Qiddist Gezaheny
Sa’u lame lamala albaanni Itophiyu Interpirayizete latishshi 2014M.D loosu gumulo keeno harissino. Ba’rete aana babbaxxitino laashshaano, Baankuwanna latishshu uurrinshuwa lede addi addi hajo la’annonsa bissa afantino. Keenote bare aanano qarunni bejetete dirinni leellinoha laafanna jawaata midaado hattono 2015 bejetete diri mixo aana illacha tunge torbinoonni.
Konni kaiminni ninkeno tenne lamala wosinchu gafbinkenni Itophiyu Interpirayizete latishshi sai diri loosu jeefishsha, gobbate kalaqamino olinna koroonu fayya handaaraho kalaqqino xiiwo, loosu kaayyo kalaqonna aantete mixo hattono wole amadisiisantino hajubba aana Interpirayizete latishshi dayirektere kalaa Birru Woldeha hasaawinse aanino garinni niwaawete shiqinshoommo.
BAKKALCHO:- Gumulamihu 2014 bejetete diri loosu jeefishsha hiittoonni keentini? Mixotenni mageeshsha jeefisa dandiinoonni?
Kalaa Birru:- Gumulami bejetete dirinni mixote amandoonnihunni xibbuunni 99 anga jeefisa dandiinoonni. Kunino 31.8 Miliyoone doolaare eo abbate hende 31.4 Miliyoone doolaare hendoonnihunni xibbuunni 99 anga gumula dandiinoommo. 48 kume ale loosu kaayyo kalaqa dandiinoonni. Baxxinohunni dikkote mittoo’ma kalaqate 4.1 Biliyoone ale, laalcho gobbara sonke 31 Miliyoone ale gobbaydi woxu soorro afi’ra dandiinoonni. Kuni leellishannohu fooliishsho nookkiha kaajjine loonsummoro konni aleenni loosa dandiineemmotaati.
Liqoo iillishate widoonni looso harisatenna liizete 2.2 Biliyoone ale liqoo iillishate hende tenne kiiro aleenni ikkitino liqoo konni handaarinni iillinshoommo. Xaano ikkiro kuni leellishannohu Interpirayizootinkewa luphiima womaashshu hasatto noonsataati. Konni alba Yuniversituwatenni maassante fultanno ooso hasattonsa mootimmate mine qaxarama ikkitanna xa kayinni laashshaano Industirra handaarira dagganni noohura liqoote hasatto yanna yannatenni lexxitanni daggino akataati noohu.
Woleno gobbate giddo laalcho la’neemmo woyte 4.2 Biliyoone ali birrinni gobba giddo dikkote mittoo’ma kalanqoonni. Tini ninkera lowo tiro afidhinote. Itophiyu gobbaydinni eessannokki laalchi dino; ninke kayinni gobba giddo laashshinanni hiranke heewisamaanchimma lossate widoonni jawa kaa’lo afidhino. Konni alba gobbaydinni eessi’nannire addi addi maashinna xa ninke Interpirayizootinni gobbate giddo loonsanni hee’noonni. Kuni industirete safo tugate baxxinohunni gobbate giddo laashshaano dhukanna heewisamaanchimma lossate luphiima kaa’lo assanno. Lophitino gobbuwano assitinohu togooti. Laalcho gobbaydinni eessitanni ikkikkinni gobbate giddo laashshatenniiti Industirensa lossidhinohu.
Konni daafira dikkote mittoo’ma hala’la daga gobbate giddo laalcho horonsira hanafansa leellishshannote. Togo yaa lowo loosi agadhannonketa leellishanno; Gobbasi laalchinni naaxxanno qansicha kalaqate jawa looso loosa hasiissanno. Woloottu gobbuwa laalcho la’neemmo woyte lawishshaho; Chaynu laalcho soyaannohu jajjabba interpirayizootinni dikkino; shiimaadda laashshaanowiinniiti. Hindenna woloottuno Afrikunna Awuropu gobbuwano hattonni. Baxxinohunni Gibrinnu laalcho qineessine dikko shiqishate Itophiyu gede injiitanno gobba dino. Buna gobbankera laashshinanni gobbaydinni qineessinoonni buna mayra hidhineemmo? Tenne baala taashshate jawu mini loosi agadhannonke.
Woluno Chaynunni eannoha haqqu laalcho la’nummoro isilanchimma dinoonsareeti. Ikkollana, dikkote aana ga’rafo fushshinanni woyte gobbaydi laalchiraati balaxonna aliidimma uynannihu; konne laooshshe soorra noonke. Xaphoomunni konni aana loonsummoro soorra dandiineemmo. Gobbankera laashsha hoongummoro gobbaydinni calla hidhinanni heera didandiineemmo.
Muli yannanni nafa gobbaydi woxu soorro anjenni mageeshsha waagu lexxo kalaqantinoro la’nanni hee’noommo. Gobbaydi woxu soorro anje gargadhatenna fulote daddalonsa lossate Kooriya labbino gobbaydi gobbuwara meentu umu dananchonsa mure hirate geeshsha iillino. Korkaatuno, gobbaydi woxu soorro heedhurooti gobbaydinni hiikkonne laalchono eessi’ra dandiinannihu.
Ninke Nadaajenna xagga labbino gadachishshanno laalchuwa gobbaanni woloottare gobbaydinni eessi’ra dinonke; konnira, deerra deerranko afantanno Interpirayizoota handaaru handaarunkunni irkinsummonsaro loosa dandiitanno. Kunino loosu kaayyo kalaqate, dandoo noonsare mannu wolqa kalaqatenna miinju lophora assitanno kaa’lo lupiima ikkitinohura konni aana kaajjinshe loosa hasiissanno. Aantete qara mixonkeno gobbate giddo laashshaano irkisatenni gobbara sonkanni laalchi bikka lossate.
BAKKALCHO:- Sa’u yannara gobbankera olanna Koroonu fayya labbino mitiimma xaaddinoseti qaangannitena; ledote ‘AGOA’ sumimme murama Interpirayizete handaari aana kalaqqe sa’ino xiiwo hiittoonni xawisatto?
Kalaa Birru:- Sa’u lame dirra kawa baxxino garinni haammata mitiimma giddoonni sa’noommo. Sa’u yannara gobbate kalaqamino oli buenke calla ikkikkinni illachankenna yannanke moorino. Hiikkunni handaari giddo noo manni hedosi gamba assire ga’labbi yee loosannokki gede assino. Macciishshinanniri baaluri olu daafira ikkanno woyte loosu kakkaooshshinna dhuki ajanni ha’ranno; kuri baalare sa’neeti mixonke gumula dandiinoommohu. Dhuka afidinori gobbaydi miidiyubbanna gobbuwa xiiwo baala sa’neeti Itophiyu manufaakcheringete industirenni gobbaydi daddalinni amandoommo bikkinni gumula dandiinoonnihu. Gobbate giddo laashshate dhukinkeno hakko bikkinni lexxino. Konni daafira hendoommohunni roore anga jeefisa dandiinoommo yitanno hedo nooe.
Lawishshaho, xiinxallotenni bandoommo garinni mittu diri giddo 1900 ale ikkitanno Interpirayizooti laashsha uurrissinonkanni; loosu giddora e’inori, e’inokkirinna xaano loosu giddora e’anni noori no. Xibbuunni 60 anga ale ikkitannore loosu giddora eessinoommo. Woloottuno loossanno handaara soorridhinori heedhanno. Xaa yannara gattinore baalanka loosu giddora eessate wo’laallanni hee’noommo.
Baxxinohunni Amaarunna Affaarete qoqqowubba giddo olunni wo’munni wo’ma gawajjantino Interpirayizooti no; kuri addi addi latishshu halamaanowiinni irko hanse wirro uurrisate loosu giddora e’nanni hee’noommo. Wolootu kayinni mootimmatewiinni baxxino illachi hasiissannonsarino heedhanno. Safote latishshi, doogo, uduunnu shiqisho qarrinni looso uurrissinore loosu giddora eessate jawa illacha tungoommo.
Woluno ‘AGOA’ sumimme murama ledo amadisiisaminohunni kaysate hasi’reemmori; gobbanke manufaakcheringete handaarinni tayxe diro gobbara sonkoonni laalchinni 500 Miliyoone Ameeriku doolaare ali jiro afi’ra dandiitino. Tini dhaggete jawiidi kiirooti. Togo yaa Ameeriku ho’lino kaayyo kalaqqino mitiimma dino yaa dikkino. Baxxinohunni, Hawaasita lede jajjabba Industirete paarkuwa jawa mitiimma giddo heedheeti laashshitanni sa’inohu. Xaano ikkiro afidhanno tirfenni xibbuunni 34 anga hoogganniiti laalcho gobbara sokkanni noohu.
Togo yaa Ameeriku dikkora laalchu uurrino yaano dikkino; konni alba gobbate giddo laashshaano Ameerika sokkanno laalcho xa Awuropanna wolootta doorshu gobbuwa soyatenni iillonsa halashshidhanni no yaate. Wole widoonni AGOA sumimme uurra wole gobbara nooha dikkote doorsha la’neemmo gedenna horonsi’noommokkire horonsi’neemmo gede assitinonke. Mitto dikkote doorsha calla amande ha’ra dancha ikkitinokkitanna babbaxxinohu dikkote doorshi sufo nooha ikkanno gede assitinonke.
Anfinte gede manufakcheringete industirenni luphiima guma borreessiinsoonni; bununni calla 1.4 Biliyoone, manufaakcheringetenni baxxinohunni hoccootunni, gibrinnu laalchinni, gogunni, konistiraakshiinete uduunninni, 500 Miliyoone ale Ameeriku doolaare afi’noonni. Afi’noonni gumira jawunni kayisse shiimaadduri geeshsha laalcho gobbara soyatenni laashshaanonke qeechi luphiimaho. Kunino diru dirunkunni kalqete heewisamaanchimmanke ledanni ha’ranno yitanno ammana nooe. Konninni wodancha noonkeri gobbanke Itophiyu batinye mitiimmanna xiiwo giddo nooha ikkirono qinaambenna halamme hattono mimmitu ledo macciishshamme loonsiro mixo guma gansiisa dandiinannitaati. Horonsi’noommokki jiro anganke nootano lellishshanno.
Ninke Interpirayize Koroonu fayyara jawa tiro haadhe shiqqino. Koroonu xisso kalaqqino luphiima mitiimmara jawa furchote hedo haadhe dagginoti Interpirayizete. Lawishshaho; Sanitayizere qixxeessatenni kayisse kemikaalete industurra luphiima qeecha fultino. Loosu uurrannokki gede babbaxxino doorsha kalaqqe loosatenni sharro assitinno; dikkono kalaqantinonsa. Koroonu xiiwono dikkote kaayyo haadhe daggino. Ninke Interpirayize angate co’imma agadhinanniha addi addi suudi saamuna haadhe daggino; Koroona konni garinni sa’noommo.
Woluno olu korkaatinni gobbaydi xiiwo luphiimate. Lawishshaho, gobbaydinni afi’nanni liqoo uurritinonkanni. Gobbate gede la’nanni woyte liqoote uurra lowore gufissanno, interpirayizzanke tenne baala sa’e heewisamaanchimmansa buuxissino. Xa kayinni loosa dandiinanni akati aana hee’noommo. Bero kalaqame saino coy roore jawaanteemmo gede assannonke, ‘AGOA’ uurrano wole dikkote doorsha la’neemmo gedeeti assitinonkehu. Ameerikaho calla noo dikko Awuropanna wolootta gobbuwarano kalaqantino; Chayinuno Ameeriku dikko xiiwo gatisate doorsha uyno.
Baxxinohunni Gibrinnu laalcho hala’ladunni horonsi’neemmo gede kaayyo kalaqino; Konninnino gobbaydi daddalinke lophanni no. Chayinaho bununnihu fulote daddali lowo geeshsha jawaho. Soojjaati Afriki dikko (Jibuuti, Sumaale, Keeniya….) aana ninke horonsi’noommokkiha gibrinnu laalcho qineessine soyate harinsho aana heedhannosi qeechi luphiimaho. Konni daafira laashshinummoro horonsi’neemmo, laashsha hoongummoro kayinni insa laalcho eessinanni ha’neemmohura tenne kaayyo garunni horonsi’ra noonke. Konnira baalunku qinaawe halamatenni loosa dandaa noonsa. Togo assa hoongummoro qarru giddo umbeemmo. Ninke macciishshamanna qinaawa dandiinummoro loosa dandiineemmota buunxoommo dirooti yee ammaneemmo.
BAKKALCHO:-Shiimadda, manaaddanna mereerima Interpirayizoota reekkisate seeda yanna adhanno daafira xaa geeshsha loonsoonni loosinna gumu maa lawanno? hattono Interpirayizootu duucha woyte owaante aate harinsho aana koffeenya kayissanna macciishshinannina; hajo la’annonsa handaaru bissawiinni may agaramanno?
Kalaa Birru:- Qoqqowubbanna woradda iilline owaante uynanni harinsho la’nanni woyte babbaxxanno. Baxxino illacha tugge Interpirayizoota irkissanno bissa no; shota gede la’anno bissano no. Tenne ikkito taashshate qoqqowubbate jeefishsha bandoommo. Xa mittu mittunki loosonsa shiqishshanni no. Ninke albaage fulinoha, mereerimanna duumbara gatino qoqqowo bandoommo. Konninnino qolle afamishsha uynoommo. Interpirayizootu dhukansa co’o assite uytino baxxitino owaantensaranna leellishshino gumira afamishsha uynanni.
Laynkihunni, babbaxxitinori hajo la’annonsa bissa heedhanno, Safote latishshanna wolqa shiqishshannorino hattonni. Tayxe dirinni addi addi bare qixxeessine wolqate murmuramara mitiimma ikkitino hajubba aana hasaambanna woyyaambe daggino. Qoqqowubbano tenne wolqara safote latishshi shiqanno gede injoo kalaqa noonsa. Amaaru qoqqowi tenne baala mitiimma giddo hee’re 200 Miliyoone ale womaashsha safote latishshira gaamino, DirreDaawaho lowo Miliyoone birra gaamme ledote sheede minnanni hee’noonni.
Addis Ababahono hattonni Biliyoonetenni kiirranni womaashsha gaamme Industirete paarke gede Interpirayizootu laashshitannota deerransa agadhitino sheedda gatamarranni hee’noonni. Mittu qooxeessira konni garinni loosa dandiiniro wolu qooxeessira loosa dandiinannikki korkaati dino. Jironna bue Manchu beettooti abbannohu woy kalaqannohu ikkinnina kalaqantino bue woy jiro dino.
Konni daafira qinaawanna konni loosira aamama xa’manno yaate. Konni daafira ninkeno tenne hajo aana illachinshe loonseemmoha ikkanno. Mittu alba hige fulanna wolu badhera goshooshanna ha’nanni harinsho guma gansiissannokkihura baalunku albaage taalo ha’ranno gede assitanno wolqa kalaqate loonsanni. Federaalete garinni assa dandiinanniri baxxinohunni dhuka kaajjishate irkisa, badhera gattino qoqqowubba jawaachishanna dandaami bikkinni harunso assa ninkewiinni agarantannohura konne looso kaajjinshe loosa agarantannonke.
BAKKALCHO:- Aantete mixonna baxxinohunni dikkote mittoo’ma kalaqate widoonni qaru illachi’ne maati?
Kalaa Birru:- Umihunni qara mixonke gobbate giddo laashshaano irkisatenni gobbara sonkanni laalchi bikka lossate. Hattono dikkote mittoo’ma aana isilanchimma woyyeessate. Sai diro 4.2 Biliyoone dikkote mittoo’ma kalanqoommo. Kageeshshita dikkote mittoo’ma kalanqoommohu gobbate giddo laalchi aanaatinso gobbaydinni eanno laalchi aanaati yaannoha bande baxxinohunni gobbaydinni eanno laalcho gobbate giddo laalchinni riqimbe isilanchimma woyyeessateeti. Addis Ababu quchuminni kayisse woraddate geeshsha noo Interpirayizooti heewisantannota dikkote kaayyo kalanqe irkisate; heewisamaanchimmansa lossate; dikkote aana waagunnino ikko isilanchimmatenni heewisamaano ikkitino Interpirayizoota kalaqateeti.
Laynkihunni, gobbara sonkanni laalchi iillo halashshate. Mitto qooxeessa calla illacha assa ikkikkinni baalanka qooxeessa iillate sharro assa noonke. Tenne gumulsateno kalqoomu Egizibishiinna (reqecco) aana beeqqa xa’manno. Konnirano pirojekte kalanqe kalqoomu Egizibishiinna aana beeqqitannore ninke Interpirayizoota aantanno muli barruwa giddo Afriku gobba Lusaaka, Chayinanna Awuropa hadhe beeqqitanno gede womaashsha gaammoonni.
Wolu kayinni hayyote qajeelshi isilanchimma woyyeessa hasiissanno. Konne assinannihu Interpirayizootahonna loosu gumulsiisaanoraati; konne qajeelsha ninke Yuniversituwatenna hayyotenna ogimmate qajeelshi kolleejjuwa ledo qinaambe egennote aana safamino qajeelsha uyneemmo. Qajeelshunni afi’noonni egenno amande Interpirayizenniwa mara hasiissannohura tenne hajo aana halashshine loonseemmo.
Womaashshu shiqisho ledo amadisiisaminohunni latishshu baanke lowo Biliyoone birri mixo amadde millissanni afantanno; ledote bueno hasi’nanni hee’noommo. Qoqqowubbate afantannori Liizete Kapitaale kampaanuwa ledono loosate hedo noonke. Baxxinohunni loosu kalaqo ledo amadaminohunni Yuniversitetenni fultinori aana illacha tunge loosate mixo noonke. Anfinte gede laashshaano industurra aana beeqqitanno interirayizooti kiiro lexxitanni daggino.
Konni alba Yuniversitetenni fultanno ooso wo’munni wo’ma yinanni garinni owaantete widiraati doorshinsa; xa kayinni owaantenni laashshaano Industirewa qola batinye gobbuwa rosichi leellishanno garinni Interpirayizootu egennotenni massagantanno gede kaa’lanno. Haaro ikkitinohura baxxitino irkono hasiissanno. Korkaatuno, giddo keeshshitinore kaajjishanna haaruudde uurrisa taalo looso dikkino. Hexxo murte badhera higgannokki gede baxxitino hedo amadde dagganno Interpirayizoota bande irkinsate mixo amandoommo.
Konnirano, baxxitino bue gaamate wo’naalloonni. Aantete loosu giddora e’anno woyte heedhannonsa reekkote harinsho aana loonsanni hee’noommo. Shiimaaddatenni manaaddanniwa, manaaddatenni mereerimmanniwa, mereerimatenni jajjabbanniwa reekkantanno Interpirayizooti kiiro lexxitanno gede assineemmo harinsho noo daafira aantete tennenna amadisiisantino hajubbba aana kaajjinshe loosate mixo amandoommo.
BAKKALCHO:- Yannakki uyte xa’monkera dawaro uytanni ledonke keeshshootto daafira galatinke wodaninniiti.
Kalaa Birru:- Anino galateemmo.
Bakkalcho Maaja 28 / 2014
