Wodiidi Oromiyi Guji Zoonera Sebaboru Woradira ilame lophino. Ayeno Itophiyu oosochi gede rosu mininni hige maatesi loosunni owaatino. Loosidhe galtino maatenni fulinoha ikkasinni maatesi gibrinnu loosinni hattono saada allaalatenni ikkannosihu dino. Siittunni kayise jajjabba saada geeshsha allaalatenni worba allaalaancho ikkinota kayisanno.
‘’Saadatenni sa’ino jiro dino’’ yee ammanatenni aleenni saadete lowo baxilli noonsa maatenni fulinohu techoonekehu seyoote wosinchinke kalaa Wuddeessa Yaachise yaamamanno. ‘’Guji Hiland Coffee Pilantation’’ yinanniha buna laashshine gobbara sonkanni kubbaaniyi safaanchonna annaati; hattono Bua Absa shiilo latishshi boordete pirezidaantichaati. Seyoote wosinchinke bununni hattono shiilote latishshinni ledote hoteeletenna woloottu handaarrara bobbahe gummaamo ikka dandiino.
Anjesinni saada allaalatenni yawosi garunni fulanna lainohu annisi saada ce’’atenni saadate dureessa ikkanno gede xixxiiwinosi. Isi kayinni saadate jiro latishshinni afi’nanni jironni sa’ino ajuuja noosinkanni; babbaxxitinoti daddalu hedo giddosi wo’mitinohura annisi shiqishinosi ce’’e galate calla anga di uyino. Lowo geeshsha shiima ikkino karameellinni daddalo hanafe techo jajjabba uurrinshuwa uurrisanna massaga dandiino.
Rosisira qoteho maatesi owaatanni keeshshinohu kalaa Wuddeessi; ‘’Baalunku olu xawo’’ yinanni dargete gashshooti yannara aja wedellichaati. Tenne yannara olaho lowohunni hasamanno; rososi uurrise gadachame soojjaati Goojjaame harirono, hasattosi rosonna daddalo ikkasinni ba’’e qaesi higanno.
Higanni hee’renni 10 kifile rose fonqolamatenni dancha guma abbe 11 kifile sa’’anno. Ikkollana ‘’Baalunku olu xawo’’ yaanno lallawi kainokkihura rososi sufate didandaaminosi. Konni daafira giddosi noota daddalu hasatto loosu widira soorrate mudhe karameellu daddalo sufi; Karameellu daddalinni aane lukkuwu daddalo hanafino. ’Suutunni quuphichu lekkatenni ha’ranno’ yinanninte gede daddalosi shiimaaddu uduunniwa lossatenni hedosi loosunni leellishate sharro amadanno.
Karameellu daddalinni hanafe lukkuwu, me’’u, saadatenna gidu daddalira bobbahino. Rososi 11 kifilera uurrise wo’munni wo’ma daddalu widira higasinni loosisinni roorenkanni gummaamo ikkanni dayino. Harancho yanna giddo jawa woxe afi’rasinni aleenni hagiirsiissanno soorro abba dandiinota qaaganno.
Ilame lophino Wodiidi Oromiyi Guji Zoone culkunni afantannota ikkasenni baalunku handaari daddalisinni ledote shiilote handaarira bobbahe Culka hidhino; hirino. Yanna luphiima woxe afi’ra dandiinotanna guma borreessiisino yanna ikkiturono daddalu lame afi’rinoha ikkasinni kisaarahono aamamino. Kisaaru tonnu diri aleenni ikkitanno yannara daafursinosi. Hee’ranno mini gatikkinni baankete mini asalinni amadame Carataho shiqanno geeshshano iillino.
Tenne baala harinsho giddo mitto barrano hexxo mudhikkinni qarraho anga uyikkinni dandee sa’’ate luphiima sharro assino. Sharrosino maganu kaa’lonni gummaame ikkitusi. Tonne dirra kiirsiissinoti kisaaru yanna jawa roso rosiissinositanna sa’’anno buusa ikkitinosita coyi’ranno.
Babbaxxino daddalu handaari aana dodamanna lainosi mittu jaalisi widoonni bunu handaara karsaminota kayisannohu kalaa Wuddeessi; yannate noosi jawaante huwatinohu ledosi lophino jaalisi bunu latishshinna dikko aana illacha asse loosiro gummaamo ikka dandaannota amaalannosi. Daddalu loosira calla baxxitino hasatto noosihu kalaa Wuddeessino, jaalisi amaale adhe qooxeessisira buna latisa hanafanno.
Guji Zoonera Shaakkiso woradira umita bunu Investimente fajjo afi’re 1992 M.D nni 200 hektaare baatto aana bunu latishsha hanafinohu kalaa Wuddeessi; shoole jaallasi beeqqisiisatenni Mormora bunu kaashshi latishsha uurrisino. Hatte yannara haammata bunu chiginye qixxeessatenni looso kaajjishi. Laalchu guma aannohu Shoolunna Ontu duri gedensaanni ikkasinni onte dirra giddo bunu guma laaleenna dikkote shiqisha dandiino.
Shoole jaallasi ledo hanafinohu Mormora bunu latishshi dancha guma borreessisanni noohonna wolootta roduuwa kubbaaniyyuwa kalaqira dandiinoha ikkasi kayisannohu kalaa Wuddeessi; addi addi kubbaaniyuwa uurrisa dandiinotano dimaaxino. Balaxotenni oososinna maatesi su’minni uurrisinohu ‘’Guji Hiland Coffee Plantation’’ buna laashshe gobbayidi dikkora shiqishanni afamannoha umisi kubbaaniya ikkanna aanteteno shiilote latishshinni ‘’Bu’’a Absa Shiilote latishsha’’ yaamamino kubbaaniya 21 miillanni uurrisa dandiino.
21 miillanninna 21 kumi birrinni uurrinsoonnihu kuni shiilote latishshu maamari xaa yannara 315 miilla hanqafinoha qaddo shiilote latishshi kubbaaniya ikkino. Qarunni Culka Biheraawe baankera shiqishatenni luphiima guma borreessiisanni afamannohu kuni kubbaaniyi; xaa yannara Culkunni ledote Tantaleminna woloottano babbaxxitinore ayirradda shiilo latisatenni 43 Miliyoone Birri ale uurrinshunnihanna milli yaanno jajja kalaqa dandiino.
Woloottu ledo uurrisino shiilote latishshinna Mormora bunu latishshinni ledote callisinni massaganno Guji Hayilaande Kofee Pilanteshiine safaanchinna anni kalaa Wuddeessi; shaakkiso quchumira shoole beeddakko hoteele noosi. Hoteele qooxeessu dagara owaante uytanni afantannotenna quchumu lophora kaa’lo assa dandiitinote.
Kalaa Wuddeessi kuri kubbaaniyuwanni xaphoomunni 4 kume ale ikkitanno qansootira loosu kaayyo kalaqino. . callisinni uurrisino kubbaaniyuwanni ledote jaallasi ledo ikkatenni shiilote latishshira bobbahe batinyootaho loosu kaayyo kalaqino. Callisinni massaganno Guji hayilande Kofii Pilanteeshiinera 150 hektaare baatto aana latisanno buninni ledote 1 kume ale ikkitanno halamaano loosidhe galtinori ledo mitteenni loosanno. Loosidhe galtinorira hasiissanno e’’o shiqishatenni laashshitanno buna hidhanno. Guji hayilande kofii pilaanteshiinera umisi baatto aana laashshannohanna loosidhe galtinori laashshitanno buna lede gobbayidi dikkora shiqishanno.
Guji zoonera laashshinanni buna Dukemete qooxeessira afamanno buna qineessinanni ijaari giddora eessatenni hayishshine fille gobbayidi dikkora sonkanni. Buna qineessinanni ijaari addi addi maashinna amadinoha ikkasinni uurrinshu umisinni sa’’e qooxeessaho afantannorenna buna gobbayidi dikkora shiqisha hanaffino dagara buna luxuwatenna filate owaante aanno.
Buna laashshe gobbayidi dikkora shiqishanni afamannohu Guji Hayiland Kofii Pilanteeshiine mereerimunni dirunni 8 Miliyoone Doolaare e’’o abbanno; hattono Mormora bunu laatishshino dirunni 1-2 Miliyoone doolaare geeshsha e’’o abbanno. Xaphoomunni dirunni 10 Miliyoone doolaare gobbate e’’o abbatenni luphiima miinju kaa’lo assanni afamannohu kalaa Wuddeessi; qarunni Awuroppu gobbuwa lede Ameeriku, Jaappaanne, wodiidi Kooriyinna Cahyinu dikkote iillosi ikkitinota hasaawinonke.
Tayixe ikkadu xeeni hoogasinni hasi’nanni bikkinni laashsha dandiinoonnikkita kayise; xaa yannara qooxeessaho ikkado xeena ganasinni Guji hayilande kofi Pilanteshiinetenna halamaano loosidhe galtinorinni luphiima laalcho agarranni. Konnira aanino diro heedhannonsa gumulo sa’u dirranni woyyaabbinota ikkitannota xawisino.
‘’Hiikku kubbaaniyino looso loosanno qooxeessira adhamooshshe afi’ra hoogiro gummaamo ikka didandaanno’’ yaannohu kalaa Wuddeessi; dagoomu giddo e’ne loosate mootimmatenni aanne dagoomu fajjo qarunni hasiissanno yaanno. Konnira qooxeessaho afantanno dagoomu bissara loosu kaayyo kalaqatenni hanafe babbaxxinoha safote latishsha loosatenni dagooma horonsiraano assa dandiinota coyi’ranno.
Lawishshaho shiilote latishshi handaarira bobbahi yannara Sebabiru woradira Sebichonna Sire Buqe olluubba xaadissanno doogga loosatenni dagoomunnita dirra kiirsiissino xa’mo qola dandiino. Ledoteno Dembiwuddo olla Wuddo Adaama umi dirimi rosi mine haaroonsatenna ledote mine mine halashshate looso loosino. Kunni qooxeessira doogote looso lede zoonetenna woradu qooxeessira haammata latishshu loossa loosino.
Gobboomu hajubba aanano beeqqaancho ikkatenni afamanno. Gebeta Lehageri pirojekte lede mootimmate woshshattora dawaro qolanno. Somaalete qoqqowinni darantino qansootira Lame miliyoone birri ale fulo assatenni halamasi leellishino. Dukemete uurrisino Industire qooxeessira heedhanno daga xalala anganni waa afidhinokkire ikkansanni hoowesi giddoyidinni Onte miliyoone birri ali fulo assaenni dagoomaho anganni waa loosino.
Kalaa Wuddeessi karameellu daddalinni ka’’e lukkuwa, me’’e, saadanna gide daddalatenni daafursitannota daddalu doogo murmure hodhino. Techo bununna shiilote latishshinni luphiima guma borreessiisatenni macca dureessa ikkino.
Itophiyaho kalaqamu uynoti jawa elto noose; baxxinohunni bushshu shammenni, dubbunni, shiilotenna diilallote gadenni lowo geeshsha maassantino gobba ikkase xawisannohu kalaa Wuddeessi; ‘’Itophiyu daga aamantinonke eltonni horonsira didandiinoommo’’ yaatenni xawisanno. Ledoteno ‘’Tenne uulla dangoommo illacha so’nanni hee’noommo’’ yaatenni ‘’kalaqammoommo illachira hee’no’’ yaanno. Aamantinonke kalaqamu eltonni loonse dancha guma laallo yaanni sokkasi sayisanno. Ninkeno isi hedo beeqqine Itophiyu jironna elto horote aana hosiisate sharrama hasiissannota huwachishate banxeemmo.
Qiddist Gezaheny
Bakkalcho Ella 30 , 2014 M.D
