Sidaamu qoqqowi qoqqowunni tantanamasi harunsite haaro uurritino loosu minna mereerinni mixotenna latishshu komishiine mittete.Komishiine qoqqowoho haaro safantinno komishiine ikkase harunsine qoqqowoho qarunni gumultanno loossa, sai diri loosu jeefishshi keeno, aantete mixonna amadantino hajubba aana komishiinete komishinere dukko Meaaza Mengistute ledo hasaawa assine aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
BAKKALCHO:- Qoqqowu mixotenna latishshu komishiine qarunni Gumultanno loosi maati? Qarunni safantinohu mayi illachiraati?
Dukko Meaaza:- Qoqqowu mixotenna latishshu komishiine sase qara hajo gumulsateeti safantinohu. Umihunni mereerimanna harancho yanna mixo qixxeessanna harunso assate. Layinkihunni qoqqowu Maakiro Ikonoome noo deerra buuxatenni sayinsete garinni hadhanni noota xiinxallotenni buuxxe hajo la’annonsa bissaranna massagaanote mashalaqqe sayisatenni qoqqowu Maakiro Ikonoome irkisate. Sayikkihunni kappitaalete pirojektuwa gumulo hadhanni noo gara xiinxallate. Konni gobbaanni miinjunna dagate lopho taalte hadhanni noota buuxxanno; hattono qoqqowu giddo mootimma gumultannota addi addi loossa lainohunni mashalaqqe qixxeessite hajo la’annonsa bissara shiqishate looso loonseemmo.
BAKKALCHO:- Gumulami bejeettete dirinni sekiterrate loosu minna loosu gumulo hiittoonni keentini?
Dukko Meaaza:- Sekterrate loosu minna jeefishshi gumulo sayinsummo dirinni wole yannanni baxxino garinniiti keennoommohu. Garunni gumulloonniri maati; gumulloonnikkiri maati yine baalanko roso aanno garinni yanna adhine keennoommo. Mixo qixxeessinummo yannanni kayinse kaima assinoommo hajubba noonkanni. Dagate hasatto maati yaannohu aana hasaawa assine bandoonni. Konni alba noo jeefishshi aana gumulaminokkiricho badate wo’naalloonni. Hattono xa hee’noommo deerrinni gobbate gedeno worroonni faasho garinninna ninkeno tonnu diri giddo gumulama noonsa loossa bandoommo. Konni garinni hasiissanno e’’onna dagate hajo bande ledoteno tonnu diri mixo hedote giddo worreeti loonsanni sa’noommohu.
Baxxinohunni gumulo la’neemmo woyte tonnu diri mixonni balaxotenni gumulama noonsa yine bandoommori mereerinni umiti safote latishshi xa’mooti. Togo assineemmo woyte kayinni noo hasattonna loosama hasiissanno loossa uurrinshuwa mixote garinni noo wolqa ledo taaltannota ikkitinokkihura Bajeettete handaarano garunni mixotenni massaga hasiissannohura qarunni e’’ote aana baxxino illacha tunge loossinota keenate dandiinoommo.
Fulonkeno billaallatenni agarre qorophotenni assa noonke daafira kaajjado qorqorsha assinanni xa’mamaanchimmate amanyooteno kalanqe taashshate jawa murci’raanchimmanni mixo qixxeessineeti loosu giddora e’noommohu. Konninnino wole yannanni baxxino garinni haammatare gumula dandiinoommo dirooti yee hedeemma.
Wo’manka latishshu looso hanafate balaxotenni doogo hasiissanno; konni daafira ninkeno doogote latishshi aana illacha tunge loonsoommo. Konni alba wodiidi qoqqowi hundaanni hee’noommo yanna giddo hanafante uurritino pirojektuwa jeefisate amandoommo mixo garinni mixonkenni 93 anga xibbuunni jeefisa dandiinoommo. Konni daafira gumulami diri doogote iillo aana luphi yino garinni loonsoonni dirooti.
Waayi aanano hattonni batinye keeshshitinota kuusantino pirojektuwa mixonke garinni gumula dandiinoonni. Doogote pirojektuwano xibbuunni 35 angara noota 50 angawa gotti assa dandiinoonni. Woluno caabbichu qarraati. Qoqqowoho Elektirikete wolqa murmuramanna iillote qarra taashshate federaaletenna wodiidi qoqqowi handaaru massagaano ledo batinye hasaawa assinihu gedensaanni ‘’Sidama Region’’ yinanniha sinu borro mine uurrinsoonni. Kunino mixonke garinni gumulaminota keennoommo.
Konni gobbaanni fayyimmate handaarinnino minamate aana noori babbaxxitino hospitaalla, fayyimmate xaawubbanna keelluwa gumulante looso hanaffino dirooti. Baxxino garinni la’neemmori konni alba fayyimmate uurrinshuwa minante jeefantino yineeti maassiinsannihu; xa kayinni hasiisannoha xaginaatu uduunne wonshinihu gedensaanniiti maassiinsanni hee’noonnihu; konnira Batinye loossa mereerinni Bursi woradi Hospitaale lawishshu gede kayisa dandiinanni. Rosu handaarinnino ikkiro sa’u dirra rosu handaarinni qoqqowu gede hasi’nanni guma borreessiisa dandiinoonnikki dirraatinkanni. Konnira kaimu maatiro xiinxallo assine baxxinohunni rosaanote mereero heewisamaanchimmate kakkaooshshe kalanqe ikkado guma abba dandiinanni hayyo aana loonsanni keeshshinoonni. Konninnino rosaano mimmituwiinni moorate ikkito wo’munni wo’ma gatisa dandiinoonni. Konne looso sai diro ikkikkinni 2013nniiti loosa hananfoommohu. Tenne yanna gedensaanni rosaano dancha millimmo leellisha hanaffino. Ninkeno heewisamaano qansoota kalaqate mootimmate garinni baxxino illacha tunge loonsanni keeshshinoommo. Kuni loosi mootimma callatenni loosamannoha ikkinokki daafira daga kakkayinse konni loosi halamaano assate loosooti loonsanni hee’noonnihu.
Baalunku handaari techo loonse techonni guma la’nanniha dikkino; baxxinohunni rosu aana loonsanni loosi. Techo guma laaleenna la’neemmori konni alba seeda dirrara loonsanni keeshshinoonni loosooti. Konni daafira konni gedensaanni dagganno ilama dhuka afidhinorenna heewisamaano ikkite hiittenne baserano egennotenni loossannore kalaqate assinanni hee’noonni sharro lowo geeshsha danchate. Konni gobbaanni gibrinnu handaarinnino haammata looso loonsoonni. Rosantino harinsho gobbaanni arri yanna Qamade ledo amadaminohunni gobbate deerrinni amandoonni mixo garinni arri yannara loosantukkinni fano sa’anno baatto gorsunni latinse arri Qamade laashsha dandiinoonniti sai diro qoqqowoho haaronna jawa rosicho ikkite saiino ikkitooti. Anfinte gede baatto arro loosantukkinni fano sa’anno; tayixe kayinni haaro hayyo horonsi’ne arri yannanni laalcho laashsha dandiinannita la’noommo.
Sidaami giddo hala’ladda irshuwa hooggurono qasiisotenni xaadinse afi’noonni baatto latinse laalcho afi’ra dandiinoonni dirooti. Bunu laalchinnino hattonni kalqete deerrinni qoqqowo woshshiisha dandaanno looso loonse sa’noonni. Wolootuno kayisoommakkiri haammaturi danchummatenni kayinsanniri hee’ranno.
Bakkalcho:- Mixo baala jeefisiisate qaru coyi eote. Konni ragaanni noore hiittoonni keentini?
Dukko Meaaza:-Tenne baalante loossara e’’o ikkitinoti Bajeettete hajooti. E’’ote handaarinnino gumulami dirinni mixotenni aleenni jeefisa dandiinoonni; konniraati duuchunku handaarinni hendoonnihu aleenni loosa dandiinoonnihu. Qoqqowo ikkanke ledo amadante hala’lite daggino hajubba gumula dandiinoommohu e’’ote widoonni kaajjinshe loonsoonni daafiraati. Ledoteno ga’labbo agarsiisate widoonni loonsoonni loossanno jawaachinshannita ikkase keennoommo.
Wole sai diro hasaawisse sa’inoti jawiidi hajo loosu kaayyo kalaqate hajooti. Tenne hajo luphi assinori maati yiniro jawiidi rosu uurrinshuwanninna kolleejjatenni maassante fultinori haammatu wedelli konni qoqqowi giddo no. kuri wedelli loosu kaayyo mootimmate looosu mini ledo xaadisate laooshshi noonsaha ikkanna konni alba laooshshu aana ikkado looso diloonsoonni. Konni kaiminni “roso jeefinse dangoommona mootimma qaxartonke” yaanno laooshshi sai diro jawa mitiimma ikkino.Togo assa kayinni mootimmate tantanono ikko sayinseno difajjitanno.
Konni daafira xaphi assine la’neemmo woyte gumulami diri baalante sekterrara woyyaawino looso loonsoonni dirooti yine keennoommo.
BAKKALCHO:- Komishiine qoqqowu Maakiro Ikonoomenna hanqafo qixxeessa hattono poolisete gumulo xiinxallo assa wole agarantannose sokkooti; konni ledo amadaminohunni qoqqowu Maakiro Ikonoome ma deerrira afantanno?
Dukko Meaaza:- Maakiro Ikonoome kayinseemmo woyte mitte amadante ka’annoti qoqqowu GDP bikki loosooti. Qoqqowoho noohu xaphooma jirote bikki mageeshshaati yaannoha la’neemmo woyte konne looso alba Zoonete deerrinni diloonsoonni; qoqqowo ikkinummo gedensaanni haaro daggino loossanni mittoho. Konni alba kaima ikkitannoti qinaabbino tajeno ikko mannu wolqa dinoonkenkanni; konnira haaru garinni looso hanafate sa’u Onte dirra taje gamba assine hatte GDP bikka loosa qara hajo ikkitino. Konnira mannu wolqa ikkadunni kalaqate looso loonsummohu gedensaanni sa’u Onte dirra yaano 2008- 2012M.D geeshsha noo harinsho maa labbannoro la’’ate seeda yanna adhinonke.
Konni loosira qoteho sai diro 2013 M.D looso lende lamu dirita mitteenni loosate wo’naalloommo. Kayinnilla Ontu diri xaphooma GDP afate konni alba noo harinsho ledo lowo geeshsha jawanna batirino looso ikkinonke. Konni daafira Onte dirrata qoqqowu jiro leellishankera dandaanno looso loonsanni keeshshinoommo. Assa dandiineemmore baalankare assine woyyaabbino taje gamba assi’ra dandiinoommo.
Konni gobbaanni qoqqowu jiro leellishshara dandiitanno taje Federaalete minnannino lende gamba assinoommo. Xaa yannara konni loosinni xaphoomunni 98 anga xibbuunni iillinoommoha ikkanna xaphi assate loossa gattannonke yaate. Konnira qoteho 2013 loonsanni keeshshinoommohura kunni widoonnino 85 anga xibbuunni iillineeti diro jeefinsoommohu. Harancho yanna giddo jeefinse qoqqowu GDP tenne labbanno yitannota xawisa dandiineemmoha lawanno’’e.
Konni alba wodiidi qoqqowi hundaanni hee’noommo yannara ninke hedote giddo wortinokki tajeeti shiqqqanni keeshshitinohu. Konni daafira ninke taje maa labbanno yaannoha buuxate Federaalete deerrinni hajo la’annonsa bissanni filantino komite uurrinse konne looso gumulate jawa sharro assinanni keeshshinoommo. Konni daafira harancho yanna giddo co’o yitinota halaalaancho kiiro afi’neemmo yee ammaneemma; hatte yannara xawo assineemmoha ikkanno.
BAKKALCHO:- Mootimmate kappitaale pirojekte horonna xiinxallo harisa wolu komishiinetenni agarranni loosooti. Konninnino 2014 M.D kappitaalete pirojektuwa horote aana safantinorenna hanafante murantannokki gede assate gumulloonni loossa heedhanno?
Dukko Meaaza:- Gumulami Bajeettete dirinni loosantino loossa mereerinni mittu qoqqowu giddo afantanno pirojektuwa mageeshshaati, hiittooreeti, uytanno horo maati, ayireeti? yaannoha xiinxalline qixxeessate loosooti.Konninnino batinye pirojektuwa qoqqowu giddo afantannota buunxoommo. Konninino Sekterete loosu minnanni loosantannori, quchumunna woraddate gashshoottanni loosantannori, mootimmannita ikkitinokki uurrinshuwanni loosantanno pirojektuwa heeransa buunxoommo. Kuri baalu gamba yiteeti dagate horora hossannohu. Harinshonsa maa labbanno yaannoha afate balanxe noo pirojektuwa afate wo’naalloommo. Konninnino xa noonke mashalaqqenni haammata pirojektuwa loosu giddora e’inotanna baxxinohunni hanafante jeefantinokkiri batinye pirojektuwa heeransaati mashalaqqe leellishshannohu.
Noo pirojektuwa anfummohu gedensaanni noo deerra dargaho afamme keenatenna harunsate wo’naalloommo. Lame doyichonni assinoommo keenonni noo deerra xawissanno rippoorte hajo la’annonsa loosu massagaanonna bissa afantinowa keennoonni. Konni ledo amadantino xiinxallono assinoonni. Pirojwktuwate iillo suwashshimma aanano xiinxallo hananfoommo. Kunino dagate horonsiraanchimma suwashshimmatenni buuxisate jawa kaa’lo assitanno yine hendeemmo. Konni gobbaanni haaruudde pirojektuwa horo la’neemmo woyte ninkehu jawu illachi hanafante gooffinokkirenna amandoonninsa yannanni jeefantinokki pirojektuwa heeransa la’noommo. Yannate, islanchimmate, Bajeettete beehachi widoonni mitiimma afidhinori batinye pirojektuwa noota buunxe insa gudisiisate illacha tunge loonsanni keeshshinoommo. Qoqqowu mootimmano hattonni togoo pirojektuwa gudisiisateeti illacha tugginohu. Ninke illachino konneeti.
Aantete kayinni haaruudde pirojektuwa hanafisiisate loosi kaajje sufannoha ikkannona; Ko garinni ha’nanni hee’noommo.
BAKKALCHO:- Federaale Baajeette gaamte qoqqowo dirrissanno; eeliidi gashshootira dagate kiiro harinsikkinni diru baajeette gaama dandiinannini?; Amadisiisatenni tayixe diri 4 Zoonnanna 1 quchumu gashshooti Bajeettete beehache hiittoonni qixxeessitini?
Dukko Meaaza:- Dagate kiironna jirote beehachi mimmitu ledo baxxitannokki hajubbaati. Ikkollana gobbate gede hee’noommo akati anfoonniho. Dagate kiiro assininkunni lowo yanna kiirantino. Sa’u Sasenna Shoole dirra giddo dagate kiiro harisate hendoonniha ikkirono gobbate keeru nookkiha harinsannire ikkinokki daafira sa’u lame dirra giddo dagate kiiro assinikkinni sa’noonni. Kayinnilla dagate kiiro harisate injoo kalanqe assina geeshsha noo harinshonni harate gadachammanni;Dagate kiiro harisa xa’mote giddora eassinannita dikkitino. Ninkeno qoqqowo ikkine fullummo gedensaanni albi qoqqowinna haaru qoqqowi hattono federaaletenni hajo la’annonsa bissa afantinowa qeechanke adhine fulloommo. Hakko garinni hasiissannonke irko assinoonninke; kunni garinni ninkeno haa’ne eeliidi tantanora sayinsanni keeshshinoommo. Soorro daggeenna dagate kiiro assinihu gedensaanni heedhanno haaro shallago garinni harinseemmoha ikkanno.
Konni gobbaanni eeliidi tantano la’neemmo woyte mittu dani dagaati massanganni hee’noommohu. Konni daafira baalanti daga horonsi’raano ikka dandiitanno garinni loosate sharro assinanni hee’noommo. Konnira sayinse fajjitanno garinni baalanko taalo iillishate dandiisanno garinni loosate wo’naallanni hee’noommo.
Woloottu qoqqowubba gede ninke qoqqowirano xaa geeshsha harunsinanni dangoonni harinsho garinni loonsanni hee’noonni.
Konni gobbaanni haaru Bajeettete dirinni haaruudde zoonnanna haaro quchumu gashshoote tantanate sumuu yinoonni garinni uurrinse loosu giddora e’nanni hee’noonni. Zoonete hiittoohuno amaalete mini dihee’ranno; kunino qoqqowunna woradu mereero heedhe daga woyyaabbino horonna owaante afidhanno gede qineessate qeecha fultannota mannu wolqannino ikko tantanotenni hala’litinokkita lamenka raga buusa ikkite xaadissanno tantano ikkitanno.
BAKKALCHO:- Qoqqowu latisate dhuka sai lamu diri giddo hiittoonni keentini?; Aantete mixo’ne qarunni illachishshannohu mayi aanaati?
Dukko Meaaza:- Sa’uti lame dirra yaa qoqqowo ikkinummo gedensaanni noo yannaati. Sidaamu daga qoqqowo ikkate hasatto badheenni nooti qara hasatto latishshunna danchu gashshooti hasattooti. Konni daafira latishshunna danchu gashshooti aana illacha tuga qara illacha ikkite daggino hajubbaati. Konni daafira dagate hasatto la’nanni woyte latate hasatto luphi yite leeltanno. Tene hasatto daganniwa iillishate noonke qixxaawo la’nummo woyte luphiima e’’ote anje noota huwantoommo. Looso hanafoommohuno dagate hasatto kaima assitino aante worreeti.
Konni garinni umi diri haaro qoqqowo ikkanke kaiminni qixxaawote diro ikke saino. Togo yeemmahe woyte haaruudde tantano lexxitino; biiro qixxaawa noose, loosu amanyooti, lallawu, wodhonna seeru qixxaawa noosi. Mannu wolqano loosu giddora eessate boode yanna adhinonke. Sai 2014 M.D kayinni wo’munni wo’ma loosu giddora e’ne loonsanni sa’noonni. Assinoonni keeno garinni mittu diri giddo batinye loossa jeefisa dandiinoommo. Konni aleenni loosa dandiinannitano rosicho adhinoommo dirooti. Aanteteno sa’u yannara baxxinohunni gumulsate dhuki anje ledo amadaminohunni xaaddinonke mitiimma taashshi’ne aantete harancho yanna giddol lowo looso loosate hendoommo. Mite mite hajubba aana baxxino illacha tunge loosate qixxaawo assinoommo.
Xaphooma qoqqowu akata hedote giddo worino garinni hiikkunni handaarira illacha tungiro dagate jireenya buuxisa dandiinanni yitanno hedo aana illacha tunge loonsanni.
BAKKALCHO:- Yannakki uyte hala’lado xawishsha Oottanke daafira galanteemmo
Dukko Meaaza:- Anino galateemma.
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Wocawaaro 5, 2015 M.D
