Addisu Adoola
Sidaamu Dagoomu Qoqqowi Mootimma Qaru Quchumi Hawaasinni 57 Kiilo Meetire xeertiny aana afamanno. Gammoojjichaame diilallote gade afi’rinoha ikkanna; 1998 M.D Daalle woradinni fulino gede kullanni. Kuni woradi 22 baadiyyete olluubbanninna Lamu quchumunni xaphooma 24 olluubbanni tantanaminoho.
Sidaamu gobbaanni Oromote Qoqqowi Guji Zoone Galchimi Abbaayya yinanni woradinna Wodiidi Qoqqowi Wolayitt Zoone Abbala Abbaayya yinanni woradi ledo hattono Sidaamu Qoqqowinni Daalle, Daraaranna Alatta Cuukkote Woradda ledo qasiisotenni xaadanno. Woradunnihu qaru quchumi Hanxaxe yaamamanno; Lokka Abbaayyu Woradi.
Ninkeno tenne Lamala gaazeexinkera wosinchu gafinni Lokka Abbaayyu Woradi Qaru Gashshaaanchi Kalaa Mesfin Melkaamu ledo addi addi hajubba lainohunni aana assinoommo keeshsho ki’newa nabbawaanonkewa haa’ne shinqoommo. Dancha nabbawate yanna!
Bakkalcho:- Sidaami qarqari roore anga muli yanna kawa diilallote gade soorramme korkaatinni moollete reqecci yaanni leellanno. Lokka Abbaayyunna qarqarisina tenne kalaqamu danonni bidhachishannoni?
Kalaa Mesfin:- Lokka Abbaayyu Woraditi diilallote gadesi gammoojjichaamete. Sidaami Badheessu loosinnino ikko Goyrete loosinni hala’lado latishsha latissanno woradda mereerinnino mittoho. Lawishshaho, Badheessu yanna looso 7 Kume Gishsha ikkitanno baattooti loonsannihu. Kuni qarqari diilallote gadesi gammoojjichaamo ikkasinninna xaaddinonke diilallote gade soorramme korkaatinni xaphooma loonsoonnihu 7 Kume gishshi baatto mereerinni 3 kumenna 300 gishsha ikkitanno baatto aana winxoonniti gidu mu’ro gudisidhe baino. Konneno Goyrete gidinni riqiwate loonsanni hee’noommo. Mitto ragaannino IFDR Xaphoomu Ministirchinni hanafantinoti haanju harumi latishshi loossa jawaatte baatto kada hasiissanno yinannihu konnira wowe ikkitaraati.
Bakkalcho:- Lokka Abbaayyu egennamannori giddonni mittenna jawa Lokka Abbaayyu Biheeraawe Paarkeeti. Tenne paarke daa”atara daanno mannira doogotenna labbanno safote latishshuwa hattono owaante afi’ranni gangalatanno injonna qarqaru adawi maa lawanno?
Kalaa Mesfin:- Lokka Abbaayyu Biheeraawe Paarke turizimete handaarinni Sidaaminnino sa’e gobbate jawa eo abbitara dandiitanno jawa paarkeeti. Paarke tini la’niro lowo dubbinni amadantinote. Giddoseno addi addi dubbu saada amaddino. Kiirotenni 36 ikkanno mannirano tenne paarke giddo loosu kaayyo kalanqeenansa paarke tenne agaratenna awuutate looso loossanno. Tini Paarke tini Sidaaminnino sa’e gobbate deerrinni lowo miinju horo abbitanno yine agarrannitano ikkituro paarkete giddo loonsanniti mite mite loossa guuta hoogasenni kainohunni lowo manni daa”atate daate gedee millimillo no ikkinnina harfiinxoha dilawanno.
Paarke tennewa haadhe massitannoti doogo noose; qoqqowu mootimmano tenne yannara tenne doogo haaroonsate looso loossanni no. Kayinni, tenne Paarke daa”atara maranno manni harshammi yee teese ofolle higanno gede Loojjanna fooliishshi’nanni minna loosate millimillote aana no. Sa’u yannara qoqqowu mootimma Paarkete giddo babbaxxino qooxeessinni dagganno daa”ataano fooliishshidhe gangalattannowa loosate ga’rafo fushshite qixxaawo assitanni galtino; aananno haaru dirinni loosamanno yine hendanni. Hakka geeshsha kayinni paarke daa”atate dayhu Hanxaxete Quchumi giddo fooliishshi’ranno injo kalanqanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Lokka Abbaayyu Biheeraawe Paarke giddo afantannoti dubbu saada su’munni kulliro hiikkuriiti?
Kalaa Mesfin:- Tenne paarke giddo haammata dubbu saada afantanno. Konni daafira paarkete giddo heedhannoti babbaxxino dani dubbu saada kiirotenni kageeshshaati yine su’munnino hakkunna kuni no yine dianfanni. Hala’ladonna fakkana dubbu saada tenne paarke giddo afantanno. Kayinni, lawishshu gede kaynsummoro: Doobbiichu, Dagunchu, Gaarraanchu, Qorke, kullannireeti. Lokka Abbaayyu Beeraawe Paarke giddose amaddinokkiti dubbu saada dino yaa dandiinanni.
Tenne paarke qooxeessa agarsiisa; kuri dubbu saada babbaxxino garinni edderantannokki gede assa ninke la’annohano ikkiro Paarke tini kalaqamisenni hala’lado baatto aana ofollasenni kainohunni duuchu qooxeessi ledo baca widoonni hadhe xaaddanno. Konni daafira tenne paarke Lokka Abbaayyu Woradi callu agarannoha ikkikkinni qasiisotenni xaandanni woradda baala agartara hasiisanno.
Bakkalcho:- Abbaayyu Garbi wosinchu ishinchinni amadamanni no yinannina konne Garba konni qarrinni gatisatenna aante noo garinni agarate hiittoonni loonsanni hee’noonni?
Kalaa Mesfin:- Kuni Garbi lowota miinju horo afi’rino garbaati. Giddosino way giddo heedhanno saada baala noo Garbaati; Hakkuri giddonni xaa geeshsha garunni horonsi’noommokkitinna horonsi’ra hasiissinonketi Qulxu’mete. Tenne Qulxu’me wedella tantanne horonsi’ra hasiissannonke.
Xaa yannara kiirotenni 120 ikkanno wedella maamarunni tantanneenna loosidhanni afantanno. Kuni yaa kayinni konni Garbinni horonsi’ra hasiissannonke deerra horonsi’noommo yaa dikkitino. Woradu gede tayxe diro baxxino illacha tunge; baxxitino mixo mixi’ne loonseemmo yine hee’noommori giddonni mittu qulxu’me woshshaadate handaarinni wedella tantanate.
Kuri kiirotenni xawisummo wedelli hakko Garbinni Qulxu’me woshshaaddanni xaa yannara Somaale Laandete geeshsha dikkote shiqishshanni afantanno. Konni daafira konni Garbi giddo lowoti miinju horo no yaate.
Konni Garbirano hedeweelcho sa’u yannara Xaanu Garbi aana leellino gedeehu wosincho ikkinohu ‘Imbocce’ yaamamanno ishinchi afamino. Kunino rumushshisi 2 Meetire geeshsha baattote giddora lixannohonna Garba mooshshe hunannoha ikkasinni lowontanni kalaqama gawajjitanno yinanni ishinna giddonni mittoho.
Kuni ishinchino konni Garbi giddo leellinota buunxi qoqqowu mootimmanni ledo halamme daga kakkaysate looso loonsoommo. Lame Sase hinge marre dagatenni ledo konne Garba mooshshanno ishincho lainohunni hasaambe dagate huwanyoote kalanqe; ninkeno, konne ishincho hiittoonni assine gargarranni yitannota qoqqowu qarqaru agarooshshinna diilallote gade biilloonyi gargarranni uduunnicho haa’reenna dargu geeshsha marre loonse dagateno huwanyoote kalanqoommo. Kayinnilla, mitte yannara calla loonse agurranniha dikkino. Wo’ma woyte aanaho uurrine gargarate loonsanniha ikkinohura woleno halantanno bissara woxarante iillenke yinanniha ikkino daafira qoqqowu qarqaru agarooshshinna diilallote gade soorro biilloonyi ledo halamme loonsanni hee’noommo.
Bakkalcho:- Lokka Abbaayyu Woradi investimentete noosi injona maa labbanno?
Kalaa Mesfin:- Lokka Abbaayyu Woradi Sidaama noo jiro lowoti no yine hendanni woradaati. Sidaamu dagara bayru xawishshi giddo mitte ikkitinoti saadate jirooti. Konni woradi giddo kuuso saadate jiro no. Kiirotennino 400 kume ale ikkitannoti goombillu saada noo woradaati.
Wole widoonnino hala’lado baatto mannunni amadantinokkiti sunfe Sidaami giddo seekkine loonsiro haammata Sidaami giddo noo wedella kamala dandiitannoti; gorsu loosinni, woleno babbaxxino giwirinnu handaarinni, bununninna woloottu investimente handaarranni loosa dandiinanniti hala’lado fano baatto mootimmate angara no.
Woradinke giddo mitte ‘Bukkito Burra’ yinanni olliira investimentete ikkitannoti hala’lado baatto no. Hattenne baattora 16 ikkitanno investerooti xaa yannara baxxinohunni giwirinnu loosi handaarira bobbakke loossanni afantanno. Kuni gorsu loosinni dikkino; gorsu loosinni loonsanni investimenteno no.
Gorsu latishshi handaarinni loonsanni investimente qoqqowu deerrinni calla ikkikkinni Federaalete deerrinni albaanni IFDR Xaphoomu Ministirchi Oromiyu Qoqqowi widoonni noota maassiise ha’rino; hakkawaro ninke qoqqowu sharro aana hee’neenna ninke qoqqowi widoonni loosantannoti 12 kiilo meetire gede’nite gattino. Xa hatti taxxi yite keeshshitinoti goofate widira higge hadhanni no. Tini gooffanno woyteno haammata wedella hakko massine investimentete handaarinni bobbaasa dandiinanni.
Kuri kiirotenni 16 ikkitanno investerooti hala’lado baatto adhite xaa yannara loosu aana leeltanno. Kuri wiinnino woradu gede ajjinokki eo afi’neemmo. Wole widoonnino qarqaru latishshi aana kuri investeroota halantannonke gede assinummoro eo uytannohunnino gobbaanni qarqaru giddo babbaxxinore; lawishshahono, way, rosu minnanna wolereno loosate kaayyo noo daafira suffe noo yannankera lowo illacha tunge insa ledo halammenna waaxamme loosate mixote aana hee’noommo.
Gashshootu gedeno investeroota goshooshatenna konniicho dagge hasidhanno loossa handaarranni bobbakkanno gede assate hala’lado loossa loonsanni hee’noommo. Kuri investerootu be’e yitukkinni dagge loosidhanno gedenna loosidhinohunni insano afidhe wole ragaanni qarqaru teesaannorano ikko gobbate uminsa qeechi hee’rannonsahura; mitto widoonni ga’labbo agarsiisate; wole widoonni kayinni kuri investerooti babbaxxitino eo shiqishidhanno woyte safote latishshi qarri hee’rannonsakki gede albaanni nookkita 34 kiilo meetire ikkitanno doogo loonsoonni. Woleno babbaxxitino irko hasidhanno woyte mootimmate gedeno ikko woradu gede aliidi bissanni ledo halammannireno ale qolle saynsanni hasaambanni ha’ladore loonsanni hee’noommo.
IFDR Xaphoomu Ministirchi Dr Abiy Ahmed, “Amme Gobbanke Ha’nona” yitanno woshshattonni baara widinni daggino diyaasporino qoqqowu widoonni hige uminkerano afi’ne daga latinseemmo yitanno hedo amadde woradinke giddo investe assate fajjo xa’midhanni daggannori noohu haammatu manni noo daafira konni mannira injiino qarqara kalaqate hala’ladore loonsanni hee’noommo.
Konni daafira investerootaho noonke sokka saadatenna diidu ceo, irshu, qulxu’mete, buna latisatenna labbanno handaarranni bobbahate hasi’rannohu hiikku qansichino woradanke toyaate investimentete noo injo la”anno gede koysa baxeemmo.
Bakkalcho:- Hawadi yannara lolahunni gawajjantara dandiitanno yine bidhantanni qarqarra mereerinni mittu Lakka Abbaayya ikkino gede qoqqowu gorsu ejense mitte yannara uurrinshankera uytino xawishshinni qummeessitio. Konnirano ejensete gede assitanni nooti balaxote qixxaawo noo gede qummeessitinona; ki’ne woradu gede kuni mannunna jajju aana dano iillishannokki gede loossinanni heedhinoonniri maa lawanno?
Kalaa Mesfin:- Woradu giddo 22 Baadiyyete olluubbanna 2 quchumu olluubbanni ledo xaphooma 24 olluubba no. Kuri olluubba mereerinni woradu ofollonni yaano Hanxaxete Quchuminni 45 kiilo meetire xeertinyi aana afamannohu Abbaayyu gaangaawi ollaa yine woshshinanni olliira hawadi yannara lolahu daye qaetenni manna daransiisanno.
Konne ollaano mootimma adhinummo gedensaanni ayirradu qoqqowinke pirezidaantichi towanyo assanni dayi yannara daga hedeweelcho lolahu daye oosichonkeno jajjankeno adhe ha’ranna gawajjammanni hee’noommo yitannota kayissuhu gedensaanni; woxunni 43.6 miliyoone ikkanno woxe gaammeenna xaa yannara 2 kiilo meetire lolahu booe loonse lolahu mannanna jajjano gawajjannokki garinni mitte doogo amade ha’ranno gede loonsanni hee’noonni. Konnira qoqqowu gorsu ejenseno taxidhe loossa afantanno. Anino woradinke daga su’minni qoqqowinke mootimmara lowo galati hee’rannoe.
Bakkalcho:- Ninke widoonni noo xa’mubba gumulloommo; jeefote gattino yaatto hedonna saysatto sokka heedhuro kaayyo uyneemmohe.
Kalaa Mesfin:- Jeefote saysa hasi’reemmo sokka, qoqqowohono ikko woraddate hee’noommo massagaano daga uytinonke eeggo halaalunni fulate hashsha barra yinummokkinni soqqama hasiissannonke. Massagaano hakko deerrinni soqqantanno woyte dagano qole massagaanote qote uurrite latishshise hegerannonna shiimurinni gufi’rannokki gede halama hasiissannonsa.
Xaa yannara Lokka Abbaayyu Woradi gede mootimmate widoonni loosamanni noo loosi hala’ladoho. Konne loonsanni hee’noonniha hala’lado looso daga aneho yite adha hasiissanno. Xa hee’noommo yannara latishsha mittu midaadinni woy mootimma calla loossanno yine dianfanni; dagano hakko deerrinni latishshu aana umise anga hiixata hasiissanno daafira dagate heedhannoe sokka mootimma loossanni noo latishshira dagano dagatewiinni agarrannire assa hasiissanno yitannote.
Wole widoonni buxima hunate baalunku qansichi ka’’a hasiissannosi. Buxima manchi beettira diinaho. Buxima manchi beetto hojja afi’re hee’reennanni ukke ha’ranno assitanno; ila heedheennanni ewelichaanna yinara dandiine hee’neenna ewelo yiisiissanno. Konni daafira qansichu baalu yannasi garimale hunikkinni buxima hunate sharro assa noosi.
Saeno, miinja boowirsi’rate afi’noonire mitte hinge fince huna dikkitino; seerisenni horonsi’rate looso loosa hasiissanno. Xa hee’noommo yanna nirite gedeeta ikka hooggara dandaanno. Diilallote gade soorramme korkaatinni sai diro 7 kumi gishshi baatto aana winxoonni laalchi mereerinni 3 kumenna 300 gishsha ikkanno gidu laalcho huntino; Kuriuu kiisi’rate xa Goyi’rete loosira aju akkali loosoho iillinohu gatira sa”a hasiissanno. Daga tenne seekkite huwata hasiissanno. Wedellichuno tenne yannara annaho ledo bobbahe dhukisinni kaa’le ga’a dona boowirsirate qeechasi fulo yitannoti nooe. Tini Lokka dagarano ikko nabbawanno baalira bayra sokka’yaati.
Bakkalcho:- Kalaa Mesfiin Melkaamu, Lokka Abbaayyu Woradi Qara Gashshaancho, yannakki fajjite qixxaawote kifil;enke ledo assootto keeshshora Itophiyu Pireesete Uurrinsha su’minni galateemmo!
Kalaa Mesfin:- Anino Itophiyu Pireesete Uurrinsha lowota asse galateemmo. Tenne uurrinshara konni albaanni beeqqo dinonke. Xa konne kaayyano afi’noommohu, Sidaamu sharrame wolaphe mootimma afi’rasinniiti. Kuni miidiy Sidaamu miinja, poletikanna dagoomitte heeshsho nabbawaanote shiqishannoha ikkino daafira lowo geeshsha hagiirru nooe. Galateemmo!
Bakkalcho Maaja 21/ 2014
