Sidaamu daga umise umose gashshate seeda yannara qaraartino sharro assitanni keeshshitu gedensaanni gobbankera daggino soorronni sharro guma laalteenna qoqqowo ikkini kawa sa’u lame dirrara dagoomitte, miinjunna poletiku handaarranni gummaamma loossa loonsoonni.
Soorro daggara albaanni sai gashshooti yannara 27 dirrara Sidaamu daga latatenna wolaphate hasatto kaiminni babbaxxitino yannara xa’midhanni keeshshinota latishshunna danchu gashshooti ragaanni loosantinokki loossa qoqqowu tantano adda ikkitu kawa, sa’u lame dirrara babbaxxitino handaarranni gummaamma loossa loonsoonnita xawinsoonni.
Sidaamu dagoomu qoqqowi mootimma safi’niha 2ki diro korkaata assatennino sa’u lame dirrara qoqqowu giddo babbaxxitino handaarranni dagoomaho owaantenna horo uytanno gede hixamanyine loonsoonni loossa iillitino deerra babbaxxino dagoomu bissanni filantino bissa basente towaanyo assite la’inoha ikkanna xaphi yitino gumulshu ripoorteno shiqqeenna hasaawa assini gedensoonni qoqqowu mootimma safi’niha laynki diro Ella 27/2014M.D iibbino garinninna babbaxxitino qixxaawubbanni Hawaasi quchumira faajjetenni ayirrinsoonni.
Tenne hajo lainohunni harinsoonni barera barete beeqqaanonni jawaatunna laafu waati kaeenna; roorimankanni jawaachishshanno loossa gumula dandiinoonnita la’ino garinni farcidhino.
Qoqqowu pirezidaantichi kalaa Desta Ledamo qoqqowo safi’ni kawa loosantino loossanna dagate hasattonna xa’mo garinni gattino loossano yanna uynikkinni loonse dagooma horaameeyye assate amandoonni ajuujanna noo kaayyo lainohunni tenne yannara kaysino hedubbanna uyno xawishshi aananno garinni shiqino.
Poletiku ragaanni:-
Poletiku ragaanni qoqqowu mootimma gobbate annimma, Itophiyu daga sa’’anno galtino giddo budunni gashsha; gashshinanni daganni ledo duuchante handaarra lainohunni hasaambe gumula; gumullanni hajubba heedhuro qeechinke deerrinni ragunni qeechanke afi’rate.
Qoqqowinke widira dangeemmo woyteno poletiku gumulo hasiissuro umisi wodho wodhe; umisi galtino fushshi’re umisi jirte garinni minesi gashshi’rate woloottu anga worrikkinni, wolu daye awuutikkinni umosi dandee gashshanna hosiisa, ikkitannotanna injiitannota ma’la poletiku illenni la’nanni hajubbaati.
Kuri qooxeessuwara Sidaamu sa’u lame dirrara afi’ri kaayyo maati yitannoti la’ne hasaambara hasiisanno illachaati. Qoqqowo ikkate saynsummo yanna sharrote akatinni duuchunkuri maa lawannohoro bikkisinni la’ne sharronke qoqqowo ikkate guma laaltinota anfe adha hasiissanno.
Sidaamu poletiku handaarinni xa noo deerrinni birenkunni xaaddinosita shoyillawunna ontawu diri gatto lamu diri giddo fushshino yine hendeemmo. Konne yineemmo korkaatino mite mite gobbuwa la’nummoro gobbano ikka dandiitanno wolqanna mannu batinye afidhinoti ayirradonna hala’lado daga qulullaame ikkite umise malaati nookkita; su’miseno ka’’annokkita ikkite keeshshitino ikkito qoqqowo ikkinummo gedensoonni sai lamu diri giddo Sidaamu umisi sumuda afi’rinoha; baandeerinke gotti yee xawe leellannoha ikkasinni konne sumuda la’nanni woyte kuni Sidaamaho yinanni malaate afi’ra lowo ayirrinyeeti. Shotu garinni la’nanniha dikkino.
Itophiyu giddo heedhannori wo’manti daganna dagoomi ninke gede hala’lado dagate kiiro nafa afidhukkinni gaamote deerrinni qoqqowo ikkite baandeera adhite shiqqanno yannara; Sidaamu umisi baandeera afi’re; gobbate deerrinni malaate wodhe gotti yee leellino.
Hakkiinnino saeenna wole gatteenna Afiinke gobbate deerrinni Jireenyu paarte songo harisidhu yannara gobbankera 86 afuubba giddonni lewu/6/ afii callu hasaawamino yannara lee afuubba giddonni mitto ikke songote harinsho baala Sidaamu afiinnino kullanna wolootta afuubba ledo taalo uurre Itophiyu giddo jajjabba gobbate hajubba massanganni afoo ikka Sidaamu lophe iillino deerraati leellishannohu.
Sai diro doorsha gunde mootimma safi’ni yannara gobbanke qaru quchumi Addis Ababaho Mesqel Addebaabayete daga dagoomu qoqqowu garinni sa’u yannara Sidaami dagano qoqqowo ikkitino daafira diraho laynkita ikkite daggino. Daganke hakkiicho shiqqe leellishshino gaarinna gaacheeni; wogasenna biinfillise ofollino manna Afrikunnihanna gobbanke mootoolle basetenni milli asseenna gobba gashshino nugusi daye maassi’ralla hooginona kincho amada geeshsha iillishinohu Sidaamu assanno qeexaalinna hirri, iibbillisi mine minenko noo manna wodanna bulukki assikkinni gatino yee dihedeemmo.
Bashsho ikkoommero hattoo bare beeqqineemmohu Wodiidi daga yineennankeetillana Sidaamaho yineenna dikkino. Sidaamu Sidaamimmasinni Itophiyunni sae kalqete miidiyubbara konni deerrinni gotti yite leeltino daga la’neemmo woyte gobba gatisate ninkeno assinoommo sharronni kawiinni Benishaangulete, Amaaru qoqqowira Affaarete assini sharrora Sidaamu albisaancho sharramaancho ikkinota leellishino garinni daganna mootimmano farcidhanni noo dhagge no. Bire Adiwa gaandi waro daga dagoomu mitteenni gaadde Itophiya gatissino yinanni ikkinnina meu Sidaami gaadi hakka waro yitannota dhagge diamaddino. Xa kayinni Sidaamu umisinni gaadu base massage gobba gatisa dandiinota Itophiyu deerrinni dhaggete borreessinoonni. Kurinna labbanno hajubba ragaanni Sidaami qeechi gobbate deerrinni luphi yee leellino.
Miinju ragaanni:-
Miinju ragaanni la’nanni woyte sa’u lame dirra giddo gumulaminore lamu garinni kaynse la’’a dandiinanni. Qoqqowo safi’nummo gedensoonni daganniha latishshu xa’mora dawaro qolate dagate beeqqonna horaameessimma huwachinshe heeshshonsa woyyeessino yaanno adawarshinniiti ka’noommohu. Konne assano dandiineemmo yineeti ka’noommohu. Dandiisiissanno injo noonkehuraati. Sidaami daga heeshsho woyyeessate amaalammenna sumuu yine mittu hirbinni qaanfummoro dagate horono ikko heeshsho woyyeessa dandiinanni.
Dagate horonsi’raanchimma huwachishatenna lossate gutunni horonsidhannore mitto widoonni; annu annu heeshsho mine minensa woyyeessidhannore wole widoonni bande anfe massaga hasiissanno.
Daga gutunni horoonsidhannori doogote, waaho, caabbichoho, rosu mineeti, fayyimmate uurrinshubbaati, qajeelshu uurrinshuwaati. Kuri gutunni horoonsi’nannire lainohunni mootimma dagate ledo halante loossu gedensoonni duuchinke gutunni horonsi’neemmoreeti. Konnirano daga umu umunni horonsidhannore uminsanni loosidhanno gede; gutunni horonsidhannore kayinni seekkine bande anfe garunni massaganna horonsi’raanchimmansa lossa noonke.
Qoqqowo ikkinummo gedensannino daganniwa shinqe halcho’nenna hasatto’ne maati? Yaannoha xa’mine buunxoommoha ikkino daafira dagate hasatto baadiyyeteno ikko quchummate roorenkanni doogote. Mootimmate gede dagate horo lossate doogote handaarinni la’nummoro dagate owaantenna horo uytanno dooggate loosara jawa balaxo uyneeti ha’noommohu.
Qoqqowo ikkinoommo daafira albinni baxxino garinni afi’noommo baajeette dino. Dagate kiirono iseentillana baxxino garinni hala’lado baajeette afi’noommo ikkito kayinni dino. Hattenne noonke baajeette kayinni hafanfartukkinni garunni hasi’noonni illachira hosiisi’ra noonke garinni horonsi’nanni guulcho ikkitino soorro abbinanni ha’ra hasiissanno.
Aantetenni agarranni lophorano doogo lowohunni hasiissanno daafirati balaxo uyne loonsanni ha’noommohu. Quchumahono ikko baadiyyete noonke jiro, yannankenna illachanke doogote wiodiraati tungoommohu. Konni garinni handaarunni sa’u 20 dirra giddo la’noonnikki gumi sa’u lame dirra giddo dayno yineeti amandeemmohu.
Dagate hasattonna xa’mo gede laynki deerrinni la’noonnihu xalala anganni waati. Xalalu anganni way iillisho halashshate ragaanni albaanni xibbuunni 38% noowinni xaa yannara xibbuunni 51% iillisha dandiinoonni. Kuni yaa shotu garinni la’nanniha dikkino. 6 miliyoone daga noowa 3 miliyoone daga co’icha waa agganno yaate. Konni garinnino sai diri giddo shiimmaaddano jajjabbano way uurrinshuwa loonse shiqinshoonnihunni miliyoonete aleenni ikkanno mannira xalalu anganni way iillinonsa. Albaanni loonsirono hasiissanno horo dagoomaho uytukkinni horote gobbaanni ikkite keeshshitinore way uurrinshuwa wirro gatamaratenninna haaruuddeno lende loosatenni dagoomu hasatto wonshate halashshote loossara illacha tunge loonsanni dangoonni.
Way shiqisho widoonni noo halchonke gafa digantino; hanafo kayinni danchu garinni la’nannite. Ikkirono kayinni sa’u 20 dirrara aleenni ikkitanno yannara loonsooni loossa ledo heewinsummoro lamu diri giddo calla dayno gumi konni garinni albillicho lamenna sase diro lendiro roorenkanni lexxara dandanno yitanno hedo nooe.
Sayikkiti dagate hasatto caabbichoho. Mannu caabbichu iilloe yino. Caabbichu widoonni hendoonni garinni diha’noommo. Xaa geeshsha Sidaamira caabbichu hasatto iillishate dandiisiissanno tantano dinjiitinote. Caabbichu tantano albaani hanafe ‘Debuub Rijin’ yitano tantano no. konnirano ninke hasi’nummo gede hanjanjeemo tantano dikkitino. Konne ikkinohurano injaa hoogeennanke hendoommo doogonni diha’noommo
Assinoommo sharronni kayinni hattenne tantano diinge Sidaamaho injiitannota caabbichu tantano kalaqi’neeti hajajano loosiisano dandiinannihu yine xa yanara gobbate deerrinni caabbichu wolqa gashshitanno bissa fajjiteenna ‘Wodiidi Rijine’ yinanni tantano umiseta ikkiteenna ‘Sidaamu Rijine’ yinannita caabbichu tantano sanfanni gede sumiimmete iillineenna handaarunni gummaame soorro abbinanni hee’noommoha ikkino daafira hattenne tantano ninkera injiitanno gede assinummo gedensoonni caabbicho halashshate mootimma uytanno jironni ninke qeecha adhine loosu iima hosiinseemmo. Sidaami gede afi’nummo jirono lende Sidaaminna Federaale mitteenni halamme jiro gaammummoro uminke tantanonni caabbicho diriirsatenna halashshate loossa aantanno lamenna sase dirra giddo gumulatenni daganke hasattonna xa’mo garunni dawaro afidhanno garinni loonsanni hee’noommo.
Rosu uurrinshuwa halashshate ragaannino lowiidi laynki dirimi rosi minna, rosu minna giddoonni ruukkantinowa ledotenni rosu kifilla halashshate loossa loonsoonni. Umi dirimi rosi minnara kayinni dagate beeqqo kaajjishatenni dagatenni ledo halamme lendannirinna gatamarranni halashshinannire hananfoonniri hala’ladda loossa no. albillichono kaajjinshe sufa hasiissanno.
Fayyimmate uurrinshuwa lainohunni halashshateno ikko uurrinshuwa iillitinokkiwa iillishate loonsanni hee’noonniri lowori no. Albaanni hanafante doogo uurrite gattino uurrinshuwa gatamaratenni mucci assine loosu giddora eessate Fayyimmate keellinni hananfe fayyimmate mereershubbanna hospitaallano lendanni ha’nanni hee’noonniri ajjinoha dikkino.
Fayyimmate uurrinshuwara hasiissannota owaantetenna xagga garunni wonshinanni harinshono lainohunni deerru deerrunkunni lonsoonniri no. Ikkollana wo’mankare mitte yannanni wonshinanni yine dianfanni. Gashshi’nanni, hixamanyine hananfoonni garinni sufisa dandiiniro hasi’nanni deerrira iilinsheemmo yine jawa ajuuja amande loonsanni hee’noommo.
Annu annunku heeshsho woyyeessa dandiinannihu laynkihu miinju gafaati yinummoha mittu mittunku manchi loosino deerrinni, loosoho assino beeqqo bikkinni baxxinohunni giwirinnu handaarinni Sidaami giddo laalannokkiri nookkihura daga laalchimmansa lossidhe, mini giddo horoonsidhanni, dikkoteno iibbadore shiqishshe hiratenni eonsanna miinjansa lossidhanno garinni loonsanni. Kuni bununni, weesetenni, gidu laalchinni, hattono babbaxxitino saadate sirchinni noonke jiro baala garunni amande laalchimma lossi’ra dandiiniro mannu qineesse loosino loosinni heeshshonsa woyyeessi’ranno. Konni ragaanni loonsoonni loossanni hendoommo bikini guma abbinoommo yine dihendeemmo.
Xaphi assine la’nanni woyte loonsoonniri bacuri no. hananfoonnirino hattonni lowori no. Ikkollana hendoonni garinni minu minkunni duuchunku sagaletenni umosi dandee duuwe galanni no yaate dandiisiisannokkihura albillicho lowohu mini loosi agarannonketa ammanneemmo. Hiissine loosa hasiissannoro; hiittoonni massaga hasiissannoronna hendoonni garinni woyyaambe daa hooggino korkaatta badatenni xe’ne hiikkaanni leeltanni nooro la’ne baalankare taashshi’nanni xaande xaadisi’ne, seejji’ne, seejjammeno qeecha qeechanke adhine jirsa kadhinanni illachino noota seekkine amada hasiissanno.
Mine minenke eannori giwirinna calla ikkinokkihura industirete handaarinnino shiimmaadda interpirayzenni angate ogimmanni loonse hananfannihunni kayse jajjabba industirete paarke geeshsha noorinni Sidaamu beeqqaancho ikke leella dandaanno gede dansiissanno injo no. Lophote buichooti yine bandoonniti mitte industirete. Hakkonni garinni loonsanni hee’noommohano ikkiro shiimmaadurinni hanafe babbaxxinore laashshatenni dikkote shiqinshanni shiima eo afi’nanni; hattenne yanna yannatenni losii’nanni ha’niro jawa jiro kalaqi’nanni. Shiimmaaddurinni hananfohu shiimurinni gawa’lanno yaa dikkitino.
Shiimurinni kae shiima eo afi’ranni, isenni gamba assanni lophanno gede lende injo kalanqoonniti lawishshahono latishshu baanke no. Mootimma shiqishshanno injo batinye no. Qajeelsha adhine loosi’rate qixxaamboonnire ikkiniro hala’lado injoo kalaqantino. Kuri ledo amadisiinse loosate hendoonniri lowori no. Loosamanni noorino no. Kayinni, baalanka Sidaama loosu giddora eessinokkita anfoommo. Konni ragaannino hendoonni garinni seynokkihu mayraati yaannoha baalinke seekkine lay’ra hasiissanno hajo ikkitanno.
Hakkonni gobbaanni Sidaamu daddalaanchono ikka hasiissanno. Albi gede irsha calla loonseemmo yine ofolla dihasiissanno. Yanna lophitanni noo garinnino ikko busulletennino lopha hasiissanno. Daddaloho yinanni woyte daa’’atto (Turizime) ledanno. Owaante uynanni handaara ikkinohuranna daa’’ataano dagganni gangalattannowa ikkinohura Turizime marte gawa’litannowa lende halashshate injo kalaqate loonsanni hee’noommo. Lawishshahono Lokka Abbaayyu paarke halashshatenna garunni latisatenni daa’’ataanote hasiissanno owaante uytanno gede; daa’’atanno manni mare hakkiichonni hasiissanno owaante afi’ra dandaanno gede loonsiro handaarunni afi’nanni eono hakko bikkinni lophitanni hadhanno kaayyo nooro heda dandiinanni.
Hawaasinni hananfe turizimete handaara halashshatenni, Loojubba minatenni halashshinoronna hananfoonni injora kayinni hasiisannore afe annu annunku loose woxe umisira adhate dandaanno hedooti amande loonsanni hee’noonnihu.
Sidaamu qoqqowo ikki kawa qooxeessaho dancha ga’labbote akata kalaqi’noommo. Togo yaa kayinni gurkeenya kalaqannori dihee’ranno yaa dikkitino. Sidaami ga’labbo hunannohu Koshu giddonni malabbanno diishsho fushshe hunanno adakki gedeeti. Kayinni xaa geeshshano anfe amandoonni daafira qoqqowu ga’labbo hunara didandiino. Ga’labbonke gobbate deerrinni afantinota ikkitino daafira xaa yannara wosinu baalu qoqqowonke higeeti daanni noohu. Konni kaiminni qoqqowinke xaa yannara duuchunku ragaanni hasamannohanna albisa ikkanni dayno.
Konni garinni busulliro, dadda’liniro injo hala’ladote; tenne injo kalanqoonniha ikkirono kayinni hakko deerrinni manninke fule mageeshsha woxe gamba assi’ranni no yitannoti hasaawa xa’mitannote. Miinja lossi’rate woxu bu’a hanse loosi’nanni woxe gamba assi’ra hooga dandiinoonnikkihu injo hoggeennaatinso coy leella giweennankeeti yaanohano meessaneete layi’ra xa’manno. Angankera noo jiro seekkine huwante loosi’ne lophate baalinke hasaambe afoo xaandummoro; baalinke mitto wodana ikkinummoro uurre hosannohu baalaho loose hosannowi ajinoha dilawannoe.
Minu minu wiliilchinni mannu heeshsho woyyeessate hende loonsanni hee’noonni loosi lamu diri giddo wo’naalshu nootanna danchu gumi leellanni nooha ikkinoro qarru kayinni hakkuy aleenni kuusame nooha ikkino daafira baalunku Sidaami halenna ammano xa’mitanno hajo ikkitinota huwata hasiissanno. Loosu kaayyono hakko bikkinni kalaqi’ra agarranni. Mitu looso cee’minohu uurre hosanno ikkitono taashshatenni wedellu loosidhe umonsano woyyeessidhe maatenasanna qoqqowono hattono gobbate lophora agarranninsa qeechano fultannore assate malanna hayyotenni massanganni loonsannire ikkanno.
Xaphi assine la’nanni woyte Sidaamu qoqqowunni tantanami kawa poletikunni, miinjunni, dagoomitte handaarranni afi’noonni qeellenna daggino soorro jawaachishshannote. Ikkollana xaano albillicho loossankera jifo ikkinonkeri maati yaannoha seekkine la’ne hasaambe tira agarrannitano Pirezidaantichu kalaa Desta lede huwachishino
Amsaalu Felleqe
Bakkalcho Ella 30 , 2014 M.D
