Ilama culkaame dhagge borreessitino pirojektuwa mereerinni Itophiyu hiddaasete kofatto qarunni kullannite. Badheessa 24, 2003 M.D albihu xaphoomu ministirchi Melles Zeenaawihu safote kincho tugi barrinni kayisse wo’manti Itophiyu daga dhukinsa fajji bikkinni kofattote ijaarsha irkissanni keeshshitino. Mitto birra gobbayidi kaa’looshsheno ikko liqoo afi’noonnikkiti tini kofatto; batinye hekko sa’’e jeefamate birxe iillinota Badheessa 11, 2017 M.D xaphoomu ministirchi Abiy Ahimedihu (D/r) faajje assino.
Bayiriidi hiddaasete kofatto ijaarshi; “batinye qarra la’noommoho” yaanni xaphoomu ministirchi Abiy Ahimedihu (D/r) coyi’rino. Ijaarshu waaco hirre kofatto noo base geeshsha hodhisa gobbayidi xiiwo ledo ledante “lowo geeshsha mitiinsinoha” ikkinota huwachishino.
14 dirra meddi yitino yanna adhitinoti kofatto; xaphoomu ministichi qummeessinonte gede ijaarshu loosi gumulamanna calla ikkikkinni jeefama geeshsha batinye hekko sa’noonni. Baxxinohunni Gibtsenna Sudaane sa’e sa’e kalaqqanno hembeelo sa’ne ha’noonni doogganna afi’noonni guma hendanni woyte ammanate qarrisannohanna dhaggeeffachishannoho yine coyi’rate dandiisiisanno.
Kalqoomunniri jajjabbu liqiissaanonna kaa’looshshe uyitannore kalqoomu woxu uurrinsha (IMF) labbeemme uurrinshuwa kofattote ijaarsha irkissannori liqoonna kaa’looshshe uyitannokki gede korkaata ikkitino hajubba mereerinni qarunni Gibtsete sharre guma ikkinoti addaho. Ikkeennano kofattote ijaarshi ledo amadisiisaminohunni Itophiyu mootimma kalqoomu kaa’looshshe hoogase Itophiyu daga kaajjishshino.
Safote kincho tungoonnita harunsite gobbayidi xiiwo huwatte Itophiyu daga hunkeensanna mundeensa uyitannota buuxissino. Ikkadu womaashshi hoogirono Itophiyu daga olaho calla ikkikkinni latishshahono sharrama dandiitannota leellishshino ikkitooti. Latishshaho sharramansa umisenni mittimmate macciishshamme kalaqate widoonni Itophiyu hiddaasete kofatto fultino qeecha xawisa dandiinanni.
Ledoteno kofattote ijaarshi harinshonni Gibtse duuchu daninni kofatto gufisate wo’naaltino. Kofattote ijaarshi hanafote aana hee’reenna ganatenna gawajjate mixidhinota Itophiyu mootimma affino. Itophiyu giddo canco kayisatenni gobba hembeelsate gobba ga’labbo hoogge ijaarsha uurrissanno gede hedde loossanni keeshshitinota afate dandiinoonni. Ledoteno ijaarshu aana noo ogeeyye dogge gufisate wo’naaltanna sharrensa tajetenni irkisante xaaddotenni Itophiyu Televizhiinera sa’ino.
Itophiyu Gibtsete dagara hiddaasete kofatto ijaadhitannohu Gibtse gawajjate ikkinokkita egensiisatenni “kofatto luphiima gawajjo di iillishshanno’ne; konni daafira ogeeyyete gaamo uurrissine xiinxalla dandiitinanni” yitannota lowo geeshsha qinaawa sokka sayissino. Ikkollana Gibtse gurchunni Itophiyu lophonna latishsha danchummatenni la’’atenna adhate dibaxxino.
Gibtsete dagara babbaxxitino doogonni marro marro higge; “giwansiissannoti, yekkeersiissannoti, konneno ko’ono woxe fincishiishshanno hajo dino. Halamme mitteenni loonsoommero lamenti daganna gobbuwa horonsiraano ikkitanno” yinirono Gibtsete daga suwashsho dawaro qolate dihasidhino. Konnirano babbaxxitino korkaatta noonsa. Umikkihu koliddanna Afriku dagara noonsa ajino laooshshinni kainohunniiti.
Wolu kofattote ijaarshi Itophiya latisannose. Kuni kayinni Afrikunna kalqoomu adhamooshshese lossanno. Aantete Abbayi horonsirate dhukise lexxanno. Wolootu Abbayi laginni horonsidhanno gobbuwa ille fa’nitanno yaanno kaimino noonsa. Ikkeennano Gibtsete daga gufisate hiittoo korkaatino hee’rinsaro illete leellino guma borreessiisa didandiitino.
Heddino doogonni wo’ma hoogeennansa hasaawano hanaffinonkanni. Hasaawunni Gibtsete daga kaima assidhe yekkeerantanni keeshshitinohu kadote gashshooti wodho kayisatenni Nayili laga horonsirate kalqoomu qoosso insata calla ikkitinota xawisatenni hanaffinoti hambannita di ikkitino. Faranjootu diru kiiro 1891 nni harinsoonnita Itophiyu beeqqinokkiti Abbayi laga lainohunni assitino sumimme kayissanni bagissanno yekkeero assitanni keeshshitino.
Faranjootu 1902 nni Ingilizetenna Amaaru afii tiro babbaxxitinota ikkasenni Itophiyu mootimma kaajjishshinokki sumimme kultanni yekkeeramate wo’naaltino. Ledoteno baxxinohunni Gibtsete Nayili lagi aana loonsanni kofatto huuro huurotenni hunate qoosso aate geeshsha iillitannotanna Gibtsenna Sudaane co’eessa waa gatissukkinni wo’munni wo’ma uminsara bebbeeqqitinota 1929 nna 1959 sumimme dhaggete qoossora qara kaima ikkitinota duuchcha higge xawissanni keeshshitino.
Gibtsete daga calla ikkitukkinni Sudaaneno aleenni kulli sumimme xawissanni Itophiyu, Gibtsetenna Sudaanete mereero sufotenni barrubbate geeshsha babbaxxitino yannara dirra kiirsiissino hasaawa harissino. Itophiyu daga jawa yekkeero nooha, mite mite yannarano Gibtsete daga hasaawa kadde fultanni; huuccineenna galagalte e’anna hasaawa assinanni akata cincatenna hayyotenni sa’’ansa Gibtste daga caacceessitino.
Sasente gobbuwa mereero assinanni hasaawa sa’e halantino Arawete gobbuwa horonsidhe xawishsha fushshiishatenni waajjishiishate wo’naaltu. Hajo halantino mangistuwa adawu amaale mine massate assitino wo’naalshi heddino guma diabbinonsa. Itophiyu mootimma jawa sharronni hajo Afriku mittimmawa higgino.
Kuni baalu ikkanna 2012 M.D Maaja aganira bayiriidi hiddaasete kofatto umikki waayi wonsha gumulloonnita faajje assini. Kofattote ijaarshira xaaddotenni beeqqitinorinni ledote hasaawanna yekkeero harissino xiinxallaano, kofattote ijaarshira marrro marro higge boonde hidhatenna aamansha aatenni Itophiyu hiddaasete kofatto gumulantanno gede kaa’lo assitanni keeshshitinori wo’manti Itophiyu daga hagiirrunni wo’mitu. Waayi wo’ma Itophiyu hasidhanno suudinni lagunni horonsidhanno eeliidi gobbuwa aana hiittoo gawajjono iillishikkinni diru dirunkunni gumulami. Hendoonni garinni 74 biliyoone M3 waa amada dandiini.
Kofatto wo’mu dhukisenni wolqa kalaqa dandiitanno deerra iillitu. Handaaru xiinxallaano kultanno garinni; kuni lowo geeshsha jawa tiro afi’rinoho. Miinju ragaanni qarunni la’’a hasiissannohu fincantanno wolqa hirre afi’nanni e’’o calla di ikkitino. Tini e’’o Itophiyaho noose gobbayidi soorro anje hattono gobbara sokkanno bikkamino laalchi garinni minshannita di ikkitino. Ikkollana wolqa kalaqate ledo amadaminohunni afi’nanniti hala’lado horo heerase la’’a hasiissanno.
Umikkihu hiittoo mitiimmubbano batidhuro Itophiyu daga halantino cigilenni mitteenni ka’e jawa dhagge loosa dandiitannota kalqete leellishshino seyooti. Tini poletikuno ikko miinju ragaanni heedhannose tiro jawate. Itophiyu dagara kaa’looshshenna liqoo ho’la meessaneeto mishiishatenni gobbaanni wole horo heedhannosekkita leellishanno. Wole widoonni mootimma sufotenni jajjabba kofattuwa ijaarate sayissanno mu’rora jawa waaco ikkitanno.
Tittirotenni kofattote seyoo la’nanni woyte; Elektirikete wolqa fayyimmate, rosunna owaante aate ledo hala’ladunni xaaddanno. Itophiyu daga afidhannota fayyimmate owaante woyyeessate elektirikete wolqa heedhannose qeechi luphiimaho. Fayyimmate mereershuwa aana owaante lifixisiisateno ikko taaltino owaante aate injoo kalaqanno. Hashshi loossa gumulate caabbichunni hanaffe uyitanno horonni ledote baxxinohunni tekinoloojete ledo amadaminohunni maashinetenni uyinanni fayyimmate owaantuwara elektirikete wolqa assitanno kaa’lo shotunni xawisantannota di ikkitino..
Rosu ledo amadaminohunni rosiisaanono ikkito rosaano yannate ledo taaltino tekinolooje horonsidhe egennonsa halashshatenna sayisate elektirikete wolqa heedhannose qeechi luphiimaho. Wole widoonni babbaxxino garinni woraddatenna zoonnate qoqqowubbateno hattonni uyinanni owaantuwa lifixanna yannaasincho assate widoonni elektirikete owaante heedhannose qeechi luphiimaho.
Industirete hala’lara wolqate bikki ikkado ikka heedhannose kaa’lono hattonni kula hasiissannota di ikkitino. Batinyunni kalaqa dandiiniro wolqa hoogge qarrantannori industirete handaarra diheedhanno. Kuni industire baqqi assatenni ledote loosu kaayyo kalaqate noosi horo luphiimate. Kuri baalunku tittirotenni la’niro Itophiyu hiddaasete kofatto jeefama mittu mittunku Itophiyu daga heeshsho aana assitanno kaa’lo xa’mote dishiqqannote.
Kalaqantanno wolqa Industiretenni ledote gibrinnu handaarirano jawa horo uyitannota ikkinoti addaho. Gorsunni latisate elektirike heedhuro xiiwote wolqanni loossanno maashinna horonsira dandiinanni. Hattono Itophiyu hiddaasete kofatto Itophiyunnita sagalete wowe buuxisate kaa’litanno wole uduunnichooti yinara dandiinanni.
Hoteellanna wolootuno daa’’attote mereershuwa wolqa hasidhanno. Daa’’ataano goshooshate assinanni sharro irkisatenni kofatto umise qeecha fultanno. Kuri baalunkura Itophiyu hiddaasete kofatto kaa’lo luphiimate. Kofattote badheenni hiikku waayino qulxu’mete ce’’attora kaa’lannoha ikkanna qooxeessaho giddichuwa heeransa harunsine daa’’attote base ikkansanni turizimete handaarinni heedhannose kaa’lo kayisa dandiinanni.
Hattono Itophiyu hiddaasete kofatto jeefama korkaatinni batinye daga tunsotenni fultara dandiitanno kaayyo kalaqantanno. Tini tunso caabbichunni riqiwate harinsho dannu qooxeessira afantanno qachu gobbuwa dagara gattannota ikkase hendanni woyte Itophiyu wolqa hiratenni afidhanno gobbayidi soorronni ledote qooxeessu mittimma kalaqatenni heedhasera dandiitannoti poletiku tirfe luphiimate.
Kuri aleenni xawinsirenna wolootano xawinsoonnikkire kofattote horubba hendanni woyte Itophiyu ka’’ooti yaate dandiisiisanno. Kofattote jeefama Itophiya albi bayirreenyisewa qoltannotenna qajeellete birxichira iillishshannose malaate ikkanno yaate dandisiisanno. Togo yinoonnihu korkaatiweelo di ikkino. Togo yinoonnihu korkaatiweelo di ikkino; aleenni xawinsoonni horubba aleenni Ameeriku lophora korkaata ikkitino kofatto la’’atenniiti.
Ameerikunniti “Huver” yinanni kofatto 1929 nna 1930 M.D Ameerikaho kalaqantino miinju umbe yannara ijaarroonni kofattooti. Kofatto ijaarate 10 kuminni kiirranniri Ameeriku qansooti beeqqitino. Xibbuunni kiirranni daga kakkalantino. Kofatto Nevaada, Arizoonanna Kaliforniya labbeemme galchimi gashshoottara qara wolqate bu’’eeti. Diru dirunkunni miliyoonetenni kiirranni daa’’ataano mereersha ikkatenni Ameeriku jireenyira luphiima kaa’lo assitino. Batinyootu uyitino hedonni; Huveri kofatto Ameeriku seyoora assitino kaa’lo luphiimate. Konninni harunsite Itopiyu bayiriidi hiddaasete kofatto Itophiya qajeellete birxichira iillishatenni culkaame dhagge borreessiissanno yitanno hedo amada dandiinanni.
Handaaru xiinxallaano huwachishshanno garinni; Itophiyu hiddaasete kofatto batinye hekko sa’e danchu garinni jeefantanni afantanno. Mittimma kaajjishatenni kofattote ijaarsha jeefisa dandiinoonninte gede woyyaawino Itophiya aantino ilamara sayisate Itophiyu hiddaasete kofattonni leeltino mittimmanna kakkaooshshe wolootu latishshu handaarranni leda hasiissanno. Tenne kofatto dhagge culku mazgawinni amande aantino ilamara sa’anno gede, kofatto qansootaho afisiissanno horo buuxisate hajo la’annonsa bissa baalanti loosa agarantannonsa.
Qiddist Gezzaheny
Bakkalcho Ella 5, 2017 M.D
