Hawaasi quchuminni 137km xeertinyi aana afamanno. Galchimaanni Booni woradinni, wodiidoonni Oromiyunni, soojjaatoonni Caabbe woradinna Aliyyeenni Daaeelu woradinni qasiisotenni xaadanno. Woradunniti diilallote gade 40% worichaame ikkite 60% alichchaame diilallote gade afi’rinoho. Dagate kiironnino Sidaamu qoqqowira jawa dagate kiiro afidhino woraddanni mitto ikkanna kunino 200 kume ali daga hanqafinoha ikkasi woradunni afi’noommo mashalaqqe buuxissanno.;Bansi woradi.
Bansi Woradi Sidaamu qoqqowi giddo mittoho. Woradu Goyiretenna Badheessu loosinni afamannoha ikkanna roore anga woradu daga baatto loosidhenna saada ce’e galtinote. Konninnino 515kume 411 Hekitaare baatto bununni diwantinotanna 8 kume ali Hekitaare baatto addi addi gidinni diwantinota ikkaseeti mashalaqqe ledde kultannohu. Konni ledo amadisiinse tenne lamala wosinchu amadonkenni Woradaho tayixe laalchu diri gibirrinnu loosinna agarranni laalcho, hattono arri yanna gorsu latishshira assinanni hee’noonni qixxaawonna woloota amadantino hajubba aana Bansi Woradi qaru gashshaanchi kalaa Zennebe Baanatihu ledo hasaawa assinoommoha ikkanna aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
BAKKALCHO:- Bansi woradi eote bue maati? baxxinohunni qoqqowunni tantanammi gedensaanni woradaho e’’otenna latishshu aana daggino soorro ma labbanno?
Kalaa Zennebe:- Woradinkera dagate qara e’’ote bueeti yinannihu bunaho. Woradaho afantanno 24 olluubbanni 18 olluubbara buna laashshinanni; Konni garinni roore olluubbara buna laashshinanni yaate. Tayixe dirinni 16 Kume kg gobbara soyaate hende 14 kume kg sonkoommo. Kunninnino 867 Miliyoone birra e’’o afi’noonni. Konni gobbaanni Gaashe la’nummoro woradinkera lamala olluubbara laashshinanni; Hayixe 13 olluubbara, Qamade, Badalanna woloottuno yannate gidi woradinkera laashshinanni gidu danaati. Konni gobbaanni woyyaawino sirchi noonsa saada ce’’atenni 35 anga iilline hee’noommo; 200 kume ikkitannoti Goombillu saada noonke. Gattinoti 65 anga baadillicho saadaati. Tenne saada woyyaawino sirchi widira soorrate illachinshe loonsanni hee’noommo.
Xaphi assine la’nummoro qoqqowunni tantanammi kawa daga wole yannanni aleenni buqqeetenni hagiirraamete. Lawishshaho; Bunu konni garinni dikkote shiqe diegennino; konneno daga mitte soorro gede assite la’anno.
BAKKALCHO:-Miinju lophorano ikko dagittete,hattono duuchu ragi soorrora safote latishshi qara coyeeti;konni ragaanni loosamino loossa maa labbanno? Foonqeno hiittoonni tirranni hee’noonni?
Kalaa Zennebe:-Safote latishshi widoonni la’nummoro doogote iillo hala’litanni daggino. Daga laalchonsa dikkote shiqishshanno injoono kalaqantanni daggino. Konni albanni xeertidhe noo olluubbara daga laalchonsa dikko iillishi’rate mitii’mitanno akati noonkanni; konninni kainohunni daga loosi’rate kakkaooshshi ajanni ha’rannonkanni. Xa kayinni doogo iilliteenna kaameellate hogophite dikkote shiqishate injoo kalaqantino daafira qoqqowunni tantanammi kawa dagankera safote latishshi widoonnino jawa kaayyo kalaqantino.
Konni gobbaanni quchumu latishshinna anganni waayi widoonnino lowore loonsoonni. Bansa Boorananna Bansa Qawaado yinanni lamu quchumira rosu minna, dooggate, fayyimmatenna anganni waa labbino dagoomaho owaante uytannore safote latishshi iillo halashshinoonni. Woradaho jajjabba waay pirojekituwa hananfoonniha ikkanna, Medilo yinanniti Gorsu pirojekte 24 Miliyoone gaamme looso hananfoonniti xaa yannara gatamarshu xibbuunni 50 anga iille afamanno. Woleno Asaaro yinanniti Gorsu pirojekte 14 Miliyoone gaamme looso hananfoonnita ikkitanna, tinino 50 anga iillite afantanno. Gamacco anganni wayi pirojekite 13 Miliyoone gaamme loonsanni hee’noonniti xaa yannara 60% iillite afantanno. Woleno Hulluuqa Ejersa yinanniti anganni waay pirojekte 95 anga iillitinoha ikkanna muli yannanni maassiinse horote aana hosiinsanni yine hendannite. Tini pirojekituwa jeefantanno woyte woradinkera anganni waay qarri gatanno yine hexxo tungoonnireeti. Kunni alba ninke woradi anganni waay iillo xibbuunni 31 anga callate; tini pirojekituwa jeefanturo 41 anga iillineemmo yine hendeemmo. Konni garinni qoqqowo ikkine fulanke safote latishshi widoonni caakko leellishshanni noota la’noommo.
BAKKALCHO:- woradaho laalchu dirinni gibirrinnu loosi millimmo hiittoonni xawinsanni? hattono agarranni geeshshi laalcho afi’nanni hee’noonni yaa dandiinanni?
Kalaa Zennebe:- Maatete deerrinni loosidhe galtinori heeshsho woyyeessa woy jireenya abba dandiinannihu gide, gati muronna gummate laalo laashshatenni hattono bunu latishshinna saadate ce’’attonni xaphi yiinoha gibirrinnu looso gumulatenniiti. Konnira Sidaamu qoqqowino ikko ninke woradi konni garinni latishshu aana illacha tugge loossanni afantanno.
Woradu loosidhe/Ceidhe/ galtinori woyyaawino sirchi noonsa saadara ikkado sagale shiqisha dandiinanni gede sagale qixxeessate 1 kume hekitaare ikkitanno baatto injeessanni, taaltinota saadate sagale qixxeessate hayyo horonsidhanno gede woradu ogeeyye kaa’litanno gede assatenni, 24 Woradu olluubbara saadate fayyimmate agarooshshi owaante uynanni keelluwa injeessanninna wolootta hasiissanno coyubba wonshanni afamanno.
BAKKALCHO:-Woradu Sidaamu qoqqowi giddo buna laashshitanno woradda giddonni mitto iokkasinni bunu industire halashshate widoonni malawanno?
Kalaa Zennebe:-Woradaho 53 bunu industurra afantanno. Loosidhe galtinori qasiisote gibrinnu hayyonni horonsidhanno gede, caalu haqqe chiginye kaasatenni, harishsha shiqishatenni, yannasi agarre mukkatenna woloottabno laalchimma leddannore 11 ikkitanno e’’o shqishatenna ogeeyyete kaa’lo assatenni hasiissanno irko assinanni hee’noonni. Xaa geeshshano woradaho assinoonni bunu latishshinni woradaho hektaaretenni 10 Kuntaala bunu laalcho afi’nanni hee’noonni. Qaddote yinanniri loosidhe galtinori kayinni 20 kuntaali geeshsha afidhanno akati no. Qaddo ikkitinonna woloottu mereero noohu laalchu bikki babbaxxannoha ikkasinni konne taashshanna luphiima laalcho laashshate konni aleenni loosa hasiissanno. Tayixe laalchu dirinni mitte Hektaarenni 13 kuntaala afi’rate loonsanni hee’noonni.
BAKKALCHO:- Diilallote gade soorro lede babbaxxino korkaatinni laalchu anje kalaqantanno gede assitanno hedeweelcho heedhannona; konni Woradi garinni laalchu anje kalaqantanno gede assitanno hajubba maati? loosidhe galtinorira assinanni irkona aanino arri yanna loosira assinanni hee’noonni qixxaawo ma labbanno?
Kalaa Zennebe:- Umihunni diilallote gade soorro laalchu anjera mitto korkaata ikkitanno; konne gargadhinannihu caalu haqqe halashshine kaasatenniiti. Loosidhe galtinori konne looso gumultanno gede gibrinnu ogeeyye yawonsa garunni fultanno gede assa hasiissanno. Lawishshaho; bunu laalchimma ajishshannoti mitteno bunu da’muullaati. Konni aanano sufo nooha huwanyo kalaqate looso loosatenni furcho kalaqa hasiissanno. Tenne widoonni woradu massagaano millimmote bare qixxeessatenni illacha tugge loossanni afantanno. Bunu latishshi aana tini baala xiiwo heedhurono wolootu qoqqowu woradda ledo heewisiinse la’nanni woyte Bansi woradi woyyaawino garinni laashshaancho ikkino.
Muli yannanni Addis Ababu qichumira harinsoonni baraarshu qixxaawo aana baraarshu bikkaancho wonshite baraadhinori mereerinni Bansi woradi mittoho. Bunu amadooshshi, laalchimmatenna dikkote widoonnino ikkiro woyyaabbino gumulo borreessiisatenni woloottunni woyyaambe leellinanni gede assitino korkaatta mereerinni kullanni. Afi’noonnihu meedaaliyu baraarshi konni aleenni gummaamma ikkitanno gede dandiisannonsatanna loonsiro roorino baraarsha afi’nanni.
Woradaho gidu laalchinni 2014-2015 laalchu dirinni gumulloonni goyirete yanna loosinni 3 kume 411 Hektaare baatto babbaxxino gidu sirchinni diwate mixo amande 3 kume 569 Hektaare baatto babbaxxino gidu wixinni diwa dandiinoonni.
Woradaho qara qara ikkino gide laashshinanni; kuri mereerinni Gaashe, Wahe, Qamadenna Hayixu afamanno. Laalchimmansa bikkino babbaxxinoha ikkanno. Lawishshaho; gaashe Hektaaretenni 18 kuntaala afi’nanniha 20 Kuntaala, Hekitaaretenni 38 Kuntaala afi’nanniha hayixu laalcho 44 iillisha dandiinoonni. Konni garinni xaphoomunni 769 kumenna 833 kuntaala laalcho gamba assate mixi’ne loonsanni hee’noonni. Diilallote akatino gibrinnu loosira injiinoha ikkasinninna laalchu amadono danchu deerrira afamantannohura guma gansiinsanni yine ammannanni.
Xaa yannara Goyirete yanna loosi jeefamanninna laalcho gamba assate qixxaambanni hee’noonni. Konni garinni woradu gumulanni afamanno loossa aana kalaa Zennebe xawisanni; qoqqowu deerrinni assinoonni qixxaawo garinni woradaho arri gorsi loosinni Mitto kume hektaare baatto latisate loosu giddora e’noonni.
Gorsu latishshi harancho yanna giddo iillanno gati muronna gummate laalo labbinori aana illachishannoha ikkirono woloota laalchono laashshinanni. Woradaho gammoojjete qooxeessira badala murroonniha ikkanna arri latishshira baattote qixxaawo hananfoonni. Goyirete laalcho kayinse dargaho arri latishshi looso sunfanni. Irshu loosi teknoloojetenni irkisaminoha assate mekaanaayizeeshiine horonsi’nanni gara lainohunni xawisanni; tenne widoonni woradaho lowori gatannori noota kayise; baattote ofollonna babbaxxinohu irshu bayichi hee’rasi Mekaanaayizeeshiinete injiinoha ikkannokki gede mitto korkaata ikkasi hajote aana uynanni illacha ajishino yaanno. Ikkollana albillitte injoo kalaqantanno gede assatenni teknoloojete widira e’nanni.
BAKKALCHO:- Danchu gashshooti qarra kayinsanni woyte mittu ledo amadame ka’’annohu loosu hoongi qarraatina; Woradaho loosu hoonge gatisatenna wedellaho loosu kaayyo kalaqate assinanni sharro ma labbanno? Sa’u yannara mageeshshi wedellira loosu kaayyo kalanqi?
Kalaa Zennebe:- Garanko, danchu gashshooti qarri ledo amadante ka’annoti mitte wedellu loosu hoongi xa’mooti. Loosu hoongi kalaqamannohu umihunni hedote anjenniiti. Konnira baxxinohunni jawiidi rosu uurrinshuwanni fulte dagganno wedelli aana huwanyo kalaqate yanna yannatenni loonsanni keeshshinoommo. Konninnino laooshshu aana soorro dagganni noota huwantoommo. Konni alba loosu kaayyo yinanni woyte mootimmate mine qaxarama calla lawannonsa wedellira xa kayinni kaayyo uyninkero looso kalanqe loonse heeshshonke woyyeessi’neemmo yitanno hedo kalaqantino.
Konninino sai diro woradinkera 87 jawiidi rosu uurrinshuwanni maassante fultino wedellira loosu kaayyo kalanqoonni. Kunni gobbaanni 2 kume ale ikkanno looso afidhinokki meentira loosu kaayyo kalanqoonni. Xaa yannarano kuri wedelliranna meentoho ogimmate harunso assinanni hee’noonni. Loosu hoongi xa’mo mitte hinge qolle gundannita ikkitinokkihura xaano woradu deerrinni baajeete gaamme looso afidhinokki wedellira loosu kaayyo kalaqate illacha tunge loonsanni hee’noommo.
Wolu danchu gashshooti qarra ikkannohu woradinke jiro bikkantinote; shiimu manni loosanna rooru manni uurre la’’annoha ikkiro womaashshu ledo amadaminohunni danchu gashshooti qarra ikkankera dandaannohura bikkantino jironke garunni mootimmate loosiranna dagate horo aana hossanno gede assate illachinshe loonsanni hee’noommo. Konni gobbaanni handaara handaaranko noo ogeeyye dagate horo buuxisate mooru nookkita co’o ikkitino owaante uytanno gede assate lowo geeshsha sharrama hasiissanno.
Biilloonyu hasattonni kakka’e gosoomittetenni tantanante dagate keere huntannore uminsa hasatto wonshi’rate wo’naaltanno bissa olluubbate geeshsha dirrine dagate ledo sharramme gargadhate sumuu yinoommo garinni loonsanni hee’noommo.
BAKKALCHO:- Woradu wole zoonnanni ledo dannunni xaadannoha ikkasi ledo amadaminohunni tenne dago horonsidhe mimmitu xaadooshshenna keere booreessate wo’naaltannori heedhanno; qooxeessu keere huntannore gargaratenna keere agarsiisate maa assinanni hee’noonni?
Kalaa Zennebe:- Bansi woradi lame olluubbanni Oromiyu qoqqowi ledo dannunni xaadanno. Tenne olluubbara baxxinohunni soorrote gedensaanni ga’labbote qarri hige hige kalaqamanno. Konninni kainohunni mannu aanano gawajjo iillitino yannano heedhanno. Mooru, seeriweelu daddali, baattote amadonna darte yanna yannate ka’anno gaancera kora ikkitanna baxxinohunni kokkossunna Burru woradi qooxeessubbara noo qarra mootimma tirtino. Darantino dagano qaensa qolloonni. Dagano mimmitinsa ledo hasaabbe hedote sumimme kalaqidhanno gede assate wo’naalloonni; xaa yannara qaensa higginokki daga qaensa qolate loonsanni hee’noonni. Xaano dagate mereero sumimmenna dagate xaadooshshe kalaqate kaajjinshe loonsanni hee’noommo. Harunsono assinanni hee’noommo.Ga’labbote bissano harunso assitanni afantanno.
BAKKALCHO:- Jeefote xaphi assite sayisatto sokka heedhuro kaayyo uyneemmohe?
Kalaa Zennebe:- Bansi woradi baalanka looso ikkadimmatenni loosanni dayinoho. Xaano gashshootinke jireenyu doogora ha’ranni noo yanna ikkasenni tenne jireenyu hedonna maatete jireenya buuxisiinseemmo yine ha’nanni hee’noommo doogo gufissanno wolqa sharramme, mittimmanke agadhine jireenyanke buuxisa hasiissannonke. Sharrammeemmohuno qarunni gobbanke mittimmanna daganke latishsha buuxisateeti; kunino hasi’neemmo jireenyiwa fushshannonkeho.
Dagano qarunni mittimma kalaqqe ga’labbo agarsiisidhuro deerra deerranko noo massagaano hashsha barra yinummokkinni dagate horo agarsiisate loonsummoro buxima huna dandiineemmo. Xaphoomunni dagate keeraanchimma agarsiinse jireenyanke buuxisate daganna mootimma mittimma kalaqanna, macciishshama hasiissanno yitannoti qara sokka’yaati.
BAKKALCHO:- Yannakki uyte xa’monke dawartanni ledonke keeshshootto daafira wodaninni galanteemmo.
Kalaa Zennebe:- Anino galateemmo.
Qiddist Gezaheny
Birra 10, 2015 M.D Hamuse
