% amadannoho. Hospitaalenkera birru widira soorrante (cash) ikkite daggannoti xibbuunni 28% callate. Konni garinni la’nanni woyte xaphoomunni looso harisate gaammanni bajeette uynanni owaante hala’linyinna batinyi garinni ikkado dikkitino.
Bakkalcho:- Amuwunna qaaqquullu reyo ajishate ragaani Hospitaalete daggino soorro no?
Kalaa Yooseef:- Uyneemmo owaante giddonni isilanchimma bikkinanni handaarranni mitte reyote bikkaati. Reyote bikka hedeweelcho xissonni, goxe xagisi’ranno manninni; ilanno amuwinna marqu qaaqquulli aana mageeshshi reyo kalaqantu yinannita bandanni. Tini mitto widoonni isilanchimma keennanni ha’nanni xaginaatu owaante handaaraati. Konni ragaanni la’neemmohu albaanni noohunni xaa yannara reyote bikki ajanni daynota leellishanno.
Amuwunna marqu qaaqquulli ledo xaadinohunni Hospitaalenkera sai 2013M.D mitte ama hedeweelcho reytino. 2014M.D hattonni mitte ama reytino. Hiittenne reyorano xa’mamooshshu noo daafira xaginaatu owaante handaarinni odiite assinanni. Konni hadaarinni loossannoti isilanchimmate gaamo (Quality Unity) yineenna lamala manna hanqaffe isilanchimmate deerra qorqortanni loossanno gaamo no. Tini komite barru baala qorqorsha assitanni xaginaatu owaante isilanchimmatenni uynanni hee’noonni deerra qorqortanni keentanno. Hakkiinnino sae, reyo xaadduro gamotenni halamme odiite assinanniha ikkanna gatisa dandiinanninna dandiinannikki reyo ikkaseno handaaru ispeeshaalistotinna ogeeyyetenni bandanniha ikkanno.
Wolu garinni kayinni qaaqquullu reyo lamu garinni kalaqantannote. Mitte ree kae ilamanno; laynkihunni ilamihu gedensaanni reyaanno qaaqquulli hajo gobbate deerrinnino jawa tiraminokki qarra ikkino. Konni albaanni noo deerrinni ajinoha ikkirono uurrinshanke deerrinni tungoommo mixo garinni kayinni marqu qaaqquulli reyo hasi’noonni deerrinni ajjinokkita leellishanno. Kunino, roore anga mitu amuwi mine iltu gedensaanni dagganno; mitu kayyinni rey gedensaanni rifere ikke daanno; kuri baalu korkaatinni ledo xaadinohunni ninke iilline gatinseemmowiinni kaayyo sa’eenna daanno daafiranna wolqate aleenni ikkinori kalaqamannohu xaano marqu qaaqquulli reyo ajishate didandiinoonni. Albillicho kayinni dagoomu giddo e’ne hasiisanno garinni irko assinanni loonsummoro marqu qaaqquulli reyo ajjanno gede assa dandiinanni yitanno ammano nooe.
Bakkalcho:- Hospitaale uytanno owaante tekinoloje horonsi’ratenni yannitte assate ragaanni daggino soorro no?
Kalaa Yooseef:- Hospitaalete abbinoommo gumi giddonni jawa afanshaati yine adhineemmoti tekinolojetenni irkinsoonni owaante (Digital Health) yaannohunni uynanni owaante yannitte assinanni daate. Fayyimmate ministere fajjitanno garinni hiitti owaatamaanono dagguro assidhano buuxonni hanafe wo’ma fayyimmate buuxo assinoonnita softiweere umisenni leellishshanno gede assinanni harinsho widira ha’nanni hee’noommo. Konni garinni owaatamaano rakkino owaante afidhannonna tajete isilanchimmano heedhanno gede assinanni. Hakkiinnino sae, konni albaanni fayyimmate buuxo assi’ri manchira woraqata borreessineenna adhe kawa ka’a raataawanno harinsho gatteenna tajensa maashinetenni xaaddanno gede assinanni. Lewu/6/ agani gedensaannino wo’munni wo’ma tenne yannitte hayyo giddora e’neemmo ammano nooe.
Bakkalcho:-Mitte uurrinsha gummaawara baca bissa halimma heedhanno. Hospitaale’ne baca higge albisaancho ikkitino gede xawohona konnira ati Hospitaalete massagaanchi gede loosaasinekki hiittoonni xawisatto? Sayisatto sokka heedhuherono kaayyo eemmohe?
Kalaa Yooseef:- Hospitaalenke konni deerrira iillitanno gede ogeeyyenna wo’manti loosaasine annimmatenni loosansanni ikkinohuraati albillichono jawu gumira iillineemmo gede hashsha barra loossanni afantanno daafira galatammora hasi’reemmo. Daga woy owaatamaanono hattonni hedonsa afuunnino kulatenninna borrotennino wortanni xe’nenke taashshi’neemmo gede assitanno daafira; hattono boordenna deerru deerrunkunni afntannori hajo la’annonsa bissa Hospitaalenke lophora assitanni noo irkora lowontanni galantannireeti.
Hospitaalenke loosaasine halaale coyi’rate owaante aatenna isilanchimmate aana xe’ne kalaqannore faajjetenni xa’mitanno ikkinniina insara qarrinore balaxisiissannokki ogeeyye noonke. Konninniiti techoo gumira iillinoommohu. Ani soodo goxoommowiinni kaeemmo woyte Hospitaaletenni dadillu duduwi macciishshamikkinni, ama keerunni tidhanteenna,xiwaminohu keerunni fulanna la’’ate! Mittu loosi’re galino manchi jajjisi keere galeenna,guma laaleenna la’’ate gobbaanni hagiirsiisannosiri may no? anerano ikko duucha Hospitaalenke dagoomira hagiirrinke hurrete duduwo macciishshate!
Bakkalcho:- Kalaa Yooseefi Yote; Lakkote Xaphooma Hospitaale loosu harisaanchi yannakki fajjite Bakkalcho Gaazeexi ledo assooto keeshshora wodaninni galanteemmo.
Kalaa Yooseef:- Anino galateemmo
Bakkalcho Birra 24, 2015 M.D
